Сборник материалов «миссия молодежи в науке республики казахстан»

130

 

 

Қысқы  уақытта  батыс  және  оңтҥстік-батыс  бағытындағы  желдер 

басымырақ.  Жылдамдығы  секундына  15м  дейін  жететін  желдер  белгіленіп, 

кҥшті  сырғыма  және  борандарды  туғызады.  Боранды  кҥндер  қыс  ішінде  30-

35-ке  дейін,  жекеленген  жылдары  50-60  кҥнге  дейін  жетуі  мҥмкін[1].  Сол 

себепті  барлық  интродукциялық  шаралар  климаттың  осы  ерекшеліктеріне 

сәйкес жасалуы керек.  

Ғылыми  әдібиет  материалдарын  саралай  келе  ПМПИ  кампусы 

аймағында келесі ӛсімдіктердің ӛсу болашағы жоғары (1-кесте):  

 

1-кесте. 

ПМПИ 

кампусы 

аймағында 

ӛсіруге 

мҥмкін 

болатын 

интродукцияланған ӛсімдіктер тҥрлері 

 

№ 

р/с 

Ӛсімдіктің 

атауы 

Ӛсімдік 

отаны 

Ӛсімдікке қысқаша сипаттама 

1 

Taxodiumdistic

hum Rich. 

Солтҥстік 

Америка 

Биіктігі – 30-35 м. Тіршілік ҧзақтығы 

–  500-600  жыл.  Тез  ӛседі,  ылғалды 

топырақты  сҥйеді.  Жарық  сҥйгіш, 

бірақ  қҧрғақ  және  лас  ауаны 

ҧнатпайды. 30

0

С аязға шыдайды.  

2 

Taxus 

baccata 

L. 

Батыс 

Еуропа, 

Кавказ 

Биіктігі  –  30  м,  дің  диаметрі  –  2  м 

Тіршілік  ҧзақтығы  –  4  мың  жылға 

дейін. Баяу ӛседі, ылғал және кӛлең- 

ке сҥйгіш. 25-30

0

С аязға шыдамды.  

3 

Picea 

exelsa 

Link. 

Еуропа 

Биіктігі – 20-30 м. Тіршілік ҧзақтығы 

– 300-400 жыл. Аязға және кӛлеңкеге 

шыдамды, кӛректі және ылғалды то- 

пырақты  сҥйеді.  Қала  жағдайларын- 

да  және  ауа  қҧрғақтығында  тіршілік 

ете береді. 

4 

Picea 

pungens 

Englem 

Солтҥстік 

Америка 

Биіктігі – 20-30 м. Тіршілік ҧзақтығы 

–  600  жыл.  Баяу  ӛседі,  аяз,  қҧрғақ- 

шылық  және  желге  шыдамды.  Қала 

жағдайларында ӛседі.  

5 

Pinus strobus L.  Солтҥстік 

Америка 

Биіктігі – 40-50 м. Тіршілік ҧзақтығы 

–500  жыл.  Жақсы  ӛседі  әсіресе  жас 

кезінде.  Тҥтін  мен  кҥйеге  тҧрақты. 

Кӛлеңке,  аяз  және  желге  шыдамды. 

Ауасы  кӛп  қоректі топырақта  жақсы 

ӛседі.  

6 

Cedrus  deodora 

Lond. 

Гималай, 

Ауғанстан 

Биіктігі  –30  м,  отанында  –  60м. 

Тіршілік  ҧзақтығы  –  700  жыл.  Тез 

ӛседі,  ылғалды  жақсы  кӛреді,  бірақ 

судың  тҧрып  қалуын  ҧнатпайды. 

30

0

С аязға шыдайды.  

131

 

 

7 

Cedrus  atlantica 

manett 

Солтҥстік 

Америка 

(Атласс 

таулары) 

Биіктігі  –  25  м,  отанында  –  40  м. 

Тіршілік  ҧзақтығы  –  700  жыл. 

Жарықсҥйгіш, 

қҧрғақшылыққа 

шыдамды,  тасты  топырақтарда  ӛсе 

береді. Тҥтін және газдарға тҧрақты. 

30

0

С аяздарға шыдайды. 

8 

Thuja 

plicata 

Lamb. 

Солтҥстік 

Америка 

Биіктігі  –  60  м.  Тіршілік ҧзақтығы  – 

800  жыл.  Кӛлеңке,  аязға  шыдамды, 

бірақ қҧрғақшылықты сҥймейді. Ауа 

және  топырақ  ылғалдығы  жоғары 

болуы керек.  

9 

Juniperis  sabina 

L. 

Батыс 

Еуропа 

Биіктігі – 1,5-2 м. Улы ӛсімдік. Баяу 

ӛседі, аязға шыдамды, жарықсҥйгіш. 

Қала жағдайларында ӛсе береді.  

10  Juniperis 

virginiana L. 

Солтҥстік 

Америка 

Биіктігі  –  12-15  м.  Қҧрғақшылыққа 

тҧрақты, 

кӛлеңке 

және 

аязға 

шыдамды,  тҧзды,  батпақты,  тасты, 

әкті  топырақтарда  ӛсе  береді.  Қала 

жағдайларына тҧрақты.  

11  Cynkgo  biloba 

L. 

Оңтҥстік-

Батыс Азия 

Биіктігі – 20-45 м. Тіршілік ҧзақтығы 

– 2000 жыл. Тез ӛседі, жарық сҥйгіш, 

30

0

С  аяздарға  шыдамды,  ылғал 

сҥйгіш, кальцийге бай топырақтарды 

ҧнатады. 

12  Viburnum 

opulus 

varf.sterile DC. 

Еуропа, 

Азия, 

Африка 

Биіктігі  –  4  м.  Тіршілік  ҧзақтығы  – 

50  жыл.  Кӛлеңкелі,  дымқыл  жерлер- 

ді,  қарашірік  топырақтарды  жақсы 

кӛреді. Аязға шыдамды.   

13  Symphoricarpus 

albus Blake. 

Солтҥстік 

Америка 

Биіктігі  –  1,5  м.  Тез  ӛседі,  топырақ 

және  ауа  қҧрғақтығына  шыдамды. 

Кӛлеңкеде 

ӛсе 

береді. 

Аязға 

шыдамды.  

14  Jasminium 

floridum Bungl. 

Қытай 

Биіктігі 

– 

3 

м. 

Тез 

ӛседі. 

Қҧрғақшылыққа  шыдамды. Аяздарға 

шыдайды. 

Жарық 

сҥйгіш. 

Тік 

кӛгалдандыруда қолданылады[2], [3].  

15  Platanus 

orientalis L. 

Кіші Азия 

Биіктігі  –  18  м.  Тіршілік  ҧзақтығы  – 

2000  жыл.  Ӛте  тез  ӛседі.  Аязға  шы- 

дамды,  жарықсҥйгіш,  Тҧзды,  сілтілі 

топырақтарда да ӛсе береді [2], [3], [4].  

16  Buddlea  Davidi 

Franch. 

Қытай 

Биіктігі  –  4  м.  Тіршілік  ҧзақтығы  – 

50  жыл.  Жарық  сҥйгіш,  аязға  және 

ыстыққа  шыдамды,  бірақ  гҥлдеген 

кезде суаруды қажет етеді[2], [3], [5].  

132

 

 

17  Acer 

pseudoplatanus 

L. 

Украина 

Биіктігі – 25-30 м. Тіршілік ҧзақтығы 

– 100-150 жыл. Кӛлеңкеде ӛсе береді, 

топырақ 

талғамайды, 

бірақ 

тҧздылықты 

ҧнатпайды. 

Аязға 

шыдамды[2], [3], [6].  

18  Clematis  vitalba 

L. 

Кавказ  

Биіктігі  –  20  м.  Тез  ӛседі,  қҧрғақ- 

шылық  және  аязға  тӛзімді,  қала 

жағдайларында  ӛсе  береді.  Тігінен 

кӛгалдандыруда қолданылады.  

19  Clematis 

jackmani 

Th. 

Moore  

Тҥкті 

және 

кҥлгін 

ломоностың 

гибриді 

Биіктігі  –  20-30  м.  Судың  тҧрып 

қалуын  ҧнатпайды,  барлық  топы- 

рақтарда ӛсе бермейді, қҧрғақшылық 

және аязға тӛзімді, жарықсҥйгіш.  

20  Spiraea  japonica 

L. 

Жапония, 

Қытай 

Биіктігі – 1-1,5 м. Тіршілік ҧзақтығы 

–  30  жыл.  Жарық  сҥйгіш,  бірақ 

кӛлеңкеде  де  ӛседі.  Аязға  тӛзімді, 

ылғалды  топырақтарды  ҧнатады, 

қала жағдайларында ӛседі[2], [3]. 

21  Kerria  japonica 

D.C. 

Қытай 

Биіктігі  –  2  м.  Тіршілік  ҧзақтығы  – 

20жыл. Аязға тӛзімді, кҥннің кӛзінде 

жақсы ӛседі, қҧрғатылған топырақты 

сҥйеді. Тез ӛседі[2], [3], [5]. 

22  Parthenocissusq

uinquefolia 

Planch. 

 

Биіктігі  –  15-20  м.  Аязға  және 

кӛлеңкеге тӛзімді[2], [3], [7]. 

 

Кестеде  қарастырылған  ӛсімдіктердің  жартысы  ғана  берілген.  Бҧл 

ӛсімдіктердің  қаншалықты  Павлодар  ӛңірінің  климатына  бейімделіп 

кететіндігі  болашақта  зерттеу  жҧмысының  орындалу  барысында  белгілі 

болады.  Дегенмен  бҧл  ӛсімдіктер  ӛз  отанынан  тыс  жерлердің  бірталайында 

жерсіндірілген және аязға тӛзімді формалары шығарылған.   

 

 

Әдебиеттер тізімі 

 

1.

 

Карабаев М., Васько И., Матюшклв М., Бектемиров А., Кенжебеков А., бахман Т., 

Фридрих  Т.,  Макус  Л.,  Моргунов  А.,  Даринов  А.,  Сагимбаев  М.,  Сураев  В.,  Черезданов 

В.,Родионов  А.,  Уолл  П.  Технологии  нулевой  обработки  и  прямого  посева  для 

возделывания  зерновых  культур  в  Северном  Казахстане  –  Алматы:  Изд.центр  ОФППИ 

«Интерлигал», 2005. – 29-31 б. 

2.

 

Одынец  А.П.  Дендрология  для  садовника:  Учеб.пособие.  –  М.:  Высшая 

школа,1982. – 16-120 б. 

3.

 

Гроздова  Н.Б.,  Некрасов  В.И.,    Глоба-Михайленко  Д.А.  Деревья,  кустарники  и 

лианы: справочное пособие – М.: Лесная промышленность, 1986. – 58-325 б. 

4.

 

4http://floristua.com.ua 

5.

 

5http://www.elfi.ru 

6.

 

6http://www.landscape.ru 

7.

 

7http://www.greeninfo.ru 

133

 

 

ӘОЖ  582.26/.27(574.42) 

 

А.А. Аскарова, А.С. Шарипханова 

С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті, 

Ӛскемен қ., Қазақстан. 

 

ЗАЙСАН КӚЛІНДЕ КЕЗДЕСЕТІН БАЛДЫРЛАР ЖАЙЛЫ ЖАЛПЫ 

МАҒЛҦМАТТАР 

 

Зайсан  кӛлі  —  Қазақстанның  кӛлдерінің  Оңтҥстік  Алтай  және  Сауыр, 

Тарбағатай  жоталары  арасындағы  тектоникалық  ойыста  жатқан  тҧщы  кӛл. 

Кӛл теңіз деңгейінен 395 м биіктікте. Жағалауы жайпақ. Тектоникалық бӛген 

кӛлдер типіне жатады[1]. 

Су  қҧрамы.Суының  минералдануы  100  мг/л-ден  артпайды,  тҥсі  кӛкшіл, 

мӛлдірлігі  1,3  м.  Химиялық  қҧрамы  жағынан  хлорлы-натрийлі.  Жоғарғы 

деңгейі мамыр айының аяғы мен маусым айының бас кезінде, тӛменгісі қыста 

байқалады. Қараша - сәуір айларында мҧз қҧрсанып жатады. 

Кӛл  бассейні.  Зайсанға  Қара  Ертіс,  Кӛкпекті,  Жарма,  Кендірлік  

ӛзендері  қҧяды  да,  Ертіс  (Ақ  Ертіс)  ағып  шығады.  Ӛзеннің  жалғасы  

кӛл табанындағы ені 2 км, тереңдігі 10 м-ге дейін баратын ҧзынша ор тҥрінде 

байқалады.  

Су  режимі  Қара  Ертіспен  байланысты.Жазда  таудағы  қар  ерігенде  кӛл 

деңгейі кӛтеріледі. Қыста тӛмендейді. Су деңгейінің маусымдық ауытқуы 1 – 

2,5  м.  Ең  тӛмен  деңгейі  сәуірдің  басында  байқалады.  Ертістегі  Бҧқтырма 

СЭС-і салынғанға дейін кӛл айдынының аумағы 1788 км², ҧзындығы 111 км, 

ені  30  км,  орташа  тереңдігі  4  –  6  м  (ең  терең  жері  10  м)  болатын.  Бӛгет 

салынғаннан кейін кӛл Бҧқтырма бӛгеніне қосылып кетті. Кӛлемі артып, жаға 

сызығының пішіні ӛзгерді. Соңғы жылдары кӛлге қҧятын Қара Ертіс ӛзенінің 

суын  Қытайда  шамадан  тыс  пайдалану  салдарынан  Бҧқтырма  бӛгенінің 

деңгейі  тӛмендеп,  аумағы  кішіреюде.  Қосылатын  су  мӛлшері  бҧдан  әрі  азая 

берсе,  Зайсан  кӛлі  бӛгеннен  оқшауланып,  бҧрынғы  табиғи  қалпына  қайтып 

оралуы мҥмкін. 

Кӛлдің  ихтиофаунасы.  Бҥгінгі  кҥні  Зайсан  кӛлінің  ихтиофаунасы  

21  тҥрден  тҧрады,  оның  ішінде  16  тҥрі  байырғы  немесе  жергілікті  

балықтар  болса,  5  тҥрі  жерсіндірілгендердің  қатарына  жатады,  яғни  ол  24% 

қҧрайды.  Әсіресе,  бекіре,  ақбалық,  кӛксерке,  табан,  аққайран,  сазан,  

т.б.  кӛптеп  ауланады.  Табан,  кӛксерке,  алабҧға,  торта  балықтарының  

таралу  аумағы  ӛте  кең  болып,  кӛлдің  барлық  акваториясына  жайылғаны 

белгілі.  Бҥгінгі  кҥні  жемдік  қорға  кӛлдегі  табан  балығы  басымдылы- 

ғының  біраз  азаюы  салдарынан  сазан,  қарабалық,  нәлім  сияқты  бағалы 

балықтар ҥшін ӛз санын кӛбейтуге мҥмкіншіліктер туып отыр. Кәсіптік мәні 

жағынан тӛмен таутан мен торта балықтары саны жағынан кӛп емес[2]. Кӛл 

маңында  бірнеше  балық  кәсіпшілігімен  айналысатын  ауылдар  (артельдер) 

бар.  Суына  ондатр  жерсіндірілген.  Кӛл  айдыны  кеме  қатынасына 

пайдаланылады[3]. 

134

 

 

Зайсан  кӛлінің  альгофлорасына  тоқтала  кетсек,  балдырлар  –  тӛменгі 

сатыдағы  су  ӛсімдіктері  екені  белгілі.  Балдырлар  теңіз,  кӛл,  ӛзендерде, 

ағынсыз  суда  ӛседі.  Зайсан  кӛлінде  кӛкжасыл  балдырлар  (Cyanophyta), 

прохлорофитті 

балдырлар 

(Prochlorophyta), 

диатомды 

балдырлар 

(Dіatomeae),  динофитті  балдырлар  (Dіnophyta),  сарыжасыл  балдырлар 

(Xanthophyta),  эвгленді  балдырлар  (Euglenophyta),  жасыл  балдырлар 

(Chlorophyta) кездеседі деген деректер бар. Жасушасында балдырларға тҥс 

беріп  тҧратын  хромотофораларының  саны  әр  тҥрлі  (біреу,  екеу,  кӛп) 

болады.  Олардың  пішіндері  тақта,  астау,  білезік,  дән,  лента,  жҧлдыз 

тәрізді 

болып 

келеді. 

Балдырлардың 

кӛпшілігінің 

хлорофилі 

болғандықтан  кӛмірқышқыл  газын  сіңіріп,  фотосинтез  процесіне 

қатысады.  Сондай-ақ,  дайын  органикалық  заттарды  пайдаланатын  

паразит  тҥрлері  де  бар,  бірақ  бҧлардың  хлорофилі  болмайды.  

Дарвин  ілімі  бойынша,  тіршілік  бір  жасушалы  ағзалардан  пайда  

болған,  ал  қҧрлықтағы  барлық  ӛсімдіктер  балдырлардан  шыққан  деп 

есептеледі. 

Кӛк-жасыл  балдырлар  (CYANOPHYTA).  Кӛк-жасыл  балдырлар 

жасушаларының  қарапайым  қҧрылыстылығымен  ерекшеленедi.  Жасуша- 

ларының  қабықшасы  пектиндi,  шырышпен  қапталған.  Цитоплазмада 

органоидтары  жоқ.  Цитоплазма  шеттерiнде  пигменттер  орналасқан,  жасуша 

ортасында ядролық зат бар. Жасуша қҧрылысының ерекшелiгiне байланысты 

олардың  кӛбеюi  қарапайым  бӛлiну  арқылы  жҥредi.  Кӛкжасыл  балдырлар 

прокариоттарға  жатады  (қалыптасқан  ядросы  жоқ).  Бҧл  балдырлардың 

әртҥрлi  пигменттерi  болады.  Кӛк-жасыл  тҥс  беретiн  жасыл  хлорофилл  және 

кӛк  пигментфикоциан.  Осы  екi  пигменттен  басқа  бiрде  аз,  бiрде  кӛп 

мӛлшерде  қызыл  тҥс  беретiн  –  фикоэритрин  және  сарғыш  тҥс  беретiн 

каротинде бар. 

Кӛк-жасыл  балдырлар  әртҥрлi  экологиялық  жағдайларда  тiршiлiк  етедi: 

әртҥрлi  деңгейде  ластанған  тҧщы  және  тҧздылау  су  қоймаларындағы    су 

қабаттарында, топырақта, ағаштар дiңдерiнiң тҥбiнде. 

Жасыл балдырлар – тӛменгі сатыдағы ӛсімдіктердің бір тобы. Табиғатта 

кең  тараған.  Негізінен  тҧщы  суларды  мекендейді.  Тҧзды  және  теңіз 

суларында, топырақта тіршілік ететін тҥрлері де кездеседі. 

Жасыл балдырлардың 5 класы: 

 

вольвокс жасыл балдырлары (Volvocophyceae); 

 

хлорококжасыл 

балдырлары 

(протококк) 

(Chlorococcophyceae, 

Protococcohyceae); 

 

улотрикс жасыл балдырлары (Ulotrіchophyceae); 

 

сифонды жасыл балдырлары (Sіphonophyceae); 

 

конъюгаттар(Conjugatophyceae). 

Қазақстанда  178  туысы,  700-дей  тҥрі  анықталған.  Бҧлар  бір  клеткалы, 

кӛп клеткалы, колониялы тіршілік етеді. Клеткалары бір не кӛп ядролы, кейде 

жалаңаш,  кӛбінесе  целлюлозалы  және  пиктинді  қабықшамен  қапталған. 

Кейбір  тҥрлері  ірілігіне  әрі  тарамдалғанына  қарамастан  клеткаларға 

135

 

 

бӛлінбеген  (сифонды  жасыл  балдырлары).  Клеткаларында  хлорофилл  басым 

болғандықтан тҥсі жасыл және жоғары сатыдағы ӛсімдіктердегідей  каротин, 

ксантофилпигменттері болады. 

Қор  заты  –  крахмал,  кейде  май.  Жыныссыз  (зооспораларымен, 

жылжымайтын  спораларымен),  жыныстық  (изогамия,  гетерогамия,  оогамия, 

коньюгация) және вегетативтік (бір клеткалы тҥрлері – екіге бӛліну арқылы, 

кӛп  клеткалы  тҥрлері  –  жіпшелерінің  бӛліктерімен)  жолдармен  кӛбейеді. 

Кейде бір клеткалы және колониялы тҥрлері (вольвоксты жасыл балдырлары) 

шамадан  тыс  кӛбейіп  кетсе,  су  «гҥлдеп»  тҧрғандай  кӛрінеді.  Жасыл 

балдырларыдың  теңіз  салаты  (Ulva),  монострома  (Monostroma)  тҥрлері 

Шығыс  Азия  елдерінде  тағам  ретінде  пайдаланылады.  Бір  клеткалы  

жасыл  балдырларды  (хлорелла,  сценедесмус,  т.б.)  тағамға,  малға  жем  

ретінде, лас суды, ауаны (ғарыш кемелерінде, сҥңгуір қайықта) тазарту ҥшін 

қолдан ӛсіреді. 

Жасыл  балдырлар  –  табиғатта  кӛп  тараған,  жиі  кездеседі,  15000-нан 

астам  тҥрлері  бар.  Оларға  бір  клеткалы,  қауымды,  кӛп  клеткалы 

тарамдалмаған 

/трихальды/ 

және 

тарамдалған 

/гетеротрихальды/ 

жіптесінді,  пластинкалы  және  сифонды  қҧрылысты  балдырлар  жатады. 

Бҧлардың  ішінде  барлық  структуралық  қҧрылысчты  организмдер  бар. 

Осындай  алуан  тҥрлілігіне  қарамастан  барлықтарына  тән  аттарына 

байланысты  хлоропластың  таза  жасыл  тҥсті  болып  келуі,  онда 

хлорофильдің  және  пигметтерінің  басым  болып  келуінде,  сонымен  бірге 

қосымша  каротин,  ксантофилл  пигменттері  де  болады.  Жасыл  балдырлар 

вегетативтік,  жыныссыз,  жынысты  жолмен  кӛбейеді.  Бір  клеткалы 

тҥрлерінде  клетканың  жай  екіге  бӛлінуі,  қауымды  және  жіптесінді 

формаларында қауымның ыдырауы мен жіптің бӛлшектерге ҥзілуі арқылы 

вегетативтік 

кӛбейеді. 

Жыныссыз 

кӛбеюлері 

зооспоралар 

мен 

қозғалмайтын  апланоспоралар  арқылы  болады.  Жасыл  балдырларда 

гологамиялық,  изогамиялық,  гетерогамиялық  және  оогамиялық  жыныс 

процестерінің  болуымен  бірге  зигогамиялық  та  жыныс  процесі  болады. 

Кейбір  тҥрлерінде  изоморфты  ҧрпақ  алмасуы  байқалады.  Жасыл 

балдырлардың  басым  кӛпшілігі  тҧщы  суларда,  біраз  тҥрлері  теңіз 

суларында  кездеседі,  кейбір  тҥрлері  ылғалды  топырақты,  ағаштың 

қабығын мекендейді. 

Вольвоксты  –  VOLVOCALES  балдырлар  қатары.  Бҧл  қатарға 

вегетативтік  уақытында  қозғалғыш  келетін  бір  клеткалы,  ценобиальды-

монада қҧрылысты организмдер жатады. Хламидомонада туысы бір клеткалы 

дӛңгелек, сопақ, ҧршық т.б. пішінді, монада қҧрылысты организм. Вольвокс 

туысы  шар  пішінді,  диаметрі  2  мм-ге  дейін  жететін  ценобиальды  балдыр. 

Ценобиаль  қҧрайтын  клеткалар  шардың  сыртқы  бетіне  орналасады  да  бір-

бірімен  протоплазмалық  жіпшелер  арқылы  байланысып  жатады.  Ал  шар, 

сыртынан  тор  сияқты  болады.  Мҧндағы  клеткалар  саны  500-ден  60000-ға 

дейін  барады.  Вольвоксты  қҧрайтын  клеткалар  қҧрылысы  жағынан  хла- 

мидомонадаға  ҧқсас,  олардың  әрқайсысының  хлоропластасы,  цитоплазмасы, 

136

 

 

ядросы,  кӛзшесі  және  екі  талшығы  болады.  Осы  талшықтардың  бір  бағытқа 

қарай қозғалуына байланысты бір орнынан екінші орынға қозғалып отырады. 

