Сборник материалов международной научной конференции кипчаки евразии: история, язык и
жүктеу/скачать 4,03 Mb. Pdf көрінісі
|
ТЕНГРИАНСТВО ДРЕВНЯЯ РЕЛИГИЯ ТЮРКСКОГО МИРА Нуржанов А.А. Алматы, Казахстан, Института археологии имени А.Х. Маргулана МОН РК В культуре каждого народа мировоззрение существует в качестве умозрительной картины мира и является частью духовной культуры. В основе его - соотношение человека и верховного начало, соотношения материи и духа. Исторически так сложилось, что древнетюрское духовное мировозрение утратило свою самостоятельность в традиционной культуре и сохранилось в виде пережитков. Это странно в основе этого мировозрение – древнетюркская религия «тенгиризм» или «тенгерианства», которая была государственной религией Тюркских народов (VI-VIIIвв). Сегодня пережитки духовной древнетюркской культуры является реликтами тенгиризма. Тенгрианство реконстрируется нами фрагментарно на основании данных памятников древнетюркской рунической письменности и взаимодополняющих интерполяций в области в древнетюрской археологии и этнографии тюрских народов Евразии. Духовные ценности любой цивилизации обладают особой
долговечностью существования и в несравненно большой степени запечатливают особенности эпохи своего создания и личности тюрков. Сохраняют черты элитности при общих эстетических и художественных вкусах общества. С духовными ценностями связаны интеллектуальная жизнь, накопленные знания, мораль, право, наука, художественные произведения. При этом особо важный аспект для изучения духовной культуры составляют религиозные системы, которые напрямую связаны с этническими и культурными процессами. В древних верованиях всех тюркских народов важное место занимает культ великого Тенгри(Тангри, Тенгри, Танир, Хан Тенгри, Кок Тенгриси). Общетюркское его распрастронение говорит о его формировании в древнетюркскую эпоху, когда единство тюркского народа еще существовало как реальное социально-политическое и духовно-идеологическое явление. Об этом говорит и наличие слово «тенгри» в орхонских древнетюркских надписах с употреблением в смысле «бог», «небо». Основной и ключевой категорией для понимания тенгрианство является Тенгри. Слово «Тенгри» в древнетюркских писменных памятниках и в «Диван лугат ат-тюрки» Махмуда Кашгари пишется как «Тәңри» [1; с.49] В разных культурных традициях, сохраняя свои основные смысл и значения, оно пишется и читается по разному: у алтайцев- Теңри, монголов-Теңер, бурят-Теңери, тувинцев-Деер, якутов-Таңара, чувашей-Тура, проболгар- Таңра, в древних хунну по китайским источником-Ченли, одно из имен- Авалокитешвары, тиветцев-Ченре-зиг.
Н.Г.Аюпов пишет: «Само слово «Тенгри» прототюркское, в последствии перешедшее в хуннский язык. Оно состоит из двух корней «Тэң» и рі, первый корень означает «Небо», второй «Человек». В современных тюркских языках слово «ер», «ір» означает мужчину. Термин «Таң» в хунском и древнетюркском означает зарю, восход, начало всего, «когда озаряет все », когда «все просыпается и начинает жить» [2; с.24] В якутской традиции слово Таңара означает – 1)видимое небо, небо как божество. 2)Бог [3; с.25] В Л. Дашням, развивая мысль о том, что у монголов слово тэнгэр вмещает все вещи и явления, пишет, что «Небо есть, великое бытие, великое мощь безмерное влияние, транслятор, из которого распространяются необычные сигналы, становящиеся человеческим достоянием» [4; с.2551]. М.Гантуая отмечает, что «прежде всего понятие монгольского слово «тэнгэр» в филосовском смысле означает транссендентальное бытие, необычайная сила тарнссендентности» [5; с.182] Тувинский исследователь О.Хомушку отмечает «в древности в традиционных верованиях народов Саяно-Алтая вырабатывалась идея Абсолюта, священного, божественного начала. Таким верховным божеством выступало небо. Небо в таком понимании имеет безграничное пространство, где имеется Малая медведица, Большая медведица, девять планет, девять небес и др. Подобная этажность трактовалась как иерархическая ступенчатая пирамида, аналогичная социальная лестница человеческого общества» [6; с.87] В пантеоне богов религии тюрков каганата главное место занимал Тенгри, означавший культ неба. Поклонение культу небо-Тенгри было характерно для тюркских государств, особенно на начальных этапах их формирования, что подтверждается китайскими источниками. Поклонение небу служило объединению разрозненных племен в один народ (будун). Благодаря Тенгри, в представлении тюрков, каганы восходили на престол, народ избавлялся от тех или иных напастей, люди вылечивались от болезней. Интересным представляется вопрос о происхождении культа Тенгри и о его функционировании как обряда. Известно, что слово «Тенгри» было выделено в 1893 году датским рунологом Вильгельмом Томсеном из орхонских надписей, Тюркское происхождение этого термина сегодня у исследователей не вызывает сомнений. Монгольский исследователь С.Пуэржав утверждает, культ неба возник в хунской среде. Что касается происхождения самого термина «Тэнгри», то М.Л.Хомонов относит его образование к периоду «общности алтайских языков». Термин «Тенгри» принадлежит древнейшему мифологическому фонду народов Центральной Азии и, возможно был представлен еще в эпоху хунну (III в.до н.э. и раньше). Его сближают с хуннским ченли («небо»); предлагаются и более широкие параллели (кит.Тянь шум. Дингир. «небо»). Представление о Тенгри складывалось на основе анимистических верований о небесном духе-хозяине, причем небо мыслилось и его непосредственным проявлением, и местом его обитания. Тенгри, как неперсонифицированное мужское божественное начало, распоряжающееся судьбами человека, народа и государства, выступает в древнетюркской мифологии. Возникший, возможно, еще в дотюркскую эпоху, в почти неизменном виде фигурирует Тенгри у средневековых монголов (Монхе-Тенгри) «Вечное небо». Поклонение персонифицированному божеству Тенгри-хану наблюдалось у западных-савиров (VIIв). Тенгри-хан представлялся человеком огромных размеров, что отражало космические масштабы небесного бога, тождественного самому небу, а титул «хан» указывал на главенствующее положение – во вселенной или пантеоне богов. Если распределение небесных богов по ярусам неба (более характерное для тюркской мифологии) в принципе иерархично, то связь с различными его областями (у монгольских народов) отражает дихотомию светлого и темного, благожелательного и демонического»[7; с.523]. Культ Неба – Тенгри на самом деле имеет весьма древние исторические корни. Во-первых, поклонение небу и небесному богу, носящее ярко выраженный монотейский характер, зафиксировано еще у древних обитателей Центральной Азии – саков, за которыми в европейской исторической традиции закрепилось название скифы. Согласно Геродоту, именно небо благославляет первочеловека и прародителя скифов Таргитая и его сыновей на царствование, после чего они обрели статус «царских скифов». Один из древних народов – центральноазиатских степей-хунну поклонялись небу и называли себя «сыновьями Неба», а соседние народы нарекали их «небесными гордецами». Хунны ежегодно весной приносили жертву «своим предкам, небу, земле и духам». Ежедневно шаньюй дважды совершал поклонение: утром - восходящему солнцу, вечером - луне. Мероприятия начинались, «смотря по положению звезд и луны». Если вдобавок учесть титул шаньюя - «рожденный небом и землею, поставленный солнцем и луною», то будет ясно, что одним из объектов поклонения был космос; поскольку имели идола, изображающего его, космос был уже персонифицирован» [8; с. 97-98] Первые те строки Большой надписи в честь Кюль-Тегина ясно и двусмысленно указывают на наличие в мировоззрении древних тюрков идеи о соотворенности Вселенной. Наряду со многими исследователями памятников древнетюркской рунической письменности на этот факт обращает внимание, в частности, И.Б.Стеблева, говоря, что «.. автор большой надписи в честь Кюльтегина начинает повествование с изображения времени мифологического прошлого народа тюрков: «Когда вверху голубое небо, (а) внизу бурая земля возникли (или были соотворены) между ними возникли (или были соотворены) человеческие сыны [9; с.51-52] Наряду с идеей о соотворенности Вселенной здесь также четко устанавливается и место человека в мироздании: вверху - небо – которое одновременно является и богом, и обиталищем бога; внизу - земля, а середине человек. «Для авторов орхонских текстов мир резко делится на божественный (божественная происхождение каганов, одобрение и милость неба во всех полезных для тюркского народа начинаниях кагана – войнах, походах усмирения
непокорных народов и человеческий (события реально происходившие и описанные)» [10; с.52] Как показывают многочисленные исследования, взгляд на Тенгри, как на верховного бога творца и устроителя Вселенной, созидательными усилиями которого соотворены не только все мироздание и люди, но и другие божества, как единое целое, сохранился в религиозных воззрениях тюркоязычных народов. «Именно Тенгри, иногда вкупе с другими божествами распоряжаются в мире и, прежде всего, предопределяет судьбы людей; Тенгри распределяет сроки (жизни)»; Однако при этом рождением «сынов человеческих» ведает Умай, а их смертью-Эрклиг[11; с.123] Авторы монографии Тэнгрианская цивилизация в духовно-культурном и геополитическом пространстве Центральной Ази» утверждают, что «Во- первых, Тенгри как Первоначало всего сущего и («не-сущего», т.е. «пустоты»), одновременно есть это начало «в небесном первочеловеке», Человек-Небо или Небесный человек есть Начало Всего. Во-вторых, первоначало, которое дает жизнь всему - это жизненное первоначало, это сама Жизнь.Таким образом, понятие Тэнгри – это ни в коем случае не просто Небо, это не просто Небесный Бог и не просто Бог-творец. Тэнгри, скорее всего, это «Пра-начало», это недостижимая и непознаваемая Абсолютная Истина, Абсолютный Дух, он не поддается простому рациональному определению» [12; с.47] Древние тюрки, оседая в согдийских, кангюйских, усунских городах и создавая свои, какое-то время оставались язычниками (шаманистами). Согласно надписям в честь Кюль-Тегина и Бильге кагана, вначале были соотворены «голубое небо» и «бурая земля», а затем между ними возникли «сыны человеческие». По космогоническим представлениям тюрок, «голубое небо» было крышей над миром, где ежедневно рождались солнце и луна. Особо почиталось солнце. Двери каганского шатра были открыты в сторону восходящего солнца. Среди особо почитаемых небесных объектов были и «семь планет». Земная твердь представлялась плоским пространством, ограниченным с четырех сторон и имеющим четыре угла. В древнетюркской «Книге гаданий» упомянуты «Три бытия», что соответствует верхнему среднему и нижнему мирам в мифологии тюркоязычных народов. Верховное божество – Тенгри (Небо) принадлежало к верхнему миру. На востоке каганата культ его был связан с культом рек. Жертву духу неба ежедневно в средней декаде пятой луны на реке приносил сам каган. Предполагают, что божеству неба посвящали храмы, где молились о даровании победы тюркскому оружию. На западной окраине каганата божество Тенгри-хан представлялось в виде чудовищно громадного героя и «дикого исполина». Здесь культ его связывался с культом деревьев, посвящаемых Тенгри-хану, ему приносили в жертву коней. Кровью жертвенных животных поливали вокруг этих деревьев, головы и кожу вешали на сучья. В честь Тенгри-хана возводили капища. Тенгри (Тәңір) на протяжении веков оставался главным божеством и у казахов он управлял верхним миром, что зафиксировано в фольклоре, в жизненных ситуациях на уровне формул-сентеций. «Тәңір жарылқасын» (Да благословит небо!), «Тәңір ұрсын!» (Пусть покарает небо!). Именем Голубого неба – Тенгра освящалась каганская (ханская) власть [13; с.131] После того, как каган был избран, он становился первосвященником в государстве. Он почитался как сына Неба. Задача хана заключалась не только в том, что заботиться о материальном благополучии своего народа, его главной задачей являлось укрепление национальной славы и величие тюрков. Ежегодно в государственном масштабе устраивались общественные моления - приношения жертвы [14; с.224]. В начале лета, в указанное время, в орду (столицу) съезжались племенные вожди, беки, знатные полководцы и нойоны и т.д. Вместе с каганом они восходили на священную гору, чтобы принести жертву Великому Тенгри. В этот день моления Тенгри проходили без женщин и камов, последние никогда не входили в состав священнников (прорицателей) религии Тенгри, их роль заключалась в волховании, врачевании, в том числе гипнозом заговорами – их просто опасались [15; с.61]. Небесному Богу поклонялись, поднимая руки вверх и совершая земные поклоны, просили, чтобы Он дал хороший ум и здоровье, помогал в справедливом деле; другого не просили. Тенгри оказывал помощь тем, кто Его почитал и сам был активным, т.е. кроме молитвы совершал целеустремленное действие. Заканчивалось все праздничным пиршеством, весельем, различными играми, состязаниями, скачками. Свою покорность Тенгри-хану степняки подчеркивали, используя древнейший символ, знак разностороннего креста «аджи»; его наносили на лоб краской либо в виде татуировки. Он символизировал понятие рум-мир, откуда берет все начало и куда все возвращается. Там есть небо и земля, верх и низ со своими покровителями. Рум плавает в безбрежном океане на спине огромной рыбы или черепахи, придавленной для большей устойчивости горой. У основании горы покоится змеи Бегша. Время от времени в руме вспыхивает, словно молния, крестообразная вадшра - «алмаз» по аналогии с буддизмом символ неуничтожимости [16; с.213]. При раскопках степного города Беленджера в Дагестане были обнаружены остатки храмов и сохранившиеся древние кресты. Такие же кресты археологии находили на могильных камнях от Байкала до Дуная – на земле исторического Дешт- Кыпчак». Археолог М.Магометов, исследовавший остатки древних храмов кыпчаков, так описывает свои находки: они расположены в центре курганных групп и отличаются небольшими размерами. Ломанные внутренние очертания строения воссоздают в плане форму разностороннего креста [17; с.216]. Помимо прочности, неуничтожительности, крест, видимо, символизировал и перекресток, где сходятся пути мира.
В противоположность правилам, принятым мировыми религиями, в тенгрианстве строили храмы в честь божеств или духов предков с одним внутренним помещением, предназначенным только для сохранения их символов. По представлениям древних тюрков, божества и духи посещали храмы лишь в дни религиозных празднеств. В китайской летописи сказано «Тюрки превыше всего чтут огонь, почитают воздух и воду, поют гимн на земле, поклоняются же единственно тому, кто создал небо и землю и называют его Богом (Тенгре)». Свое почитание солнца они объясняли тем, что «Тенгри и его помощники Кун (солнце) руководят созданным миром; лучи солнца – нити, посредством которых духи растений сообщаются с солнцем. Тюрки дважды в год приносили жертву солнцу-свету; осенью и в конце января, когда первые отблески солнца показывались на вершинах гор» [18; с.48]. Луна не являлась объектом поклонения. Ёе почитание возникло значительно позже и входило лишь в число традиций, связанных по-видимому с лунным календарем. Культ огня у тюрков, как и монголов, был связан с верой в его могущественную очистительную силу от зла, дарованную Тенгри. Сохранились сведения византийского посла Земарха (568 г.) который прежде чем был допущен к кагану, прошел очищение огня. С культом огня связан погребальный обряд тюрков - обычай сожжения умерших. Среди глубоко почитаемых объектов природы у тюрков был металл-железо, из которого ковали оружие. Оно встречается во всех легендах, в которых древние тюрки излагали историю своего происхождения. Хунны первыми в Центральной Азии освоили промышленную добычу железа. По китайским источникам, развитие металлургии позволило роду Ашина перевооружить свою армию и создать отборные ударные части из латной ковалерии-фули, т.е.бури-волки [19; с.229]. «Хунны молились железу и символом его сделали клинок, который римляне назвали мечом Марса. На границе тюркской империи византийские послы в VI веке присутствовали при религиозной церемонии, во время которой им поднесли железо» [20; с.818]. Таким образом, тенгрианство, будучи оформленной религией, на протяжении многих веков через систему духовных кодов культивировало и социализировало определенные устойчивые этнические константы народов. Степи, где сложился психологический тип, «небесных людей»: свободолюбивый тюрк - бестрашный воин, подвижный, темпераментный от природы, и владелица дома - женщина (мужу принадлежало только оружие). Во всех тюркских родах, племенах и ордах все они были объединены одной идеей. Единство через «стремление к Вечному элю» - гаранту порядка в Степи, рожденной еще Мете-шаньем во ІІ веке до н.э. «При полной политической раздробленности идейное единство тюркских племен сохранялось; этническая традиция, она же наследственность, не была нарушена, незабвенные деяния предков вдохновляли и на подвиг» [21; с.145] В результате тюрки создали много десятков империй и ханств. Часто война уносила их из родных мест на тысячи километров. Рождаясь в одном краю, тюрок умирал чаще в другом. Его родиной была Великая Степь. 1.
2. Аюпов Н.Г. Тенгрианство как открытое мировоззрение/ Диссертация на солекание ученой степени доктора филосовских наук. МОН РК г.Алматы КазНПУ им. Абая 2004. Стр 24. 3. Там же стр 25. 4. Пекарский Э.К. Словарь якутского языка. Москва АННССС 1. ІІІт. 1959г. стр 2551 5. Гантуяа М. Филосовское осмысление понятия «тэнгэр». (Тэнгэризм и
монголы) Улан-Батор ИАЛИГ. 2011г. стр171-179 6. Хомушку Д.М. Религия в культуре народов Саяно-Алтая. М: из-во ГЛГС 2005г. стр 87 7. Мифологический словарь. М.1990г. 523 8. Гумилев Л.Н. История народа хунну. СПБ 1990г. Стр 97-98 9. Стеблева И.В. Поэтика древнетюркской литературы и ее трансформация в раннеклассический период. М.1976г. Стр 51-52 10. Там же с 52 11. Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках СПБ. 1977г. М.1981г. Стр 123 12. Абаев Н.В., Аюпов Н.Г. Тенгрианская цивилизация в духовно-культурном и геополитическом пространстве Центральной Азии. Абокан 2009г. стр 47 13. Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках // Тюркологический сборник 2003г. Стр131 14. Потапов Л.П. Алтайский шаманизм. М-Л1936г. стр264 15. Малявкин А.Г. Уйгурские государства в IX-XII вв. М.1983г. стр61 16. Религии мира. Энциклопедия. М.1996г. Т.6.-2.1 стр 213 17. Там же стр 216 18. Попов А.А. Тавщийцы. М.Л. 1936г. стр48 19. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. М.Л. 1950г. стр229 20. Лависся Э., Рамбо А. Всеобщая история.М.1897г \\ стр 818 21. Гумилев Л.Н. Тысячелетие вокруг Каспия.Баку.1991г. стр 145
ҚЫПШАҚ ӨРКЕНИЕТІНІҢ ӘЛЕМДІК ӨРЕСІ Е.З.Қажыбек Алматы, Қазақстан Халықаралық түріктану орталығы Қазіргі кезде өзін Түрік деп атап жүрген ұлы ұлыс, көптеген халық пен мемлекеттер жиынтығы, ұланғайыр ұлттық өркениет – адамзат даму ерекшеліктеріне сәйкес басқа атау мен аттарға да ие болғаны тарихтан маман қауымына жақсы мәлім құбылыс. Скиф, сақ, массагет, ғұн деп аталатын, тағы да көптеген басқа этнонимдері мен ру-тайпа аттары, ықылым замандарда түрлі сипатта болған. Олардың бірі әрі бірегейі – қазақша (түрікше) Қыпшақ, орысша (славянша) Половец, византийша (европаша) Құман, мажарша (венгрше) Құн, арабша Мәмлүк деп аталатын көне түрік атауы жөнінде сөз өрбітелік. Тілдік тұрғы. Бүгінгі компаративистік тек- (прото-) және түп- (пра-) тарихи-салыстырмалы зерттеулерде тектүрік пен түптүрік деңгейде негізгі байырғы диалекттерінің бірі ретінде тек- пен түпқыпшақ архетиптері – толық әрі жүйелі түрде қолға алынбаған тақырып. Түпқыпшақ лексикологиялық – Т.М.Гарипов, А.А.Чеченов, көнетүріктік – С.Б.Байчоров, Дж.Клосон, Осман Ф. Сертқая, А.Рона-Таш, жалпы алтайлық – К.М.Мұсаев, К.С.Кадыраджиев, И.М.Қоңыр, текбұлғар – М.З.Закиев пен Н.И.Егоров, түп- пен текқазақтық – Ә.Т.Қайдаров, палео ортағасырлық – Э.Р.Тенишев, Э.Н.Наджип, Ф.Хәкімзянов, этно-топо-ономастикалық – А.Г.Шайхулов, ареалдық – Н.З.Гаджиева, т.с.с. сынды бастамалары болмаса, мынадай көкейкесті сұрақтарға:
Тек- пен түпқыпшақ арасындағы грамматикалық (морфология – сөзжасам – синтаксис), лексикалық, фонетикалық, семантикалық, морфонологиялық айырмашылықтары;
Текқыпшақ (протоқыпшақ) пен алтай (тек-, түпалтай, оралалтай, жалпы алтай) тілдерінің арақатынасы;
түпсақа тілдерінде түп- пен текқыпшақ элементтері мен архаизмдердің жүйесі;
палеоазиат, қытай, үндіеуропа, иран, араб, картвел, армян т.б.) түп- пен текқыпшақ элементтері мен архаизмдердің жүйесі;
(шумер, этруск, авеста, викингтер тілі т.б.) ж.б. – әлі де көңілге қонымды монографиялық зерттеу немесе басқа типтес жанжақты ізденістер, не ғылыми мақалалар топтамасы жауап беріп көрген емес.
Ал, жоғарыда келтірілген сұрақтар сияқты мәселелерге уақытында тиісті өз жауабын бермей, яғни түп- пен тектүріктің ажырамас бір бөлшегі ретінде есептелетін тек- пен түпқыпшақтың табиғатына тән кешенді жанжақты
зерттеу жүргізбей, жалпы түп- пен тектүріктік те, тіпті, түп- пен текалтай реконструкциясы да толық болып шықпауы түсінікті. Фоно-морфо-лексико-семантикалық гомогендік ұялар (түбірден өрбу кестелері) арқылы белгіленген түпнұсқа (праформа) бұтақтарын хронологияландыру – болашақтың үлесі. Сөзімізді дәлелді ету мақсатымен, істің күрделілігін әрі түрленгендігін көрсету үшін тек бір ғана моносиллабтық *oŋ // *aŋ // *es // *uy ~ *uq / *us / *oŋ ~ *oy / *ög ‘түсіну’, ‘ойлау’, ‘сезу’
сезік’ ұя-қатарына тоқтала өтейік.
*aŋ > ank
ağ > ay // as / äs / *es / is ~ äş / eş / iş oğ / *oy / od / ot / oδ / oz
*oŋ on ~ [ *oŷ ] *‘ой’ *‘ойлау’
uğ / *uq / uw / uy / uz / *us ög / ök / öy / öd / öt / öz < *bög ön
üy Аталмыш *oŋ // *aŋ // *es // *uy ~ *uq / *us / *oŋ ~ *oy / *ög ‘түсіну’, ‘ойлау’, ‘сезу’ ‘түсінік’, ‘ой’, ‘сезім, сезік’ ұя-қатардың – тармақталған 5 бағытына («бұтағына») зер салалық.
сақтау’, ‘еске түсіру’, ‘түсіну’, ‘есін жинау’
‘түсінік’, ‘ой’. Тектүр. синкр. *aŋ ‘толғану’, ’ойлау’, ‘есте сақтау’, ‘еске түсіру’, ‘түсіну’ ‘ақыл’, ‘сана’, ‘ой’, ‘түсінік’, ‘ес’ – кең тараған түбір-сөз Наджип I 123,250; ФЗ 267; ЮКЛ I 71; САГ 365; ЩФ 129; ЭСТЯ I 153- 154, 756; ҚТҚЭС 39, 40 ж.б.‘Білу’, ‘түсіну’ мағынасындағы хак. oŋna-, сол. алт. oŋno- және жалпы түр. aŋla- формасына қосымша onga- түрі а:ң ~ аң ~ ан мен ой ‘ой’, ‘ақыл’ арасында тікелей байланыс бар екенін анық көрсетеді. Бұған қосымша дәлел ретінде – кәдуілгі ойан- мағынасындағы ... оңдан- ‘ояну’, ‘ес жинау’ формаларын қарастыруға болады ЭСТЯ I 153-154. Сал. мәндес: қыр. oyğor-, қаз. uyğar-, хак. oŋar-, қаз., қарақ. aŋğar- ж.б. Түпнұсқа мағынасының күрделілігі жөнінде: *aŋ- ↔ *aŋ САГ 421,
2-ші бағыт: *oy ~ *oğ / *od ~ *ot ~ *oδ ~ *oz / *on ~ *oŋ / *uy ~ *uz ‘ойлау’,’толғану’, ‘есте болу’, ‘ұйықтамау’ ‘ой’, ‘сана’, ‘ақыл’, ‘түсінік’, ‘толғау’. Жалпы түр. *oy ‘ой’, ‘түсінік’ БСл I 162 ж.б. түбірінің етістік сыңары да тіркелген: *oy- ‘терең ойлану’, ‘толғану’ РСл I 970. ЭСТЯ бойынша (I 428-432) реконструкцияланған қатарға назар салыңыз: *oy ~ *uy / *ot / *on ~ *oŋ (oŷ ?) ‘ой’, ‘ақыл’, ‘сана’ *oy- / *oğ- / *od- ~ *ot- ~ *oδ- ~ *oz- / *uy- ~ *uz- ‘ұйықтамау’, ‘ойлану’, ‘есте болу’. Тағы қ..: БМ 150 ж.б. Жоғарыдағы корреляттардың түпнұсқасы *oŋ < хак. oŋar-, қыз. oŋār-, тув. oŋğar- (жоғарыдағы 1-ші бағыттағы *aŋ ~ an / *uy ~ *uq / *oŋ ~ on ~ *oy құрамында кездескен түпқып. – қыр. oyğor-, қаз. uyğar- ж.б. сал.) ‘түсіну’, ‘ұғу’, ‘есін жинау’ және оңдан- ‘ояну’, ‘есін жинап алу’ Баскаков Туба 140. 3-ші бағыт: *oy ~ *oğ / *od ~ *ot ~ *oδ ~ *oz / *on ~ *oŋ / *uy ~ *uz ‘ойлану’,’ойлау’, ‘есін жоғалтпау’, ‘ұйықтамау’
сыңары көне ұйғ. тілінде кездеседі – Р Сл I 1065: uq ‘пікір’, ‘мән’, ‘түсінік’. Жалпы “ұғу”, “тыңдау” және “түсіну”, “бабына бару” мағыналары бір ортақ түпнұсқаға саяды: ЭСТЯ I 584. Сондықтан хак. ух- ‘есту’ ‘құлақ’, сөзсіз, *uq- *uq кешенінің бір тармағы болып табылады. Кейбір ғалымдар uq- ‘түсіну’ (MK Dizin 687; қ. тағы: Battal 79) мен ö:k ‘ақыл’, ‘түсінік’ (MK Dizin 453; қ. тағы: Battal 54) формаларындағы дыбыс алмасудың өзінің сөзжасамдық (есім ~ етістік таптарға бөлу) қасиеті бар деп есептейді САГ 434-435. Яғни, нәтижеде uq- ‘түсіну’, ‘ұғу’ ДТС 613 және
көне түр. u- ‘шамаға ие болу’, ‘шыдау’, ‘күші жету’ ДТС 603 түбір сөзді uq- ‘түсіну’, ‘ұғу’ моносиллабпен салыстырған БМ 150-151: *uq- > *u-. Дж. Клосон, e- / i- < er- ‘бар болу’ сықылды, көне түр. u:-‘ны да осылайша «қысқартылған» тұлға екенін мойындайды Clauson ED 2, 193. Сал.: u- ~ як.
жету’ < түр. uγ- / ж.-ұйғ. uq- ‘түсіну’ Котвич 15. او ‘күшті болу’ түбірін Ибн әл-Мұханна ‘Өте күшті (Алла Тағала сипаттамасы ретінде)’, ‘Алла Тағаланың атауы, бір аты ретінде’ қолданылатын ﻥﻏﺎاو сөзінде табады: او + ﻥﻏﺎ есімше жұрнағы АФТ 051; П.М.Мелиоранский бұл салыстырудан күмәнданса да: “корень او неизвестен» аталғ. еңб., бізше Ибн әл-Мұханна жорамалы шындыққа саятын сияқты – сал.: көне түр. есімше түріндегі ūğān ‘барлығын билеп-төстеуші Алла Тағала’ Clauson ED 2 ж.б. Қорытынды *yuŋ- түпнұсқасы үшін Н.А.Баскаков екі фонетикалық әрі семантикалық даму жолын ұсынады:
uŋ- ~ un-
↗ *yuŋ- →
↘ uq- ~ uγ- > uw- > uu- > u- – алғашқыда бір жалпы *‘түсіну’, *‘шамаға ие болу’ мағынасында, дами келе ерекшеленген екіленген түрде:
un- ~ uγ- > uw- > uu- > u- ‘шама-шарқысы жету’
↗
*yuŋ- →
↘
uq- ~ uγ- ‘түсіну’ БМ 150-152.
Және морфема *yuŋ- (етістік), Николай Александровичтың ұстанымы бойынша, жалпы түр. *aŋ ‘сана’, ‘ақыл-ой’, ‘ой, пікір’ (есім) сөзінің синкреттік сыңары болып табылады бұл да сонда. Осыларды ескере отырып, *aŋ ~ *uq ж.б. ‘түсіну’ ‘түсінік’ мағынасындағы гомогендік ұя- қатарлардың – бізге әзірге тек қана етістік мағынасына ие ‘шамаға ие болу’, ‘шама-шарқысы жету’ қолданымдардың да есім сыңары болуы ықтимал екенін “хабарлағандай” ақпар береді. Сал.: көн. түр. uquş ‘ақыл’, ‘саналылық’, ‘зеректік’ uquş- ‘түсіну’ ДТС 613 сықылды дериваттарды ж.б.
4-ші бағыт: *us // *es ‘ойлау’, ‘білу, ұғу, түсіну’
‘ақыл’, ‘сана’. Түр. us- ‘ойлау’, ‘ұғу, түсіну’ us ‘ой-пікір’, ‘ес’ бірер нұсқада жолықса да Clauson ED 240-241 ж.б., көбінесе бір ғана тілде немене бір ғана ескерткіште екеуі де бірден сирек кездеседі: us- ‘ойлау’
мен жақсыны айыра білетін адам, есті’, Әбу-Хайанда ﺍﻮﺹ us ‘ақыл, біліктілік’, Ибн әл-Мұханнада us- (usmaq) етістігі ‘ниеттену, талпыну’ ж.б., сал: Наджип I 324-326; ЭСТЯ I 606-607. Аталмыш түбірдің жалпы түр. *es нұсқасына жақындығын мойындай келе, Э.В.Севортян төркіні бір екі түбірдің қолданысына байланысты нақты салалануды, жіктелуді, бөлшектенуді ұсынады:
↗
↘
және өзбек пен ұйғыр тілінде
ие түр. uz- / oz- және мамандарға жақсы таныс y ~ d / t ~ ϑ
үйлесімі – бұл пікірге еш қайшы келмейді. 4-ші бағыт: *es ‘ұғу’
Қорытынды түйін: түпқыпшақ тіліне нұсқаның екеуі де – *us та *es те еңгізілсе, түпоғыз тіліне тек қана *us кіреді (орта ғасыр ескерткіштерде таралуын сал.: ЭСТЯ I 607). Тарихи тұрғы. Қыпшақ тарихының хронологиялық классификациясын жасағанда, біріншіден, дәстүрлі қыпшақ кезеңі мен жалпы “қыпшақтық” этно-глоттогенізінің аражігін бір-бірінен ажыратқан жөн. Дәстүрлі “қыпшақ” кезеңі IX-XIII ғғ. аралығына тап келсе, қыпшақ этно-глоттогенез желісі бізді жазба пайда болу заманынан (“дописьменный”) әлдеқайда көне (“доисторический”) дәуірлерге жетелейді. Ең байырғы скиф-сақ, массагет-савромат, шумер-этрусск деңгейінде “қыпшақ” атрибуттері, жұрнақтары болу мүмкін бе, әлде жоқ па? Мүмкін болса, олардың бүгінгі біз білетін қыпшақ сұлбасына, жобасына ұқсастығы мен алшақтығы неде? Түпқыпшақ тілі ғұндардан ежелгі заманға тән болса, онда текқыпшақ пен түптүрік тілі осы сақ пен скиф кезеңдерге тұстас келмей ме? Сөзсіз, қыпшақтықтың ең байырғы, ең көне тұстарын зерттеп, жүйелеу – болашақта ғалымдардың қолға алатын ең қомақты ісі болып табылады. Олай болмаса, елтаңбамызға орналастырылған “Алтын адам” атрибуттері де, алтын адамның өзі де, басқасын айтпағанда және бүгінгі дәстүрлі ғылымда әлі де едәуір көпшілік “қолдаған”, ғылыми орта мақұлдаған пікірдің өзі – біздің төл
тарихымызды, шынайы
болмысымызды анықтауға бағытталмағаны айдан анық. Мен бұл жерде толып жатқан ғылымисымақ және ғылымнан тыс талай еңбектерді айтқым келіп отырған жоқ. Мамандар мойындамаса, мамандар мойындайтын тілде, сол деңгейде жазылған еңбек болмаса, оны еңбек деп те атаудың қажеті шамалы. Бізге қазір “ура патриот”, көрінгенді қазақтан шығаратын сауаты төмен “сәуегейлерден” гөрі, инемен құдық қазғандай, тапжылмай тар, нақты бір салада жұмыс істейтін жоғары дәрежелі көп жас мамандар қажет: шумерологтар, индологтар, көне қытай мамандары, скифтік әлемінің әр саласы бойынша – мифологі, тілшісі, өнертанушысы, археологі, зергері, антропологі, т.т. Бір ғана мысал келтірейік. Норвегия, Дания мен Швеция елдері өздерін аты шулы викингтерден таратады. Сол викингтердің шығу тегін анықтау – күні бүгінге дейін шешімін таппаған мәселе. Атақты Тур Хейердал дүниежүзін салымен де, атпен де, жаяу да аралаған басты себебі де осы сұраққа жауапты іздеуі еді: біз, викингтер, кімбіз, кімнен тараймыз, ата- бабаларымыз кім, қайдан келген елміз? Өкінішке қарай, Тур Хейерал, көп елді араласа да, түрік халықтарына жетіп үлгірмеді. Мына фактілерге зер салып қараңызшы. Тарихи-мифологиялық дәлел. Викингтердің ресми ата-бабаларының бірі – ғұндардың көсемі Аттила. Тіпті, керек болса, ол қаһраман ретінде олардың скандинав жырларында да бас кейіпкердің бірі болып орын алады.
екен, орнына үйіп қорған орнатады, қорған басына тасты қояды. Палеографиялық дәлел. Викингтердің төл жазуы – біздің орхон-енисей жазбаларымыздың сыңары. Дат (Даниялық) Вильгельм Томпсеннің бірінші болып көнетүрік руна тілін дешифровка жасағаны кездейсоқтық жағыдай емес екені баршаға мәлім мәлімет: ол бірден өзіне жақсы таныс құдай аты “Тәңірі” деген викинг сөзін таныды. Бізде де тәңірі, оларда да тәңірі екен, айтылуы да, жазылуы да бірдей болып шықты. Гастрономиялық дәлел. Викинг ұрпақтарының бүгінгі ұлттық тағамы – мүшеленген қойды пісіріп, қонаққа етті қойдың басымен бірге ұсыну. Тілдік дәлел. Тіл ғылымында, компаративистикада мынадай заң бар. Сөздер түрлі тілдерде бір-біріне сәйкес келе беруі мүмкін. Оларды кірмелік немесе басқа бір ауыс-түйістің нәтижесі дей салуға болады. Алайда, грамматикалық ұқсастықтарға келгенде, яғни морфологиялық форманттардың сәйкесуіне – бұндай жағыдайда тілбілімінің үкімі өте қатал: бұлар, сөзсіз, туыс, тегі бір тілдер болып шығады. Олай болса, бір ғана мысалды назарларыңызға ұсынайын. Қазіргі норвеж, дат, швед тілінде -ter деген жұрнақ бар. Кәдімгі көптік жалғау қызметіндегі аффикс. Мысалы: норвежше biletter, toaletter – яғни көп билет (сататын жер), көп әжетхана (орналасқан жер). Ең ғажабы – *-ter жұрнағы мен “қойдың басын қонаққа ұсыну” палеорәсімінің ап-анық түпқыпшақтық сипатында болып отыр. Түптүрікте *-ter жалғауы диалект ретінде (е. түпқып.) көрініс табу әбден мүмкін болса да, *“қойдың басын қонаққа ұсыну” палеорәсімінің – түптүрік деңгейіне орнығуы мүлде мүмкін емес, өйткені, түпоғ. бен түпқарл. реликттеріне бұл рәсім (сырттан келген бір көршілес өңірлерде болмаса) етене, қанға сіңген, төл әрі тән ежелгі салт емес екені этнограф ғалымдарға жақсы таныс жәйт. Түпқыпшақ тілдерінің текқыпшаққа (түптүрікке әлі жетпеген тұста) айнала бастаған кезеңнің – Ғұн империясының ең алғашқы бастауларынан бірәз ілгері (көне) орналасқанын ескерсек – тарихи-мифологиялық дерегінің жаны бар екенін мойындауымыз керек. Алысқа бармай-ақ, тек қана осы ғұн тарихына бір көз жүгіртіп көргеннің өзінде – Еуропа елдерінің ұлыстық, ұлттық, мемлекеттіліктің ірге тасын қалаған өр өркениет – осы Еділ бабамыздың атымен тікелей байланысты екені нақты көрініс табады. Қаншама зерттеу жұмыстары, фильм, роман, пьесалар жазылды – еуропа тілдерінде, қытайша, орысша да. Өркениетті елдердің бәрі, байырғы Рим мен Грекия, Германия да, Франция да, тіпті, мына Ресей де ғұндарды кезінде иемденгісі келген. Бірақ, амал нешік, тайға таңба басқандай дәлелдерден ешкім аттап өте алмады. Ғұндар – түріктер, көне түріктер. Бұған қазір ғылымда дау жоқ. Шетелдіктер (өз қалаулары бойынша) шеттетілді, біздер ше, тікелей ұрпағы, түріктер – бір сүйем де тақырыпқа жақындай түспедік, бұл келелі мәселені келер ұрпақ үшін қолға алғанымыздың түгі жоқ, бұрынғы (надан) сарын, әсіре сөз бен бос бөспе тұжырымдар әлі де жалғасуда... Бұрынырақта да ынталы түрде жігерін сарп еткен Ерекең мен Саматтан басқа қоғамдық санада (проф. Ереңғайып Омаров пен тарихшы Самат Өтениязовты айтып отырмын) осы проблемаға байланысты кімдер танымал? Мемлекеттік тапсырыс, мемлекеттік қамқоршылық, мемлекеттік ғылыми саясатымыз қайда қалды? Жарайды, тым ескіні қойып, дәстүрлі Қыпшақ дәуіріне көшелік. Ол, әлбетте, Қимақ заманынан бастау алады. Қимақ кезеңі – Қыпшақтықтың алғышарты. Ұлы “Дешт” мемлекеті, ұлы қыпшақ мәдениеті, ұлы қыпшақ өркениеті – көнетүрік қағанаттары, ғұн империясының төл мұрагері, қарашаңырақ ұрпағы... Осы ретте, бірінші, еске марқұм бауырымыз, мажар ғалымы Иштван Мандоки Қоңыр оралады... Сонау, фашист-коммунист, анти-түрік идеологиясының қылышынан қан тамған уақытта, жарқын ағамыз жүрегін шүберекке түйіп, қуанышынан жасын тыймай, қыршын жас шақта елге қайтып халқымен қауышқаны әлі есімде... Сол келістен Қоңыр мажар еліне қайтпады, бізде қалды, мәңгі Кеңсай баурайына отауын тікті... Еуропа тарихын, әсіресе, Австрия, Германия, Франция, Болгария, Венгрия, Румыния, Словакия, Финляндия, Эстония, Босния мен Герцеговина, Македония, Сербия, Хорватия, Черногория, ж. көптеген б., Азия мен Еуразиядағы – Орта Азия мемлекеттері, Қытай, Монғолия, Кавказ тұтасымен, Балқан өңірі, Мысыр мен Сирия, Түркия мен Грекия, тіпті, Ресей мемлекеттілігінің тарихын, керек болса, Америка құрлығындағы маңызды тарихи оқиғаларды – Қыпшақтың ұйыстыру, біріктіру, қалыптастыру, орнықтыру, құрастыру рөлісіз елестету мүмкін емес. Грузияның тарихында Қыпшақ факторы шешуші мәнге ие болған. Орта ғасыр заманынан бастап мың жылға жуық уақыт бүкіл Кавказда бір ортақ ресми, әдеби тіл болған. Осетиндер де, армян-грузиндер де, аварлар да – бәрі сол тілде іс қағаздарын жүргізген, сот үкімдерін, бұйрық хаттарын, ресми хаттасуды, салық есептесулерін осы тілде атқарған. Ол тіл – кәдуілгі қыпшақ тілі. Оны құмық тілі, қазақ тілі, ноғай, қарашай тілі десек те болады. Ресей тарихындағы елбасыларының бірінші Иван Калиталарынан бастап (“Калита” сөзін де таза қыпшақша “карман” [ < *qalta ] деп аударып турады орыс ғалымдарының өзі; оғ. “карман” jep, қарл. yançuk) XIX ғасырдағы Шуйскийлерге дейін қыпшақ саясаты бұл алқапта басым болғаны тарихта жақсы зерттелген сала. Тіпті, атышулы Владимир княздігінің патшасы Александр Невскийдің өзі сол қыпшақ тілінде ана тіліндей сайрағаны туралы мәлімет сол тұстағы орыс билеушілеріне жат құбылыс болмағаны тарихшыларға аян [1, 80-81 б., ж.б.] мәселе. Тоқетеріне келсек, қазақ халқының төл тарихын, қазақ мемлекеттілігінің тарихын, қазақ этногенезін осы Ұлы Қыпшақ Ұлысының тарихымен тікелей байланыстырмай зерттеу – бүгінгі ұлттық тарихимыздың ең осал жері. Қазақ хандығының бастауын кешегі Жәнібек пен Керейдің бір көшкен әрекетінен емес – осы ұлы бағдардан, қыпшақтық сара жолынан бастау керек. Басқа тарих – жалған тарих, келте тарих, жұпыны тарих. Соңғы жылдарда, еліміз егемендік алған соң, кейбір ғалымдарымыздың қытай, араб, парсы деректерін біраз ақтаруға мүмкіншілікке ие болғаны баршаға жақсы таныс. Осындайда табылған тың деректердің бірін ғана келтіре кетейін. Тегерандағы Қажы Хүсейін Мәлек кітапханасынан табылған құнды қолжазбалардың бірі «Тарих-и Сафавие» деп аталады. Бұл қолжазбаның авторы – атақты Ысмайыл Хүсейін Мараши Тәбризи. Ол өз ортасына Мір Мүләйім Бек деген атпен танылған. Сондай-ақ оның «Да‘уа» деген лақап аты да белгілі... Бұл қолжазба – 372 парақтан тұратын қомақты еңбек... «Тарих-и Сафавие» қолжазбасының бірнеше жерінде Қасым ханның аты аталады. Шығарманың авторы Қасым ханды қалай атайды екен? Осы мәселеге назарыңызды ерекше аударғым келіп отыр. Ысмайыл Хүсейін Мараши Тәбризи Қасым ханды атағанда – оны екі түрде айтады екен. Біріншісі, Қасым хан – Дешті Қыпшақтың ханы, екіншісі – Қасым хан Дешті Қыпшақтың патшасы [қ.: 2]. Яғни сол кездегі Қазақ хандығының
мазмұны – Дешті Қыпшақ көлемі болып табылады. Міне, Қазақ хандығының қыпшақ дәуіріне тән территориясы осындай болған. Кейін, Алтын Орда ыдыраған соң, солтүстік бөлігі бөлектеніп, Орта Азия мен бүгінгі Қытай жері жеке ірі ел болып қалады – тарихта оны Түркістан деп атаған. Міне, Қазақ хандығының – екінші тарихтан белгілі жері осындай кең аумақты болған. Бұлар әрдайым көптеген түрік халықтары мен тайпалары қоян-қолтық бірлесе өмір сүрген саяси-мәдени-тарихи бірлестіктер түрінде болған. Қазақтың «Қасымхан салған қасқа жолы» мен «Есімхан салған ескі жолы» ұлттық дала кодексінің негізінде сол замандағы мемлекетімізге құрамдас қазақ, қырғыз, қарақалпақ, түрікпен, өзбек, тәжіктер – бәрі де Қазақ хандығының ішінде болғаны бесенеден белгілі. Керек болса, кезінде, Ғұн, Түрік, Қыпшақ сияқты, Қазақ сөзінің негізгі мағынасы да – ортақтықты, бірлікті, ұйымшылдықты білдіретін этноним. Қазақ деген ру жоқ, қазақ сөзі – мемлекеттің аты, елдің атауы, жердің қасиеті, ұлттың ұйысқаны, ерлік пен ердің белгісі. Қыпшақ дәуірі – тікелей қазақтықты қалыптастырған, қазақ елдігінің іргесін қалаған батыр бабалар заманы, алтын тарихымыз, баға жетпес мемлекеттілігіміздің қайнар көзі. Осыны ұмытпасақ деймін.
жүктеу/скачать 4,03 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|