Список литературы:
1. АЖК РК – Ф.1., Оп.5, Д.826, Л.61.
2. АЖК РК – Ф.1, Оп.5, Д.154, Л.3-6.
3. ЦГА РК – Ф.322, Оп.8, Д.55, Л.83; Д.852, Л.116.
4. АЖК РК – Ф.1, Оп.5, Д.826, Л.138.
ЕКІНШІ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫСТЫҢ ТҰТҚЫНДАР ТАҒДЫРЫ ЖӘНЕ
ТҮРКІСТАН ЛЕГИОНЫ
М.С. Солтан
Тарих магистрі, аға оқытушы,
Қазақ технология және бизнес университеті
(Астана, Қазақстан)
Адамзат тарихындағы ең сұрапыл Екінші дүниежүзілік соғыс зұлматына куә болған
және аман қалған көнекөз қариялар бүгінде міне, жастары 90-ның торқасына жетіп, «Ұлы
жеңістің 70 жылдық» мерей тойын көріп отыр.
Ұлы жеңісті жақындатуға өз үлесін қосқан әрбір майдангерлер ерлігі мен еңбегі мәңгі
ел есінде сақталмақ. Ұрпақтары батыр бабаларын ұлықтап, ерлігін мәңгі мақтан етеді деп
ойлаймын. Алайда екінші дүниежүзілік соғыс барысында өмірі тағдыр тәлкегіне түсіп,
бүгінде тарих қалтарысында әлі де болса қалып қойған соғыстың ең ауыр азабы мен
тауқыметін тартқан майдангерлер барын білеміз. Олар М. Шоқай бастаған бауырлас түркі
халықтары қатарында тұтқынға түсіп, «Түркістан легионы» әскері атанғандар. Ұлы жеңіс
қарсаңында неміс тұтқынына түсіп, фашистік концлагер азабын тартып, Отанына,
бауырластарына қарсы майдан шебіне шығуға мәжбүр болған, еліне қайтып орала алмаған,
қайтып оралсада ондаған жылдар сатқын, «халық жауы» ретінде Кеңес түрмесінің азабын
шеккен солдаттар мәселесіне назар аудару қажет.
Екінші дүние жүзілік соғыс басталар қарсаңында Герман сыртқы істер министрлігі
жанынан Ресей мәселесіне қатысты істер жөнінде комитет құрылады. Екі ел арасындағы
соғыс басталысымен Шығыс министрлігі «Остминистерум» болып өзгертілді.
Министерлікті басқарушы Альфред Розенберг басқарды. Оның жанында КСРО-дағы түркі
халықтары жөніндегі маман, белгілі лингвист – профессор Герхард Фон мен «жат халықтар»
атты ірі бөлімді ашып, пантюркизм жөніндегі ақпараттарды жинай отырып, шет елде
эмиграцияда жүрген түркі халықтарының көсемдерін осы іске тарту арқылы мақсаттарын
іске асыруға кіріскен болатын [1]. Сөйтіп соғыстың алғашқы жылдарындағы неміс
әскерлерінің КСРО мен соғыстағы жетістіктері пантұрандық қозғалыстардың жандануы мен
Кеңестік большевиктік езгідегі түркі тектес халықтардың тәуелсіздігі үшін күрес кең етек
алды. Өз елдерін дербес, Тәуесіз ел ретінде азат ету идеясны іске асырудың алғы шебінде
Мұстафа Шоқай, Вали Каюм – хан, Ғалымжан ідіріс, Баймырза Һайт бастаған
интелегенттерге жағдай жасалынды. Осы кезде Париж түбіндегі үйінен ұсталып, неміс
әскерлерінің тұтқыныда Берлинге әкелінген М.Шоқайға көптен аңсап жүрген ой-
армандарын іске асыру мүмкіндігі туады. Ол әрине фашизм үшін емес, өз елінің тәуелсіздігі
үшін алғашқы қадамдар жасауға кіріседі. Осындай мақсатпен герман әскерінің бас штабынан
неміс тұтқынындағы мұсылман халықтары өкілдерін, яғни бұрынғы Қызыл армия әскерін
Кеңес одағындағы большевиктік үстемдікке қарсы күресте пайдалану үшін «Түркістан
халықтары ұлттық қозғалысы комитетін» құрған жөн деген пікірді ұсынды. Бұл ұсыныс
Вермахтың Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркіменстан, Тәжікстан. Қарақалпақстан,
299
Татарстан, Башқұртстан, Әзербайжан, Иран мен Ауғанстан, Қытайдың Синьциян
прованицясы территориясын қамтитын өздеріне бағынышты «Үлкен Түркістан» үкіметін
құру жөніндегі жоспарымен сәйкес келеді [2].
Шынтуайтына келер болсақ ол кезде М. Шоқайды болашақтағы үлкен жоспарлы
мақсаттар емес, лагерде аштықтан, ауырудан қырылып бара жатқан тұтқын бауырластарды
құтқару үшін қалайда қолұшын беру қажеттілігі жанталастырғанын бүгінгі уақыт дәлелдеп
отыр. Мұстафа Шоқай бастаған лидер азаматтар соғыс тұтқындары орналасқан әскери
лагерлерді аралап, «Үлкен Түркістан» мемлекетін құру үгіт – насихаттарын жүргізу арқылы
кеңестік көзқарастағы тұтқын бауырларды өз пікірлестері ретінде бір күнде болсын
тұтқындағы ауру мен аштық азабынан құтқару үшін күні – түні қызмет етті. Түркістан
легионының сарбазы болған Байтақ Әбдіріов «1941 жылдың күзі. Лагердегі тұтқындарға
неміс унтерофицер формасын киген екі жігіт келді... Ол: «Түркістан легионы» құрылып
жатқандығын айтты. Мұсылман қауымы сонда барып жазылып жатыр. Ойланыңыздар екі
күннен кейін қайта келеміз-деп кетіп қалды. Сондағы офицер Мұстафа Шоқай екенін кейін
білдім» деп жазады [3].
М. Шоқай 1941 жылы 27 желтоқсанда Берлиндегі Виктория ауыруханасында
созылмалы сүзектен дүние салғанын білеміз. Алғашқы Түркістандық батальонда
шаруашылық жұмыста болған Бейсенбаев, Ысқақов, Төлешов т.б. куәгер сарбаздардың
айтуынша тұтқын әскерлердің тірі қалғандарын құтқару үшін жұмысшы батальондарын
құрып жандарын аман сақтауға тырысқан Мұстафа Шоқай Түркістандықтарды әскери
қимылдарға пайдалануға түбегейлі қарсы болғанын айтады [4].
Келтірілген деректі одан ары толықтыра түсу үшін Түркістан легионының сарбазы
болған Амиров Тәуекелдің мемуарынан дерек келтіремін. «1942 жылдың сәуірінде
концлагерде жатқан бізді.... дәргер бақылауына шақырды. Бұл жағдай тұтқындарға күтпеген
жаңалық болды... Неміс әскерлері зыр жүгіріп әскери тұтқындарды қарап, бірі атымызды,
бірі ұлтымызды жазып алып жатты... Бізге құрғақ азық, бидай наны, қант, және балда берді.
Сонда қазақ тұтқынының бірі: -Ойбай фашистер адам болайын депті-дегені естілді. Мұны
естіген конвоирлар түсінбеседе жымиып күліп тұрды.... Аштықтан кейінгі тамақ әсері күшті
болды. Алайда гитлершілдердің бізге қарым қатынасының бұлай кенет өзгеруінен жеген
тамақ тен тоқаштарымызды желкемізден шығаратындай тұтқындар абыржуда болды. Кеше
ғана концлагердегі өлген тау – тау мәйіттер көз алдымызда еді, енді міне бал жейміз.
Осы жылдың 2 сәуірі есімде. Бізді вагондарға тиеп, белгісіз бағытқа алып кете барды.
Вагондағы әскерлердің ойы сан сақта. Әртүрлі жорамалдар айтуда.... Бізді балмен
тамақтандырса, оларға майданда оңай болмағаны. Сондықтан олар лагерде әбден ашығып,
өлімнен қорыққан солдаттарды Отанын сатуға да әзір болар деген оймен, біздердің күшімізді
өз мақсаттарына пайдаланбақ болар деген ойға келдік. Бірақ біздер қандай жағдайда да
күресуге дайынбыз – деп өзімізді рухтандырдық »-деп жазады [5].
М.Шоқай қайтыс болған соң оның орнына ұлты өзбек Вали Каюм-хан қызмет атқарған.
1942 жылы Германияның сыртқы істер министрі Иоахим Фон Раббентроп пантуркизм мен
шығыс легион құруға кірісуге жарлық береді [6]. Сөйтіп түркі бауырлас сарбаздарды тұтқын
тозағынан құтқарудан басталған «Түркістан легионын» құрудың негізін жасаған М.Шоқай
болған мен Вали Каюм-хан 1942 жылдан бастап басқаруды тікелей қолға алады. Бұл уақытта
М. Шоқай өмірден озған еді. Гуманист көреген саясаткер М.Шоқайдың диктарорлық
жүйемен күрес жүргізген өнегелі принцптеріне «Түркістан легионын құрушы»-деген пікір
қарама қайшы екенін тарих алдында уақыт дәлелдеді.
Екінші дүниежүзілік соғыстың алғашы күндерінен-ақ тұтқынға түскен сарбаздардың
қандай кінәсі бар еді? 1941 жылдың соңына дейін кеңес әскерлерінің қару-жарағыда тапшы
болғаны белгілі. Сонымен қатар тұтқын Кеңес әскері 1907 жылғы Гага келсімі және 1929
жылғы Женева келсіміндегі «соғыс тұтқындарының құқықтарын» белгілеген келсімде
тұтқындар тізімі Отанына үнемі жіберіліп отыратынын, елінен сәлемдеме, хабар алуға, ауыр
жағдайларына шағым айта алатындықтары туралы ақпараттармен мүлде таныс болмады.
Оның үстіне Сталин: «Бізде тұтқындар жоқ, тек Отанын сатқандар бар»- деп мәлімдеме
300
жасаған болатын [7]. Халықаралық құқықта «соғыста тұтқынға түсу қылмыс емес. Тұтқынға
түскен бақытсыздар ретінде қамқорлыққа алынады» деген. Кеңес Үкіметінің тұтқын
азаматтарынана бас тартуы салдарынан тұтқынға түскендердің 58 % қаза тапты, яғни әрбір
екі адамның бірі. ТНК президенті Баймырза Һайт жазған деректер бойынша соғыс
жылдарында 7 млн. кеңес әскері тұтқындалған. Соның 1.7 млн. қазақ, қырғыз, өзбек,
түркімен, қарақалпақ, әзербайжан, ұлтты сарбаздар болғанын жазады [8]. 1942 жылдың
қысында Польша жеріндегі лагерде болған 130000 түркі тектес халықтар қатарынан
тұтқынға түскендердің 122000 жуығы қаза тапқандығы жайлы мәлімет бар. Соғыстың
алғашқы жылындағы тұтқындар жағдайының нашарлығы, азық-түлік жетіспеушілігі,
адамгершілікке жатпайтын әрекеттер тұтқындарды жойып жіберген. Германияның
архивтерінде сақталған ресми құжаттар 1942 жылдың қысында тұтқындар лагерінде күн
сайын 2500 адам шамасында қайтыс болып отырғанын көрсетті [9]. Большевиктік Кеңес
үкіметіне керек емес сатқын болған тұтқындар тағдырына жанталаса араша болуға түскен
адам біреу болса, мен ол адамды М.Шоқай дер едім. Бірақ тағдыр оған мұндай азапты ұзақ
көрсетпеді. Осындай жантүршігерлік деректерді тізе берсең таусылмайды.
Қорыта келе ой түйер болсақ, тұтқынға түскен Кеңес әскері неміс әскері қатарына өз
еріктерімен өткен жоқ, оларды сол уақыттың жаны үшін арпалысқан күндерінде аман қалу
үшін мәжбүр болды деуге болады.
1942 жылы Германия алғаш рет Түркістан легионының жауынгерлерін Астрахан
обылысы батысындағы соғыс майданында арнайы аса құпиыя операцияны іске асыру
мақсатымен жібереді. Қалған 6–армия генерал – полковнигі Паулюс басшылығымен
Қазақстан бағытында іс-қимылға кірісу жоспарланды. Бірақ барлық жауынгерлердің Отан
алдында қарсы оқ атуға бармауы, партизандық әрекеттерге араласуы, Кеңес әскері жағына
өтіп кетуі сияқты оқиғалар сәтсіздіктерге алып келіп отырған [10]. 1943 жылдан бастап
легионерлер батальондары Атлантика жағалауына дислоцияланады. Батыс майданда англо-
американдық қарулы күштермен соғысқа араласу легион сарбаздарын үлкен шығынға
ұшыратады. Осыдан кейін соғысуға деген құлық жоқ сарбаздар соғыс соңына дейін темір
жол салу және құрылыс сияқты ауыр қара жұмыстарға пайдаланылады [11].
1942 жылдан 1944-жылға дейінгі соғыс оқиғалары аралығында «Түркістан
легионының» тарих сахнасында жүріп өткен жолын ресми құжаттар мен куәгерлер деректері
негізінде сараптай отырып төмендегідей кезеңдеуге болады [12].
Алғашқы кезең 1942 ж. күзінен Қызыл армиясы қатарынан тұтқынға түскен әскерді өз
Отаны үшін большевиктермен күреске дайындау, үгіт насихат жұмыстары, концлагерде ұзақ
уақыт ашыққан сарбаздар денсаулығын қалпына келтіру. Оған 1 жылдай уақыт керек
болады.
Екінші кезеңде Түркістан легионының әскерлерін СС армиясы әскерлерімен бірге Орта
Азия бағытында Қызыл Армияға қарсы соғысқа салды. Нәтежесінде легионерлердің Қызыл
Армияға берілуі және партизандар жағына шығып кетуі сәтсіздіктерге әкелді.
Үшінші кезеңде Шығыс майданда күйреген легионерлердің қалғандарын батыс
майданға ауыстырып, «Отан үшін күрес мақсаты» орындалмас қиялға айналып, еш
мақсатсыз алыс Атлантика жағалауындағы соғыстарда ойсырай күйреуі.
Төртінші кезеңде Түркістан легионы әскерлерінің соғысқа құлықсыз бір бөлігін енді
тек темір жол салу мен құрылыс жұмыстарына, ал белсенді топтарды Орта Азия
нысанасындағы елдерге құпия операциялар мен үгіт насихат жұмыстарына пайдаланды.
1945 жылы соғыс аяқталған соң, тұтқынға түскен барлық сарбаздар «халық жауы»
ретінде жарияланды. Саяси жағдайға еш қарамастан сарбаздардың көбі туған жерін, туыс –
туған жақындарын сағынып еліне алып ұшты. Алайда елге оралғандары Сталин лагерінің
азабын тартып, түрме азабын шекті. Тек кейбір салдаттар елге оралмай алыс жақын шетелге
қашып бас сауғалауға мүмкіндік алды. Түптеп келгенде шығатын қорытынды фашистік және
социалистік қақтығыстар арасындағы жойқын соғыстан талай азаматтардың қыршын өмірі
қиылса, тірі қалғандары жарты ғасырға созылған қуғын – сүргін сергелдеңде өмірін сарып
етті.
301
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Какен А. Түркістан легионы, Астана 2000 ж. 32 бет
2. Садыкова Б., Без Родины – но не сломлены// Юридический газета 1999 ж. 30 шілде
3. Кәкен А., Сергелдең. // Орталық Қазақстан газеті 2001ж. 24 қараша
4. Кәкен А., Жұмбақ өлім,// Түркістан 2001 ж. 02 қыркүйек
5. Амиров Т., Крах легиона, А., 1995 ж. 36 бет.
6. Какен А. Түркістан легионы, Астана., 2000 ж. 38 бет.
7. Көкебаева Г., М.Шоқай және Түркістан соғыс тұтқындары.//Қаз. тарихы 1997 ж. №2
8. Һайт Б. Түркістан Ұлттық комитеті,//Заман Қазақстан 1997 ж. 16 мамыр
9. Кәкен А., Сергелдең. // Орталық Қазақстан газеті 2001ж. 24 қараша
10. Эркин Түркістан.http://www. Erkin7net/legion
11.
Какен А. Түркістан легионы, Астана., 2000 ж. 44 бет.
12. Андреева В. ТУркестан легионы.// Вечерный Бишкек. http://www.kg/1998.10/30
НАЦИСТСКИЕ КОНЦЛАГЕРЯ В ГОДЫ ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ
А.Т. Манасов
Преподаватель военной кафедры
Казахский гуманитарно-юридический инновационный университет
(Семей, Казахстан)
Концентрационный лагерь - места для принудительной изоляции реальных или
предполагаемых противников государства, политического режима и т. п. В отличие от
тюрем, обычных лагерей для военнопленных и беженцев, концентрационные лагеря
создавались по особым декретам во время войны, обострения политической борьбы.
27 апреля 1940 г. был создан первый концлагерь Освенцим, предназначенный для
массового уничтожения людей.
В фашистской Германии концентрационные лагеря – инструмент массового
государственного террора и геноцида. Несмотря на то, что термин "концентрационный
лагерь" использовался применительно ко всем нацистским лагерям, в действительности
существовало несколько типов лагерей, и концентрационный лагерь был всего лишь одним
из них.
Другие типы лагерей включали в себя трудовые лагеря и лагеря усиленного труда,
лагеря уничтожения, транзитные лагеря и лагеря для военнопленных. По мере развития
военных событий различия между концентрационными и трудовыми лагерями все больше
стирались, так как тяжелый труд использовался также и в концлагерях.
Концентрационные лагеря в фашистской Германии были созданы после прихода
гитлеровцев к власти с целью изоляции и репрессирования противников нацистского
режима. Первый концентрационный лагерь в Германии был создан близ Дахау в марте 1933
г.
К началу Второй мировой войны в тюрьмах и концентрационных лагерях Германии
находились 300 тысяч немецких, австрийских и чешских антифашистов. В последующие
годы гитлеровская Германия на территории оккупированных ею европейских стран создала
гигантскую сеть концентрационные лагерей, превращенных в места организованного
систематического убийства миллионов людей.
Фашистские концлагеря предназначалась для физического уничтожения целых
народов, в первую очередь славянских; тотального истребления евреев, цыган. Для этого они
оснащались душегубками, газовыми камерами и др. средствами массового истребления
людей, крематориями.
302
Были даже специальные лагеря смерти (уничтожения), где ликвидация узников шла
непрерывным и ускоренным темпом. Эти лагеря проектировались и строились не как места
заключения, а как фабрики смерти. Предполагалось, что в этих лагерях обреченные на
смерть люди должны были проводить буквально несколько часов. В таких лагерях был
построен отлаженный конвейер, превращавший в пепел по нескольку тысяч человек в сутки.
К ним относятся Майданек, Освенцим, Треблинка и другие.
Заключенные концлагерей были лишены свободы и возможности принимать решения.
Эсэсовцы строго контролировали все аспекты их жизни. Нарушители порядка жестоко
наказывались, подвергаясь побоям, одиночному заключению, лишением пищи и другим
формам наказания. Узники классифицировались в зависимости от их места рождения и
причинам заключения.
Первоначально заключенные в лагерях подразделялись на четыре группы:
политические противники режима, представители "низших рас", уголовные преступники и
"неблагонадежные элементы". Вторая группа, включающая цыган и евреев, подлежала
безусловному физическому истреблению и содержалась в отдельных бараках.
Они подвергались наиболее жестокому обращению со стороны эсэсовской охраны, их
морили голодом, посылали на самые изнурительные работы. Среди политических
заключенных были члены антинацистских партий, в первую очередь коммунисты и социал-
демократы, члены нацистской партии, обвиненные в серьезных преступлениях, слушатели
зарубежного радио, члены различных религиозных сект. Среди "неблагонадежных"
числились гомосексуалисты, паникеры, недовольные и т. д.
В концентрационных лагерях находились и уголовные преступники, которых
администрация использовала в качестве надсмотрщиков за политическими заключенными.
Все узники концлагерей были обязаны носить отличительные знаки на одежде, в том
числе порядковый номер и цветной треугольник ("винкель") на левой стороне груди и
правом колене. (В Аушвице порядковый номер татуировали на левом предплечье.) Все
политические заключенные носили треугольник красного цвета, уголовники – зеленый,
"неблагонадежные" – черный, гомосексуалисты – розовый, цыгане – коричневый.
Евреи носили помимо классификационного треугольника еще и желтый, а также
шестиконечную "звезду Давида". Нарушивший расовые законы ("расовый осквернитель")
еврей должен был носить черную кайму вокруг зеленого или желтого треугольника.
Иностранцы также имели свои отличительные знаки (французы носили нашитую букву
"F", поляки - "P" и т. д.). Буква "K" обозначала военного преступника (Kriegsverbrecher),
буква "A" - нарушителя трудовой дисциплины (от нем. Arbeit- "работа"). Слабоумные носили
нашивку Blid- "дурак". Заключенные, которые участвовали или которых подозревали в
побеге, должны были носить красно-белую мишень на груди и на спине.
Общее количество концентрационных лагерей, их филиалов, тюрем, гетто в
оккупированных странах Европы и в самой Германии, где в тяжелейших условиях
содержались и уничтожались различными методами и средствами люди - 14 033 пункта.
Из 18 млн граждан стран Европы, прошедших через лагеря различного назначения, в т.
ч. и концентрационные лагеря, было уничтожено более 11 млн человек.
Система концентрационных лагерей в Германии была ликвидирована вместе с
разгромом гитлеризма, осуждена в приговоре Международного военного трибунала в
Нюрнберге как преступление против человечности.
В настоящее время в ФРГ принято разделение мест принудительного содержания
людей в период Второй мировой войны на концлагеря и "иные места принудительного
заключения, по условиям приравненных к концлагерям", в которых, как правило,
использовался принудительный труд.
Список концлагерей включает примерно 1 650 наименований концлагерей
международной классификации (основные и их внешние команды).
303
На территории Белоруссии в качестве "иных мест" был утвержден 21 лагерь, на
территории Украины - 27 лагерей, на территории Литвы - 9, Латвии - 2 (Саласпилс и
Валмиера).
На территории РФ "иными местами" признаны места принудительного содержания в г.
Рославль (лагерь 130), п. Урицкий (лагерь 142) и Гатчина.
Перечень лагерей, признанных Правительством ФРГ концентрационными (1939-
1945гг.)
1.
Арбайтсдорф
Германия
2.
Аушвиц/Освенцим-Биркенау
Польша
3.
Ашаффенбург
Германия
4.
Берген-Бельзен
Германия
5.
Бельцек
Германия
6.
Биркенау
Германия
7.
Бухенвальд
Германия
8.
Варшава
Польша
9.
Герцогенбуш
Нидерланды
10.
Гросс-Розен
Германия
11.
Дахау
Германия
12.
Кауен/Каунас
Литва
13.
Краков-Плащов
Польша
14.
Заксенхаузен
Германия
15.
Люблин/Майданек
Польша
16.
Маутхаузен
Австрия
17.
Миттельбау-Дора
Германия
18.
Натцвайлер
Франция
19.
Нейенгамме
Германия
20.
Нойенгамме
Германия
21.
Нидерхаген-Вевельсбург
Германия
22.
Папенбург
Германия
23.
Равенсбрюк
Германия
24.
Рига-Кайзервальд
Латвия
25.
Собибор
Польша
26.
Терезиенштадт
Чехословакия
27.
Треблинка
Польша
28.
Файфара/Вайвара
Эстония
29.
Флоссенбург
Германия
30.
Штуттхоф
Польша
Крупнейшие нацистские концентрационные лагеря
Аушвиц(Auschwitz; польск. - Освенцим-Birkenau), известный также под немецкими
названиями Аушвиц или Аушвиц-Биркенау – один из крупнейших гитлеровских "лагерей
смерти", созданный в Польше в мае 1940. Лагерь находился в болотистой местности у
слияния Вислы и ее притока Солы, в 60 км западнее Кракова.
Комплекс состоял из трех основных лагерей: Аушвиц-1 (служил административным
центром всего комплекса), Аушвиц-2 (также известный как Биркенау, "лагерь смерти"),
Аушвиц-3 (группа из приблизительно 45 небольших лагерей, созданных при фабриках и
шахтах вокруг общего комплекса).
1 мая 1940 комендантом лагеря был назначен переведенный сюда из Заксенхаузена
гауптштурмфюрер СС Рудольф Франц Хёсс. В июне 1941 Гиммлер совершил
304
инспекционную поездку в Аушвиц. По его приказу лагерь был значительно расширен и
оборудован газовыми камерами. Лагерная администрация была укомплектована обученным
персоналом из эсэсовцев, прошедших специальную подготовку по программе осуществления
"окончательного решения". Со временем лагерь превратился в громадную фабрику по
уничтожению людей. Железнодорожные составы со смертниками прибывали сюда со всей
Европы: из Венгрии - 400 000, из Польши - 250 000, из Германии 100 000, из Голландии - 90
000, из Словакии - 90 000, из Греции - 65 000, из Франции - 11 000 человек.
По различным данным за время существования лагеря в Освенциме погибло более 4
млн человек, среди которых – более 1,2 млн евреев, 140 тыс. поляков, 20 тыс. цыган, 10 тыс.
советских военнопленных и десятки тысяч узников других национальностей.
После окончания войны старшие офицеры СС Аушвица из лагерной администрации
предстали перед судом.
27 января 1945 г. советские войска освободили Освенцим. В 1947 г. в Освенциме
открыт Государственный музей Аушвиц-Биркенау (Освенцим-Бжезинка).
Ашаффенбург (Aschaffenburg), один из первых концетрационных лагерей, созданных
нацистами. Находился в курортном местечке Ашаффенбург на реке Майн в Баварии между
Вюрцбургом и Франкфуртом. В 1933 местные власти арестовали группу эсэсовцев, убивших
несколько евреев в этом лагере. Руководители СС считали, что их люди не подчиняются
гражданским властям. Генрих Гиммлер заявил, что он не потерпит обвинений против своих
людей.
Берген - Бельзен, концлагерь недалеко от г. Целле, Ганновер. Вначале был небольшим
лагерем для политических противников нацистского режима. В дальнейшем был
значительно расширен. В конце 1944 комендантом лагеря был назначен Йозеф Крамер,
получивший прозвище "бельзенский зверь". В апреле 1945 лагерь был освобожден
союзническими войсками. На момент освобождения в лагере было обнаружено 35 000
трупов, а в живых оставалось 30 000 человек.
Бельцек - "Лагерь смерти", находился неподалеку от Люблина. Был создан по приказу
бригаденфюрера СС ОдилоГлобочника, ставшего в 1941 начальником всех "лагерей смерти"
на территории генерал - губернаторства. Узниками лагеря были исключительно евреи. В
августе 1942 в лагере впервые был использован газ "циклон - Б".
Биркенау - Бржезинка (Birkenau), "лагерь смерти", находившийся в Биркенауских лесах
неподалеку от Аушвица. Созданный по приказу Гиммлера как особый центр уничтожения
100 000 русских заключенных. Прибывающих узников делили на пригодных к работе и тех,
кто подлежал немедленному уничтожению.
Бухенвальд(Buchenwald) - один из крупнейших нацистских концлагерей. Официально
создан в 1937 в окрестностях Веймара(Германия), однако первые заключенные появились
здесь еще в 1933, когда лагерь назывался Эттерсберг. За 8 лет около 239 000 были узниками
Бухенвальда. Вначале это были немецкие антифашисты, а потом, в годы 2 мировой войны,
представители многих других национальностей. Много заключенных погибло уже в период
строительства лагеря, которое велось безиспользование механизмов. Заключенных
эксплуатировали также владельцы крупных промышленных фирм, чьи предприятия были
расположены в районе Бухенвальда. Имел 66 филиалов и внешних рабочих команд.
Особенно много заключенных погибло в наиболее крупныхфилиалахБухенвальда -
"Дора"(около г. Нордхаузен), "Лаура" (около г. Заальфельд) и "Ордруф" (в Тюрингии), где в
подземных цехах изготовлялись самолеты - снаряды "Фау". С 1937 по 1945 гг. узниками
лагеря были около 239 тысяч человек. Всего в Бухенвальде было замучено 56 тыс.
заключенных 18 национальностей.
Лагерь был освобожден 10 апреля 1945 г. частями 80-й дивизии США.
В 1958 г. в Бухенвальде открыт мемориальный комплекс, посвященный.героям и
жертвам концлагеря.
Гросс –Розен. Небольшой концлагерь в районе Штрегау в Силезии. Был создан в
дополнение к системе трех основных лагерей: Дахау, Бухенвальду и Заксенхаузену. В январе
305
1942 лагерь посетила медицинская комиссия, чтобы подобрать заключенных для проведения
специальных экспериментов.
Дахау(Dachau), один из первых концлагерей на территории фашистской Германии.
Основан в марте 1933 неподалеку от Мюнхена. Имел около 130 филиалов и внешних
рабочих команд, расположенных в Южной Германии.
Он стал первым "опытным полигоном", где отрабатывалась система наказаний и
других форм физических и психологических издевательств над узниками. До начала 2
мировой войны в Дахау содержались политические противники нацистского режима. Во
время 2 мировой войны Дахау приобрел зловещую известность как один из самых ужасных
концлагерей, в котором проводились опыты над заключенными. Только в 1941 - 42 там были
проведено около 500 экспериментов над живыми людьми. Гиммлер и другие
высокопоставленные нацисты регулярно посещали Дахау с инспекционными поездками, где
наблюдали за этими опытами.
Многие узники Дахау трудились в качестве бесплатной рабочей силы на окрестных
промышленных предприятиях.
Узниками Дахау были более 250 тысяч человек из 24 стран; замучены или убиты около
70 тысяч человек (в т. ч. около 12 тысяч советских граждан).
После окончания 2 мировой войны комендант лагеря и члены охраны предстали перед
Международным военным трибуналом в Нюрнберге. Осуществлявшие в лагере медицинские
эксперименты врачи также предстали перед судом. При поддержке Баварского
правительства и Международного комитета бывших узников Дахау в 1960 г. на территории
лагеря был открыт мемориальный памятник погибшим.
Дахау был освобожден 29 апреля 1945 г. американскими войсками.
Майданек (Majdanek) – немецко-фашистский концлагерь, был создан в пригороде
польского города Люблина осенью 1941 г. как "лагерь смерти"
Являлся центральным лагерем, имел филиалы в юго-восточной Польше: Будзынь (под
Красником), Плашув (около Кракова), Травники (под Вепшем), два лагеря в г.
Люблин.Комендантом лагеря был бригаденфюрер СС ОдилоГлобочник.
По данным Нюрнбергского процесса, в 1941-1944 гг. в газовых печах Майданека было
истреблено фашистами около 1,5 млн человек различных национальностей, из многих
оккупированных стран Европы. Лагерь был освобожден советскими войсками 23 июля 1944
г. В 1947 г. в Майданеке был открыт музей и исследовательский институт.
Маутхаузен (Mauthausen) – концлагерь был создан в июле 1938 г. недалеко от Линца, в
4 км от г. Маутхаузен (Австрия) в качестве филиала концлагеря Дахау. С марта 1939 г. –
самостоятельный лагерь.
После аншлюса по распоряжению Гиммлера и Гейдриха, находившихся в Австрии, был
создан еврейский эмиграционный центр в Вене и концлагерь Маутхаузен. Гиммлер заявил,
что слишком хлопотно постоянно перевозить заключенных на север Германии и, кроме того,
Австрия нуждается в собственном концлагере.
В 1940 г. был объединен с концлагерем Гузен и стал известен как Маутхаузен-Гузен.
Имел около 50 филиалов, разбросанных по всей территории бывшей Австрии (Остмарка). За
время существования лагеря (до мая 1945 г.) в нем находилось около 335 тысяч человек из 15
стран,
В лагерной "книге смерти" было зарегистрировано 36 318 казненных; по другим
данным в лагере погибло более 122000 человек, в т. ч. более 32 тысяч советских граждан.
После войны на месте Маутхаузена 12 государствами, в т. ч. Советским Союзом, был
создан мемориальный музей, установлены памятники погибшим в лагере.
Лагерь был освобожден 5 мая 1945 г. американскими войсками.
Нойенгамме(Neuengamme), концлагерь неподалеку от Гамбурга, созданный в 1940. Из
находившихся в лагере 90 000 заключенных половина умерла из - за невыносимых условий.
В апреле 1945 узников лагеря эвакуировали на трех кораблях, два из которых были
306
потоплены английскими летчиками. Согласно немецким источникам, за все время
существования лагеря в нем погибло 82 000 человек.
Папенбург(Papenburg), концлагерь, расположенный в Ольденбургской степи. На
некоторое время был выведен из - под контроля СС и передан в ведение министерства
юстиции как лагерь для уголовных преступников. По мере укрепления гитлеровского
режима стал наполняться политическими противниками нацизма.
Равенсбрюк (Ravensbruck) – концлагерь был основан около города Фюрстенберг в 1938
г. как исключительно женский, но позднее вблизи был создан небольшой лагерь для мужчин
и еще один для девочек.
Первоначально был рассчитан на 6 000 узниц, но начиная с 1944 в нем никогда не было
меньше 12 000 заключенных, а в январе 1945 их число достигло 36 000.
За годы существования лагеря в нем погибло около 50 000 человек. В Равенсбрюке
проводились медицинские эксперименты над людьми.
В 1939-1945 гг. через лагерь смерти прошло 132 тысячи женщин и несколько сот детей
из 23 стран Европы. 93 тысячи человек было уничтожено.
30 апреля 1945 г. узники Равенсбрюка были освобождены бойцами советской армии.
Собибор. Основанный в апреле 1942 на территории Люблинского воеводства "лагерь
смерти", один из четырех крупнейших лагерей уничтожения в оккупированной Польше. В
газовых камерах Собибора по некоторым данным было уничтожено около 250 000 евреев из
многих стран Европы. 14 октября 1943 в лагере вспыхнуло восстание, которое было
подавлено самым жестоким образом. Лагерь звакуирован в конце 1943.
Терезиенштадт(Theresienstadt), концлагерь, расположенный в Северной Богемии, в 60
км от Праги. В ноябре 1941 Гейдрих приказал эвакуировать 7 000 местных жителей и
построить специальный концлагерь для евреев. Вначале лагерь имел репутацию особо
гуманного. Пражские евреи, которых свозили в лагерь, были уверены, что им удастся
выжить в "образцовом гетто". Некоторые шли на то, чтобы дать взятку агентам гестапо,
лишь бы быть отправленными в Терезиенштадт. Легенда о гуманном лагере умерла, как
только Гейдрих определил Терезиенштадт как транзитную станцию на пути к лагерям
уничтожения.
Лагерь был освобожден в апреле 1945 и затем разрушен.
Треблинка (Treblinka) – один из четырех главных "лагерей смерти" около ст.
Треблинка в Варшавском воеводстве Польши.
В Треблинке I (1941-1944 гг., т. н. трудовой лагерь) погибли около 10 тыс. человек, в
Треблинке II (1942-1943 гг., лагерь уничтожения) – около 800 тыс. человек
(преимущественно евреи). В лагере было 30 газовых камер, которые "обеспечивали"
умерщвление около 25 000 человек в день с помощью газа "циклон - Б".
В августе 1943 г. в Треблинке II фашистами подавлено восстание узников, после
которого лагерь был ликвидирован. Лагерь Треблинка I был ликвидирован в июле 1944 года
при приближении советских войск.
В 1964 г. на месте Треблинки II открыто мемориальное символическое кладбище жертв
фашистского террора: 17 тыс. надгробий из камней неправильной формы, памятник-
мавзолей.
Флоссенбюрг
(Flossenburg), небольшой концлагерь, расположенный в округе Нейштадт, Верхняя Бавария.
В конце 1940 Флоссенбюрг был избран медицинской комиссией СС для отбора заключенных
с целью проведение специальных медицинских экспериментов.
(Военная энциклопедия. Председатель Главной редакционной комиссии С.Б. Иванов.
Воениздат. Москва.в 8 томах - 2004 г.г. ISBN 5 - 203 01875 - 8).
Достарыңызбен бөлісу: |