Вольвокс  клеткалары  біркелкі  болмай  ірілі-ҧсақты  болып  келеді.  Ҧсақ 

клеткалар  бӛлінуге  қабілетсіз.  Олар  кӛмір  қышқыл  газынан  жарықта 

кӛміртегін  ассимиляциялайды,  сӛйтіп  фотосинтез  қызметін  атқарады.  Ал  ірі 

клеткалар кӛбеюге қабілетті. Ондай ірі клеткалардың саны оншақты, оларды 

партеногонидиялық  клеткалардың  бойлай  бӛлінуі  арқылы  жаңа  клеткалар 

тҥзіледі,  бҧлардан  дамыған  пластинка  табақ  сияқты  сыртқа  қарай  дӛң- 

геленіп  иіледі.  Бҧл  кезде  денесінің  алдыңғы  жағы  иілген  пластинканың  

ішіне  қарап  жатады,  кейіннен  алдыңғы  жағы  арқылы  сыртқа  қарап  

айналып  тҥседі  де  пластинка  шеттері  арқылы  тҥйісіп,  іші  қуыс  

шарға  айналады.  Кейінгілердің  клеткалары  аналық  шардың  клеткала- 

рына  ҧқсас  және  әрбір  клетка  екіден  ӛзіне  талшық  тҥзетін  болады.  

Мҧндай  жас  шарлар  бірнешеу  болып,  аналық  шардың  орта  қуысына  

тҥсіп  қозғалады.  Олардың  ҧлғаюынан  аналық  шардың  қабырғасы  жыр- 

тылады  да  жас  шарлар  сыртқа  шығып,  ӛз  беттерімен  тіршілік  ете  

бастайды. Жынысты кӛбеюі оогамиялы. 

Протококкты  балдырлар  классы  –  Рrоtососсорhусеае  Протококкты 

балдырлар класына негізінен бір клеткалы, сиректеу колониялы организмдер 

жатады.  Тек  қарапайым  жіп  тәрізді  және  пластинкалы  формалары  ғана  кӛп 

клеткалы  болып  келеді.  Бір  клеткалы  жасыл  балдырлардың  ішінде  кең 

тарағандарының бірі  хлорелла  (Chlorella).  Ол  тҧщы  суларда  және  топырақта 

кӛптеп  кездеседі.  Хлорелланың  клеткалары  ҧсақ,  шар  тәрізді,  тек 

микроскоппен  қарағанда  ғана  жақсы  кӛрінеді.  Хлорелланың  клетка- 

сының  сыртын  жылтыр  қабықша  қаптап  тҧрады,  оның  астында 

цитоплазмасымен  ядросы  орналасады,  ал  цитоплазмасында  –  жасыл 

хроматофорасы 

болады. 

Хлорелла 

қозғалмайтын 

автоспоралары  

арқылы  ӛте  тез  кӛбейеді  және  ӛзін  қоршаған  ортадан  органикалық  зат- 

тарды  белсенді  тҥрде  сорып  алады.  Хлорелла  жыныстық  жолмен  

кӛбеймейді.  Сондықтанда  оны  лас  суларды  биологиялық  жолмен  

тазартуға жиі пайдаланады. 

Улотриксті  балдырлар  класы  –  Ulоthrісhорhусеае.  Улотриксті 

балдырлар  класына  талломының  қҧрылысы  жіп  тәрізді  немесе 

пластинкалы  болып  келетін  кӛптеген  жасыл  балдырлар  жатады.  Ағын 

сулы  ӛзендердің  астындағы  тастарда  және  шіріген  ағаштардың 

қалдықтарында  жабысып  тҧрған  ашық-кӛк  тҥсті  жіптердің  жиынтығын 

кӛруге  болады.  Ол  кӛп  клеткалы,  жіп  тәрізді  жасыл  балдыр  -  улотрикс. 

Оның  жіптері  қысқа,  цилиндр  тәрізді  клеткалардың  тізбегінен  тҧрады. 

Осы  клеткалардың  әрқайсысында  бір-бірден  ядро  және  ҧштары 

қосылмаған 

сақина 

тәрізді 

хроматофоры 

болады. 

Улотрикстің 

клеткаларының  бӛлінуінің  нәтижесінде  жіптері  ҧзарып  ӛсіп  отырады. 

Улотриксте  хламидомонада  секілді  фотосинтез  процесінің  нәтижесінде 

қажетті  қоректік органикалық  заттарды  сорып қабылдайды. Улотрикстың 

базальды  клеткасы  тҥссіз  сопақша  болып  келеді.  Ол  арқылы  жіпше 

137

 

 

субстратқа бекініп тҧрады. Жыныссыз кӛбеюі сопақша болып келген тӛрт 

талшықты,  сиректеу  екі  талшықты  зооспоралары  арқылы  жҥзеге  асады. 

Зооспоралары қолайлы жағдайларда базальды клеткадан басқа кез-келген 

клеткадан  2-4-тен  (макрозооспоралар)  немесе  кӛптен  (микрозооспоралар) 

пайда  болады.  Олар  аналық  клеткадан  босап  шығып,  біраз  қозғалып 

жҥргеннен  кейін  талшықтарын  тастап,  су  тҥбіндегі  тастың  бетіне,  не 

топыраққа  бекініп  бӛліне  бастайды.  Олардан  келешегінде  улотрикстің 

жаңа  жіпшесі  дамиды.  Қолайсыз  жағдайларда  балдырдың  кейбір 

клеткаларынан кӛптеген ҧсақ екі талшығы бар қозғалғыш гаметалар (4)-8-

32(64)  пайда  болады.  Гаметалардың  мӛлшері  бірдей  (изогаметалар),  олар 

суға  шығып  екеу-екеуден  қосылады.  Әдетте  әртҥрлі  жіптерден  пайда 

болған  гаметалар  қосылады.  Одан  зигота  тҥзіледі.  Ол  қалың  қабықпен 

қапталып  ҧзақ  уақыттар  бойы  тыныштық  кҥйінде  тҧра  алады.  Қолайлы 

жағдайда зигота бӛлініп одан  тӛрт қозғалмайтын клетка  –  спора  тҥзіледі. 

Олардың әрқайсысы су астына шӛгіп жаңа жіп тәрізді балдыр улотриксқа 

айналады. 

Балдырлардың  табиғаттағы  геохимиялық  рӛлі  кальций  мен  кремний 

айналымымен  тығыз  байланысты.  Олардың  кӛптеген  тҥрі  ақаба  суларды 

биологиялық 

жолмен 

тазартуда 

және 

бӛгендердің 

ластануының 

биоиндикаторы ретінде қолданылады. Фотосинтез процесі нәтижесінде суды 

оттегімен  байытып,  жан-жануарлардың  тыныс  алуынқамтамассыз  етеді. 

Сонымен  қатар  олар  кӛптеген  ағзалардың  қорегі  болып  табылады.  Ағынсыз 

суларда ӛсетін балдырлар шіріп, сапропельге айналады. Сапропельден смола, 

бензин,  керосин,  техникалық  майлар,  лактар  алынады.  Балдырлардың 

қалдығы  балшыққа  емдік  қасиет  береді.  Шығыс  Азия  елдерінде    жасыл 

балдырлар  (ульва)  «теңіз  салаты»  деген  атпен  тамаққа  пайдаланылады. 

Балдырларды  зоб,  атеросклероз  ауруларын  емдеу  ҥшін  медицинада 

қолданады. 

Ал,  Зайсан  кӛліндегі  балдырлар  балық  шаруашылығының  ӛнімдері 

ҥшін  маңызы  зор  болып  табылады.  Зерттеулеріміз  балдырлар  тҥрлерін 

анықтап,  олардың  ерекшеліктерін  ашуға  негізделген.  Алдымызға  қойған 

мақсатқа  жету  ҥшін  жан-жақты  ізденіс  жҧмыстары  жҥргізілуде.  Зайсан 

кӛлінің  альгофлорасын  зерттеу  тың  тақырып  болып  табылатынына  

әдеби  деректермен  жҧмыс  істеу  барысында  кӛзіміз  жетті.  Сондықтан  

біз  ӛз  зерттеулеріміздің  нәтижесінде  кӛлдегі  балдырлардың  тҥрлері  

мен  маңызын  аша  отырып,  деректермен  айғақтауға  тырысамыз  деп 

ойлаймыз. 

жүктеу/скачать 7,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: