Сборник материалов Международной научно-практической конференции

 

483 

6.

 

Интервью с Кизимой Михаил Лукичом. Записано Шаймухановой Д. 31.03.2014 г. // Личный архив 

автора 

7.

 

ЦГАРК Ф.1488, Оп.2, Д.300, Л.4 

8.

 

ЦГАРК Ф.1962, Оп.1, Д.734, Л.11 

9.

 

ЦГАРКФ.1692,Оп.1,Д.628,Л.91 

10.

 

ЦГАРК Ф.1660, Оп.1, Д.24, Л37 

11.

 

ЦГАРК Ф.1692, Оп.1, Д.628, Л.95 

12.

 

Все для фронта, все для победа! Документы и фотографии. Алма-Ата, Казахстан, 1985 – 176 с. 

13.

 

Казахстан  в  период  Великой  Отечественной  войны  Советского  Союза:  Сборник  документов  и 

материалов. - Т. 1. - Алма-Ата, 1964. - Т. 2. - Алма-Ата, 1967.  

14.

 

«Война  и  общество,  1941-1945  гг.:  в  2-х  кн./Отв.ред.  Г.Н.  Севостьянов;  Институт  российской 

истории. - М.: Наука, 2004. Кн.2 — 2004 — 411с. 

15.

 

Интервью с Елеукуловым Кощербай Сембиновичем. Записано Шаймухановой Д. 31.03.2014 г. // 

Личный архив автора 

16.

 

Сұрапыл  жылдар  қаһармандарына  тағзым.  Поклонимся  и  мертвым,  и  живым:  сборник 

воспоминаний фронтовиков-акмолинцев г. Астаны о боях, товарищах на путях к Победе в Великой 

Отечественной войне 1941-1945 гг. – Астана, 2006- 496 с., (Защитникам Родины посвящается) 

 

 

 

ТАҒЛЫМҒА ТОЛЫ ТАҒДЫР 

 

А.Ө. Балчих 

Тарих факультетінің 3 курс студенті. 

Ғылыми жетекшісі: т.ғ.к., доцент Қ.Қ. Сәрсембина 

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті 

(Астана, Қазақстан) 

 

Ұлы  Отан  соғысы-адамзат  тарихының  қайғылы  беттерінің  бірі.  Бұл  дүние  жүзі 

тарихындағы ең қасиретті де ауыр соғыс болғаны хақ. Жау жағадан алған сәттерде, еліміздің 

жер-жерінде  бас  көтерген  қазақтың  қара  көздерінің  санында  да  шек  жоқ.  Соғыс  кезінде 

миллиондаған  адамдар  қаза  тапты.  Жаһанды  фашизмнен  аман  сақтап,  құтқарып  қалуға 

бағытталған  майданда  біздің  елімізден  де  көптеген  азаматтар  қатысты.  Қаншама 

отандастарымыз ұрыс даласында оққа ұшса, қаншама жерлестеріміз жараланып елге оралды. 

Сұм  соғыста  қаншама  бала  жетім  қалса,  қаншасының  ғұмыры  қыршынынан  қиылды  ғой... 

Ұлы  Отан  соғысына  барлығы  35  миллион  адам  қатысқан,  Орта  Азия  елдерінен  соғысқа  3 

миллионға  жуық  адам  қатысса,  соның  1  миллион  366  мыңы  қазақстандықтар  екен.  Соғыс 

жылдарында Қазақстан жерінде 12 атқыштар дивизиясы, 4 ұлттық атты әскер дивизиясы, 7 

атқыштар  бригадасы  мен  50-ге  жуық  әртүрлі  полктер,  батальондар  құрылып,  майданға 

аттанған.  Жауынгерлері  жаумен  жан  аямай  шайқасқан  қазақстандық  5  әскери  құрамға 

«гвардиялық»  деген  құрметті  атақ  беріліп,  олардың  туларына  бірнеше  ордендер  қадалған. 

Олардың қатарында жауынгерлерінің ерлігі аңызға айналған атақты 8-гвардиялық Панфилов 

дивизиясы  да  бар.  Мәскеуді  қайсарлықпен  қорғаған  28  панфиловшы  батырларды  халқы 

ғұмыр бойы құрметтеп есте сақтайды. Соғыс кезінде 3,5 мыңдай қазақстандықтар партизан 

отрядтарының  құрамында  болып,  Жеңісті  жақындатуға  өз  үлестерін  қосқан.  Жанқиярлық 

ерлігі  мен  батырлығы  үшін  96638  қазақстандық  жауынгер  бірнеше  дүркіннен  орден  және 

медальдармен марапатталған. 497 жерлесіміз Кеңес Одағының Батыры атанған. Олардың 97-

сі қазақ болды. 142 жауынгер «Даңқ» орденінің толық иегері атанды. Майдан даласынан 394 

мың қазақ боздақтары қайтпай қалды.  [1, 16 б.]   

Ал,  1941  жылғы  шілде  айының  орта  кезінде  Қызыл  Армия  бір  миллионнан  астам 

солдаттары мен офицерлерінен айырылды, олардың 724 мыңы тұтқынға түскен. Сол жылдың 

қараша айына қарай неміс лагеріндегі қызыләскерлік тұтқындар саны 3,6 миллионға жеткен. 

[2, 7 б.]  Мәскеу үшін болған шайқасты еске алып отырып, Ұлы Отан соғысының аты аңызға 

айналған қаһарманы Б.Момышұлы жүректерінің темір емес, бірақ олардың кек оты қандай 

 

484 

темірді  болса  да  ерітіп,  күйдіріп  жібере  алатынын  және  ішкі  үрейлерін  жеңетін  ең  күшті 

қаруы, ол-Отанына деген сүйіспеншілігі екендігін жазып кеткен.  

Осы  бір  ауыр  кезеңдерді  бастан  өткерген,  қазақтың  батыр  ұлдарының  бірі-  Ахат  ата.  

Ұлы Отан соғысының ардагері, Мәскеуді қорғаған және КСРО халық  білім  үздігі-Бекмәді 

Ахат  Бекмәдіяұлы,  1923  жылдың  ақ  сабан  уақытында  қазақтың  Қоскөл  аулында  дүниеге 

келген.  Қарауылдан  шыққан  Молдабай  атадан  4  ұл  :  Мұхамедия,  Ахмедия,  Бекмадія, 

Рахметолла  тараған.  Бекмадіяның  жалғыз  тұяқ  ұрпағы  осы  Ахат  ата  мен  оның  ұрпақтары. 

Әкесі Атбасар атқару комитетінде беделді қызмет атқарған. 1937 жылы саяси қуғын-сүргінге 

ұшыраған.  Ел  егемендігін  алған  соң,  әкесі  толық  ақталып  шығады.  Анасы  колхозда 

тракторшы,  сауыншы  болған.  Барлық  балалармен  қатар  Ахат  ата  да,  ауылдағы  бастауыш 

төрт  жылдық  мектепті  бітірген.  Сонан  соң,  Толқынкөлде  5-6  сыныптарды  жеті  жылдық 

мектепте  оқыған.  8  сыныпты  Атбасарда  оқиды,    ол  кезде  интернат  болмай  қалуына 

байланысты, туған еліне қайтып, бірнеше уақыт колхозда жұмыс істеген. 1939 жылы он алты 

жасында  газеттердің  бірінен  Қызылжардағы  педагогикалық  институт  бастауыш  сынып 

мұғалімдерін  оқытатын  арнайы  курс  ашқаны  жөніндегі  хабарландыруға  көзі  түседі.  Көп 

ойланбастан, құжаттарын тапсырады. Оқудан шақырту келгенде, қазақтың қара баласы қолда 

бар аз-маз қаражатпен Ақкөлден пойызға отырып, жолға шығып кетеді. Оқу орнына келген 

соң, емтихандардан мүдірмей өтіп, оқуға қабылданады. 1939 жылдың 1-ші қыркүйегінде  1 

курсқа  қабылданады.  1941-1942  жылдары-  3  курс  оқып  жүрген  кезінде,      мың  жарым 

студенттердің арасынан үздік оқығаны үшін маусым айында Алматыдағы демалыс орнына 

жолдама  беріледі. Демалыс орнының үстіңгі қабатында қазақ жастары, астыңғы қабатында 

орыс  жастары  тұрған  екен.    Соғыс  басталғаны  жөнінде  суыт  хабарды  да  осында  естиді. 

Демалыс орнына қарама-қарсы Абылай хан үйі орналасқан, ол жерде сол кезде ұшқыштар 

мектебі  ұйымдастырылыпты.  Сөйтіп,  аяқ-астынан  он  тоғыз  жасар  қазақ  жігіті  Көкшетауға 

кетеді. Туған ауылға келіп, әскерге алынады. Дәл осы жерде 90-шы полк ұйымдастырылады. 

Қоскөлде  бір  ай  әскери  дайындықтан  өтіп,  3  реттен  ғана  оқ  атып  үйренеді.  1942  жылы 

Сталинградқа  шабуыл  жасап  жатқан  кезде,  90-шы  полк  пен  Көкшетаудан  келген  тағы  бір 

полк  қосылады.  Вольга  бойында  Сидранда немістің  бомбалауынан  дін  аман  қалады.  Кейін 

Мәскеу Тула бойында қоршаушы топта болады. Соғысқа қатысушылардың барлығына ескі 

қару-жарақтар  берілген,  жетпегендеріне  граната  берген.  Қару-жарақтың  жоқтығына 

қарамастан,  жауынгерлер  елді  өз  кеудесімен  қорғаған.  Қарудың  жетіспеушілік  себебі, 

барлық автомат зводтары батыста орналасқан. Бірақ, 1942 жылдың 2-ші жартысында жақын 

жерлерге  автомат  зводы  құрыла  бастаған.  Звод  құрылысымен,  90-шы  полкке  елді  жаудан 

қорғау  міндеттелді.  «Артымызда-  Мәскеу,  алдымызда-жау,  шегінерге  жол  жоқ»-  деген 

ұранмен  алға  баса  берген.  Күзге  қарай  қазақ  батыры  Ахат  ата  қан  майданда  арқадан 

жараланып,  Рязань  облысы,  Рязский  қаласындағы  2  қабатты  мектеп  үйінде  госпитальда 

емделеді. Наурызда емі бітпесе де, «емі бітті» деп, фронтқа жөнелтіледі. 1943 жылға қарай 

жауынгерлердің  қолдарына  автоматтар  беріле  бастайды.  1943  жылдың  сәуір-мамыр 

айларында  соғыс  техникасын  үйретеді.  Мамыр  айының  аяғында  барлық  жауынгерлерді 

бөлімшелерге  бөледі.  1943  жылдың  жазынан  бастап,  соғыс  бағыты  өзгертілген.  Енді 

қорғаушы  шеп  емес,  шабуылдаушы  шепке  айналады.  Ахат  атаның  бөлімшесінде  шамамен 

қырық жастағы ересек орыстар бола тұрса да, сержант шенді атамыз топты бастап жүруді өз 

мойнына алып, бұйрықтар берген. Орловский, Дуга соғысында неміс әскері қорғанысты бұза 

алмайды. Артелириялық дайындықтан соң, Ахат ата өзінің бөлімшесін бастап, өзі алдыңғы 

шепке  тұрып,  жаудан  қорғанады.  Маусым  айында  сол  аяғынан  жараланады.  Әлемді  дүр 

сілкіндірген Ұлы Отан соғысы 1945 жылы Берлинді алумен, Ұлы Жеңіспен аяқталды. Ауыр 

жаралар мен соққылардан Ахат атаның соңғы емделген пункті-Новосибирск. Сәуір айында 

«қатарға жарамайды» деп, Колутон станциясында мұғалім қызметіне тағайындалады. 1950-

1960 жылдары педагогикалық институтты физика мамандығы бойынша бітірген. Колутанда 

1945  жылы  соғыс  біткен  соң,  шым  үйде  тұрып,  қоғамдық  қала  берді,  мемлекеттік  істерде 

белсене араласқан. 1988 жылы анасы қайтыс болған соң, қалаға көшіп келеді. Қоғамдық іс-

шараларға  белсене  араласқан.  1944  жылдың  күзінде  марқұм  Шәмшу  апамен    отбасын 

 

485 

құрады.  Ахат  Бекмәдіяұлы  ұлдарын  ұяға,  қыздарын  қияға  қондырған  ардақты  әке.  Бүгінде 

Ахат атамыз 2 қыз, 3 ұлдың әкесі, 5 немере, 4 жиеннің, 9 шөберенің аяулы атасы. 2010 жылы 

Ұлы  Отан  соғысының  65  жылдық  мерейтойы  қарсаңында,  атамыз    Минскідегі  мерекелік 

шеру  қатысады.  Шараға  бармас  бұрын  елімізде,  Минскіге  баратын  барлық  ардагерлерді 

толықтай  киіндіріп  жіберген.  Еліміздің  азаттығы  іспеттес  көк  туымыз  түстес,  маңдайында 

елтаңба  бейнесіндегі  белгісі  бар,  бас  киім  кигізіп  жібереді.  Мерекелік  жиында  әр  елден 

келген барлық делегаттар дөңгелек үстелде бас қосады. Қала мэрі, Лондон қаласының мэрі, 

Париж  қаласының  мэрлері  мерекемен  құттықтап  өздері  әкелген  сыйлықтарын  табыстап 

жатады. Атамыз қарап отырып, «мен не сыйласам екен»деп көп ойланады. Кезегі келгенде 

атамыз  тебіреніп,  сөз  сөйлейді.  Өзін  киіндіріп  жібергендегі  бас  киімін,  қала  мэріне 

сыйлайды.  Мұндағы  басты  ойы-  өз  ұлтының  намысы.  Сол  жерде  отырғандардың  барлығы 

таң  қалып,  орындарыннан  тұрып  ду  қол  шапалақтаған  екен.  Кез келген  жерде  өз  ұлтының 

намысын ойлайтын, атамыздың бұл ісіне көзіме жас толып, мен де қайран қалдым. Отанға 

деген сүйіспеншілік мұншалықты құдіретті болар ма?! Бір ғана Ахат атаның өмірі-тағлымға 

толы тарих. Атамызбен болған әңгіменің соңында атамыздан арманыңыз бар ма, дегенім де, 

елінің  амандығын,  бейбітшіліктің  мәңгілік  болуын,  ұрпағымыздың  саулығын  тілейтінін 

айтты.  Сондай-ақ,  Мәскеу  қаласында  орналасқан,  тек  қана  мұржалары  көрініп  тұратын 

жерасты үйлерін өз көзімен көргісі келетінін де жасырмады.  

Ұлтының мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған ақын Е.Асқаров өзінің «Қазақстан ғасыры» 

атты поэмасында:  

Сар далада азат ел сайрандаған... 

Күн бар ма еді сағынып қайғы алмаған?! 

Көзден ұшып кетіп еді, басқа қонды 

Ата-баба аңсаған қайран заман. 

Өз-өзінен азаттық келе ме енді,  

Талайлар таң: Кім берді? Неге берді? 

Тәуелсіздік емес деп мынау келген, 

Сөз шығарды дүбәра: «егеменді»- деп толғайды. [3, 192 б.]  Шынымен де, бүгінде азат 

ел болуымыз, тәуелсіздігіміз осы бір қанды шайқасқа өз басын тіге отырып барған ардагер 

аталарымыздың арқасы. Ұлы Отан соғысының ардагерлері- ұлтының нағыз жанашырлары.  

Соғыс  аяқталып,  жылдар  жылжып,  уақыт  зырлап  жатса  да,  Ахат  атамыз  сынды 

Алаштың  арда  ұлдарының  ерлігі  халық  жадында  мәңгілік  жаңғырып  тұратыны  ақиқат.  Ел 

намысын, өз жанынан артық көрген атамыздың ғұмыры ұзақ болсын деп тілейміз. Жарқын 

жүзді, ақкөңіл ең бастысы қазақтың қарапайым батыр ұлы-Ахат атаның батасын алған бізде 

бақыттымыз.  

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 

 

1.

 

Амакелдина Ж. « Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Қазақстан » // IV Республикалық студенттік 

ғылыми-практикалық  конференциясының  материалдары.  -  Қарағанды:  ҚарМТУ,  2014.-  228 

бет. 

2.

 

Есмағамбетов К. Соғыс тұтқындары мәселесі әлі де қоғам назарында. // Егемен Қазақстан.- 9 

мамыр 2012.-7-8б.  

3.

 

Асқаров Е. Жүрекжарды.-Астана: Фолиант, 2009.-256 б.  

 

 

 

 

486 

АТАЛАРЫМ – МАҚТАНЫШЫМ 

 

А.С. Бөстекбаева 

Археология және этнология мамандығының 3 курс студенті 

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ 

 

«Соғыс – өмір мен өлім арасындағы қыл көпір» 

Гитлершілдер  өздерінің  жоспарларын  тіпті  өз  халықтарынан  да  мұқият  жасырып 

бақты,    бірақ  олардың  басқыншылығы  мен  адам  баласын  жек  көрушілігін  айқын  көрінді. 

Тарихтың  қара  беттеріне  жазылғандай  бұл  оқиға  барысы  1941  жылдың  22  маусымында 

танның маужырап тұрған тыныштығын бұзған болатын. Ол неміс фашистерінің тарапынан 

бүкіл адамзатқа қасірет әкелген  «Ұлы Отан»  соғысының басталған күні болғандығы айғақ. 

Дүние жүзіне апат әкелген бұл соғыс 1418 күн мен түнге ұласты.   

Қазақ  КСР-і  КСРО  Қорғаныс  Халық  Комиссариатының  нарядтары  бойынша  және 

еріктілердің  қатарынан  майданға  1 196 164  адам,  сондай-ақ  еңбек  армиясының  құрылыс 

батальондары мен жұмысшы саптарына тағы да 700 мыңға жуық адам аттандырды. Бұлардан 

бөлек, 178 мыңға жуық адам соғыс басталар алдында Кеңес Қарулы Күштерінің қатарында 

қызмет етті. Сонымен барлығы 1374 мың қазақстандықтар қолына қару алып сапқа тұрды. [1, 

б. 450] 

Соғыс  мәселесіне  қарсы  Қазақстанның  барлық  жерінде  фашизмнің  зұлымдығын 

айыптайтын жаппай халықтық митингілер өтті. Сол сияқты жаппай қарсы іс шаралардың бірі 

біздің  Торғай  облысы  (Қазіргі  Қостанай  обл.),  Аманкелді  ауданда  да  өтіп,  Отан  қорғауға 

аттануға  көптеген  азаматтар  өз  еркі  мен  тілектерін  білдірген  болатын.  Архив  деректерін 

саралай келсем, сол кездегі аудандық комсомол комитетінің бірінші хатшысы Ізтелеуов Қали 

ағамыз  өзінің  естелігінде  ауданның  Ұлы  Отан  соғысына  қосқан  үлесін  былайша  сипаттап  

жазған  еді    «...1938  жылғы  Фин  соғысына  өз  өтініштерімен  Аманкелді  ауданынан  10 

комсомол  аттандырып  едік  ал,  енді  Ұлы  Отан  соғысы  басталғанда  бізді  майданға 

Отанымызды  қорғауға  жіберіңдер  деген  өтініштер  көп  болды».  Аманкелді  ауданнан 

алғашқылары болып соғысқа аттанғандар: Бейсенбек Әбенов, Шілдебай Ахметов, Абайдолла 

Нұрманов,  Мырзақан  Нұрғазин,  Әмір  Досанов,  Көшімбек  Закиров,  Мұхамед-  Риза 

Нұғыманов,  Әнгіл  Сәрсенбаев,  Бәшір  Шіметов,  Жұмабай  Қалақбасов,  Ағытай  Қарағұлов, 

Әбдіхамит Мергенбаев т.б. бар еді. [2,  б. 2-3] 

Осы  сұрапыл  соғыста  даңқты  халық  батыры  Амангелді  ауданының  азаматтары 

ерліктің  небір  жанқиярлық  үлгілерін  көрсетті.  Олар  майдан  далаларында    жаулармен 

арыстанша айқасып, жолбарысша жұлқысты.  Жан алып, жан беріскен сұрапыл соғыста ата-

баба ерлігін одан әрі жалғастыра білді. Олардың көбі майдан далаларында  шаһит болса, енді 

біразы елге мүгедек және біразы дін аман болып оралды. Отанға оралған соң бейбіт еңбекте 

ерліктерін кеңінен жалғастыра білді. Қай салада болмасын қызмет атқара жүріп, халықтың 

көңілінен шықты. Әрине, олардың бәрін түгендеп шығу мүмкін емес. Ең бастысы олардың 

қай-қайсысының  болмасын  есімдері  еліміздің есінде  болуы  парыз  болса,  ерліктері  ұрпаққа 

ұлы  өнеге  болатыны  мақтаныш!  Олардың  ерекше  ерлік  көрсеткендері  менің  мақтан  тұтар  

атам Наурызбаев Бөстекбай Абламбайұлы. Атамның ерлігі - мен үшін үлкен мақтаныш. Ел 

аузында  «Ақ  жүрек»  атанып,  ел  құрметіне  бөлегенен    атам  Наурызбаев  Бөстекбай 

Абламбайұлы  (1918  –  1991  жж.)  сонау  сұрапыл  жылдары  біздің  болашағымыз  үшін, 

Отанымыздың  бостандығы  мен  бейбітшілігі  үшін  жанқиярлықпен  ерлік  көрсеткен 

қазақстандықтардың қатарында ажалмен арпалысып, кеудесін оққа тосты. 1918 жылы қазіргі 

Қостанай  облысы,  Аманкелді  ауданы,  Қайынды  ауылдық  кеңесіне  қарасты  Кеңарал  деген 

жерде  дүниеге  келген.  1939  жылы  әскерге  алынды,  Финн  соғысында  болды,  12-ші 

гаубицалық  артийллерия  полкі,  18-ші  атқыштар  дивизиясының  құрамында  Маннергейм 

операциясына  қатынасады.  Финн  соғысы  аяқталғаннан  кейін  полк  дивизия  құрамында 

Белоруссия әскери округына ауыстырылды. Ұлы Отан соғысының басталуы да сол жерден 

болды.  Жаудың  басымдылығы  үстем  болып,  көпке  дейін  шегінуге  тура  келді.  Соғысып 

 

487 

жүріп,  Орша  қаласының  түбінде  бекініске  тұрды.  Сол  жерде  соғыс  құдайы  «Катюша» 

бірінші  рет  жауға  оқ  атты.  Бір  шайқаста  біздің  жерлесіміз  жеңіл  жараланып,  аз  күн  дала 

госпитальінде болып, қатарға қайта қосылды. 1944 жылдың желтоқсан айында біздің армия 

жерімізді  неміс  басқыншыларынан  толық  босатты.  Жауды  ығыстыра  отырып,  Будапешт, 

Вена қалаларын алды және Балатон бағытында жауға қатты соққы берілді. Соғыстағы ерлігі 

үшін  Қызыл  Жұлдыз,  1,  2  дәрежелі  Отан  соғысы  ордендермен,  «Будапешті  алғаны  үшін», 

«Венаны алғаны үшін», «1941-1945 жылдардағы Ұлы Отан соғысында Германияны жеңгені 

үшін» медальдармен марапатталған. Елге келген соң Мәдениет бөлімінің бастығы, аудандық 

жинақтау  кассасының  меңгерушісі,  1960  жылы  «Коммунизм  жолы»  совхозында  бөлімше 

басқарушысы,  шаруашылық  жөнінде  директордың  орынбасары  тағы  да  басқа  жұмыстар 

атқарып,  зейнеткерлікке  шыққан.  1991  жылы  қайтыс  болып,  артында  3  ұл,  4  қызы  және 

немерелері  мен  шөберелері  қалды.[3,  б.  236-237]  Ол  кісі  туралы  ауданымыздың  ақсақал 

журналисті Бөгетбай Әлмағанбет кезінде облыстық газетте очерк жазып, атамның ерліктерін 

аудандағы  қазақ  қауымына  паш  еткен.  Осылай  жиырмасыншы  ғасыр  батырларын  газет-

журналдарда, кітаптарда жариялау біз үшін «тарихи мұра» екендігі анық. 

Қорыта  айтқанда,  осы  аталарымыздың    соғысқа  қатысқандағы  мақсаты  – 

ұрпақтарының, яғни, біздердің жақсы өмір сүруімізді, бейбітшілікте өмір сүруімізді қалады. 

Уақыт  өткен  сайын  аталарымыз  сыйлаған  Жеңістің  маңызы  артып  келеді.  Олардың 

көрсеткен ерліктері – бүгінгі ұрпаққа өнеге! Отан сүйгіштік қасиет - әркезде де қастерлеуге 

тұратын  қасиеттердің  бірі.  Осы  ұғым  -  біздің  үлкен  құндылығымыз  болуы  керек  деп 

ойлаймын. Тек майданда ғана емес, тылда жұмыс істегендердің де еңбегін жоғары ілтипатқа 

лайық. Себебі олар соғыс кезінде майдан шебіндегі солдаттармен бірдей қиыншылық көрді, 

бірдей  азап  шекті.  Ашаршылық  пен  ауыртпалықты  бастан  кешкен  олар  да  Жеңісті 

жақындатуға көп үлес қосты. Таңның атысынан күннің батысына дейін тізе бүкпей жұмыс 

істеген сол бір қайратты да қайсар жандарға да бүгінгі ұрпақтың ризашылығы шексіз! Үлкен 

қауіп  пен  қатер,  қайғы  мен  қасірет  төнген  солбір  ауыр  уақытта  біздің  халқымыз  сыннан 

сүрінбей өтті. Оттан да ыстық Отан үшін от кешкен майдангерлер өшпес ерлік көрсетті. Бұл 

тарихқа  алтын  әріптермен  жазылды.  Олардың  қаһармандық  өнегесі  бүгінгі  жас  ұрпақтың 

жадында  мәңгі  сақталуы  тиіс.  Ұлтымыздың  рухани  ұлы  көсемі,  жерлесіміз  Ахмет 

Байтұрсыновтың «Ерім дейтін ел болмаса, елім дейтін ер қайдан болады» деген мақал бар.  

Жастар өз Отанының нағыз патриоты бола алу үшін үлкендер де өз соңынан ерген ұрпақты 

дұрыс тәрбиелеуі керек. Сонда елімізде әрқашан да бейбітшілік болады. Себебі, ертеңгі елдің 

тізгінін  ұстар  азаматттар  білімді  болса,  олар  барлық  қиыншылықтарды  ақылмен  шеше 

алатын  болады.  Соғыс  кезінде  қаншама  жастар  қыршынынан  қиылды.  Олар  Отан  үшін 

жанын пида етті. Ал олардың әрқайсысының анасы, баласы, үлкен-үлкен армандары бар еді. 

Бірақ  олар  елге  қауіп  төнген  кезде  барлығын  да  құрбан  етті.  Жап-жас  болса  да  Отаның 

қорғап жатып жан тапсырды. Бұл – шыңында да ерлік болатын! Майдан шебінде жанын пида 

еткен  жауынгерлер  мәңгі  есімізде  қалады.  Отан  үшін  отқа  түсіп,  Жеңіс  сыйлаған 

ардагерлерге тағзым етеміз.  

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 

 

1. «Қазақстан тарихы»  5-ші том, Алматы, Атамұра, 2010. 

2. «Ерлердің есімдері ел есінде, соғыс пен бейбіт еңбектің батырлары», // № 17(7557) 9 мамыр 2013 ж, 

Қостанай облысы, Аманкелді ауданы. 

3. «Они вернулись с Победой», 13-ші том, 1941-45 жж. Ұлы Отан соғысы Жеңісінің 65 жылдығына 

арналады, Қостанай облысы, Аманкелді ауданы. 

 

 

 

 

 

488 

ФРОНТОВАЯ ИСТОРИЯ САГАДАТА НУРМАГАМБЕТОВА  

 

П.Ю. Кучеров   

Студент 2 курса специальности «Археология и этнология» 

ЕНУ им. Л.Н. Гумилева 

 (

Астана, Казахстан) 

 

Генерал  армии,  первый  министр  обороны  независимой  Республики  Казахстан  (1992-

1995),    Герой  Советского  Союза,    Народный  Герой  Казахстана  -  Сагадат  Кожахметович  

Нурмагамбетов.  

Сагадату  Нурмагамбетову  довелось  пройти  путь  от  курсанта,  боевого  офицера, 

расписавшегося на стенах Рейхстага, до министра обороны Казахстана.   

Родился  Сагадат  Нурмагамбетов  25  мая  1924  года  в  селе  Трудовое,  Алексеевской 

волости,  Акмолинского  уезда,  Акмолинской  области,  Киргизской  АССР,  где  и  закончил  7 

классов. Работал заведующим избой-читальней в колхозе. 

Летом 1941 года правление совхоза «Трудовой» отправило Сагадата  в Акмолинск на 

курсы работников политпросвета. 20 дней всего смог отучиться,  началась война. Заявление с 

просьбой направить на фронт отнес в военкомат в первый день войны, хотя по возрасту не 

подходил.  

Лишь через год в 1942 году Сталинский РВК Акмолинской области призвал Сагадата 

Нурмагамбетова  в  Красную  Армию  и  направляет  его  в  военное  училище  в  городе  Кушка 

Туркменской  ССР,  где  он  успешно  окончил  курсы  Туркестанского  стрелково-пулеметного 

училища.   

Весной  1943  года  на  19-летний  Сагадат  Нурмагамбетов  в  звании  офицера 

откомандирован в действующую армию.  С 21 мая по 28 августа  1943 сражается с врагом на 

Северо-Кавказском  фронте.  С  1  сентября  1943  года  продолжает  боевой  путь  на  Южном 

фронте.  

В боях за Донбас, в составе 301 Сталинской стрелковой дивизии 9 краснознаменного 

стрелкового  корпуса  5  ударной  армии  Южного  фронта,  командир  пулеметного  взвода  2 

стрелкового батальона 1052 стрелкового полка  Нурмагамбетов С. К. приказом от 11 октября 

1943  года  за  образцовое  выполнение  боевых  заданий  командования  на  фронте  борьбы  с 

немецкими  захватчиками  и  проявленные  при  этом  доблесть  и  мужество  награждается 

орденом «Красная Звезда».  Строка из наградного листа: «В боях по освобождению Донбаса, 

под  селением  Катых  3  сентября  1943  года  умело  управляя  взводом,  отбил  контратаки 

противника,  уничтожил  при  этом  до  50  гитлеровцев,  тем  самым  дал  возможность 

продвинуться  батальону  к  населенному  пункту  и  занять  его.  В  этих  боях  проявил  личное 

мужество и решительность. Достоин награждения Орденом «Красная Звезда» [1].  

Воевал  до  мая  1945  года  в  качестве  командира  пулеметного  взвода,  командира 

пулеметной  роты,  командира  стрелкового  батальона  в  составе  1052  стрелкового  полка  301 

Донецкой ордена Суворова II степени Берлинской стрелковой дивизии 5-й ударной армии.  

Участвовал  в  освобождении  Краснодарского  края,  Украины,  Молдавии,  Западной 

Белоруссии, Польши.  

27  февраля  1945  года  за  образцовое  выполнение  боевых  заданий  командования  во 

время  прорыва  сильно  укрепленной  обороны  противника  на  территории  Польши, 

проявленные  при  этом  отвагу  и  геройство,  ему  было  присвоено  звание  Героя  Советского 

Союза (№ 5214).  

Окончил войну в Берлине. Батальон, где служил Сагадат Нурмагамбетов, участвовал в 

штурме здания рейхсканцелярии Гитлера.  

За героизм и мужество Сагадат Нурмагамбетов в апреле 1945 года был представлен ко 

второй  медали  «Золотая  Звезда».  Наградной  лист  был  подписан  командиром  1052-го 

стрелкового  полка,  Героем  Советского  Союза,  полковником  А.  Пешковым,  согласован  с 

командиром 301-й стрелковой сталинской ордена Суворова II степени дивизии, полковником 

 

489 

В.  Антоновым.  Аргументация  в  представлении:  "Во  время  прорыва  сильно  укрепленной 

обороны  противника  западнее  Кюстрина,  14  апреля  1945  года  батальон  под  умелым 

командованием майора Нурмагамбетова, действуя на главном направлении, прорвал оборону 

немцев и занял пять линий траншей, дал возможность ввода в действие танков и остальных 

батальонов полка. Проявляя смелость и умение, развил дальнейший успех боя за восточную 

окраину города Гузов, завязав уличные бои, за три часа овладел северо-восточной окраиной 

города,  причем,  батальоном  было  уничтожено  200  гитлеровцев,  18  огневых  точек, 

ликвидировано  восемь  опорных  пунктов  и  захвачено  в  плен  69  солдат  и  офицеров 

противника. В районе населенного пункта Хермесдорф противник предпринял в течение дня, 

18  апреля  1945  года,  три  контратаки.  Майор  Нурмагамбетов,  проявляя  исключительную 

стойкость и умение отлично организовать и обеспечить отражение всех контратак немцев, с 

большими  для  них  потерями  в  живой  силе  и  технике,  сбил  противника  с  занимаемых 

рубежей…  ворвался  в  г.  Буков,  преодолевая  упорное  сопротивление  крупных  групп 

фаустников  и  автоматчиков  противника,  в  трудных  условиях  уличных  боев  отлично 

обеспечил  выполнение  приказа  командования  полка  по  овладению  восточной  окраиной 

города.  

В  боях  за  город  Буков  батальоном  было  уничтожено  100  гитлеровцев,  двенадцать 

огневых точек, три танка и одно самоходное орудие. 23 апреля стрелковый батальон майора 

Нурмагамбетова  первым  форсировал  реку  Шпрее  в  районе  пригорода  Трептов  и, 

закрепившись  на  западном  берегу,  отлично  обеспечил  отражение  четырёх  яростных 

контратак противника, пытавшегося ликвидировать захваченный плацдарм нашими частями. 

Развивая дальнейший успех боя, батальон завязал уличные бои на улицах пригорода Трептов 

с фаустниками и автоматчиками, причем уничтожил свыше 80 гитлеровцев, захватил в плен 

145 солдат противника, чем в исключительной мере способствовал овладению пригородом 

Трептов.  

24 апреля 1945 года батальон майора Нурмагамбетова, сломив упорное сопротивление 

противника, ворвался в город Берлин. Мастерски управляя батальоном, в сложных уличных 

боях с большими группами фаустников и автоматчиков уничтожил свыше 450 и захватил в 

плен  1  560  гитлеровцев  и  ликвидировал  девять  опорных  пунктов.  В  этом  бою  майор 

Нурмагамбетов  был  ранен.  Достоин  награждения  второй  медалью  «Золотая  Звезда»,  но,  к 

сожалению, не получил заслуженную награду [2].    

Окончил войну в Берлине. Батальон, где служил Сагадат Нурмагамбетов, участвовал в 

штурме здания рейхсканцелярии Гитлера.  

С июня 1946 по ноябрь 1949 года проходил обучение в Военной академии имени М. И. 

Фрунзе  в  городе  Москва.  После  её  окончания  проходил  службу  на  различных  штабных  и 

командных должностях: старшим офицером оперативного управления штаба Туркестанского 

военного  округа,  командиром  мотострелкового  полка,  начальником  штаба  мотострелковой 

дивизии,  начальником  штаба  Гражданской  обороны  Казахской  ССР,  вновь  заместителем 

командующего  войсками  Среднеазиатского  военного  округа,  первым  заместителем 

командующего войсками Южной группы войск (Венгрия). За это время дважды обучался на 

курсах Академии Генерального штаба Вооруженных Сил СССР [3].     

В  1989  году  после  расформирования  округа  стал  председателем  Казахского 

республиканского  совета  ветеранов  войны,  труда  и  Вооруженных  Сил  и,  одновременно 

председателем Комитета Верховного Совета Казахской ССР по делам ветеранов и инвалидов 

Вооружённых Сил.  

В  октябре  1991  года  Указом  Президента  Республики  Казахстан  назначен 

Председателем  Государственного  Комитета  обороны,  а  в  мае  1992  года  -  Министром 

обороны Республики Казахстан. 

23  мая  1994  года  Указом  Президента  Республики  Казахстан  ему  присвоено  звание 

Халық Қаһарманы с вручением «Золотой Звезды» за номером 1. 

В ноябре 1995 года вышел в отставку в звании генерала армии. До конца жизни являлся 

советником Президента Республики. Уйдя на заслуженный отдых, не знал покоя, проявлял 

 

490 

заботу о дальнейшем развитии наших Вооруженных сил. Душа его всегда была открыта для 

людей 

Последние годы жизни прошли в городе Алма-Ате, где он скончался 24 сентября 2013 

года. И сегодня, не смотря на то, что нет его рядом с нами, он остался настоящим примером 

долго и чести для генералов, офицеров, всей молодежи.  

В  свою  очередь  и  современники  не  забывают  его  доброе  имя.  Кадетский  корпус 

Министерства  обороны  РК  им.  Ш.Валиханова  был  создан    1  июля  1996  года.  Имя  самого 

генерала носит республиканская школа «Жас Улан», созданная по личному указанию Главы 

государства. Учат там не только военному делу, но и языкам, информатики, основам этики и 

эстетики. 

В  районном  центре  родного  села  Сагадата  Кожахметовича  -  городе  Акколь 

Акмолинской  области  -  в  честь  него  названа  центральная  улица  города.  Так  же  возле 

центральной площади в здании центральной районной библиотеки в 2011 году открыт музей 

Сагадата Нурмагамбетова. 

Нурмагамбетов С.К. является почетным жителем Алматы, Донецка и Целинограда. 

О  ратном  пути  и  многолетней  службе  в  Вооруженных  Силах  Сагадат  Кожахметович 

рассказывает  в  своих  книгах  «Лицом  к  огню»,  «Мой  передний  край»,  «А  в  памяти  нет 

тишины».  

Книга  воспоминаний  Сагадата  Кожахметовича  «Мой  передний  край».  Это 

документальное повествование об истоках жизни, о земляках, о фронтовых буднях офицера-

пулеметчика,  который  вместе  со  своими  друзьями-однополчанами  прошел  по  дорогам 

Великой Отечественной войны от Кубани до Берлина [4].   

Подвиг Сагадата Нурмагамбетова нашел отражение в сердцах многих людей; знавшие 

его лично восхищались этим героическим человеком 

Вся  жизнь,  поступки,  дела  и  слова  первого  министра  обороны,    Героя  Советского 

Союза,  Халық  Қаһарманы  «номер  один»  Сагадата  Кожахметовича  Нурмагамбетова  - 

высокий образец для подражания и равнения. В этом смысле он по-прежнему в строю. 

 

жүктеу/скачать 7,44 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: