ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ГРАФОЛОГИЧЕСКИХ СХЕМ НА ЗАНЯТИЯХ ПО ФИЗИКЕ

 

355

 

Графологическая схема помогает лектору: 

наглядно представить весь изучаемый материал; 

сконцентрировать внимание на отдельных, наиболее трудных местах изучаемого материала; 

многократно повторить изучаемый материал; 

быстро, без больших временных и энергетических затрат проверить восприятие и понимание 

аудитории; 

выделить главное, образно и четко представить различные моменты в своем изложении; 

Графологическая схема помогает студенту: 

способствует развитию логического мышления; 

глубже  разобраться  в  изучаемом  материале,  вычленить  вопросы  связанные  с  отдельным 

положением конспекта и с помощью лектора понять данный материал; 

легче запомнить изучаемый материал, то есть для закрепления в памяти зрительных образов 

предметов и явлений, для лучшего запоминания формул, числовых данных и т.д. 

используя графологическую схему при ответе грамотно и точно изложить материал; 

приводить в систему полученные знания, особенно при повторении; 

приводить к усилению познавательной активности студента; 

при  самостоятельной  работе  студента  с  учебником,  помогает  восстанавливать  по  памяти 

изложенный материал; 

вызывая интерес и любопытство студентов сконцентрирует их внимания. 

Таким  образом,  исследование  ГС  является  эффективным  средством  глубокого  усвоения 

материала. На уроках обобщения и систематизации знаний, было проверено влияние использования 

такого  метода  как  конструирование  учащимися  ГС  на  качество  их  знаний.  Главной  целью  при 

изучении  ГС  являлось  углубление  и  закрепление  теоретических  знаний  при  их  обобщении  и 

систематизации,  краткое  представление  изученного  материала  в  рациональной  логической 

последовательности.  

И  в  заключении  в  качестве  примера  мы  предлагаемГС  по  теме: «Строение  атома»  и 

«Радиоактивный распад». Приложение в докладе.ГС «Строение атома»:  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

= П

=

= П

=

;   = Пр

=

1. почему линейчатые

спектры

2. как обьяснить

периодичность

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Источник 

Свет 

Атом 

Модель Томсона 

1903 

Р 

е 

Вывод 

Сложность 

Спектры 

 

 

356

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1.

преимущество

2. высокая монохраматичность

3. большая масса

= 7296

= 6,5 ∗ 10

кг

 

 

=

2

4 sin 4

sin

4

=

=

=

2

=

2

4П 

;

= 5Мэв,

2 < 10  атом

 

 

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 

1.  Трофимова  Т.И.  Курс  физики:  Учебное  пособие, 11-е  изд.,  стер. - М.:  Издательский  центр 

«Академия», 2006г. 

2. Савельев И.В. Курс общей физики том 3. - М.: Наука, 1970. 

 

 

 

UDC 811.111 

 

THE BACKGROUND LEXIS CONNECTED WITH AMERICAN EDUCATION SYSTEM 

 

A.B. Bakytzhanova, R.B.Imanaliyeva, associate professor, 

Taraz Innovative Technologies University, Taraz city, Kazakhstan 

E-mail: rimanali@yahoo.com, aika.bakitzhanovna@mail.ru 

 

American background vocabulary in the education system of American English is unique and reflects 

the realities of American life. For this reason there are not enough vocabulary equivalents for the background 

education vocabulary in the Russian and Kazakh languages. So, his vocabulary presents difficulties in its 

assimilating and perception in teaching process. 

Background vocabulary in the sphere of American education is lingua-cultural vocabulary which has its 

own lingua-cultural peculiarities has its own background characteristics, and its own unique etymology [1; 2]. 

Linguistics studies language as a cultural phenomenon. This is a vision of the world through the prism 

of the national language.Volume of the background knowledge is defined by the lexical units itsnational  

cultural component and semantic organization is cultural marked by vocabulary. These aspects are important 

in functional-stylistic studies. The most prominent researches of lingua-cultural issues are the following: 

V.A. Maslova, V.V. Vorobyov, V.N. Teliya, V.V. Vinogradov, E.M. Vereshchagin, V.G. Kostomarov. 

These scholars study historical and modern lexicology, associates of languages and cultures [3]. 

Модель Резерфорда 

1911 г. 

Расчеты 

 

357

 

The US educational system is a very decentralized one and schools are variety are varity greatly 

between the states. There are three levels of subsidizing of education: federal, state and local. They subsidize 

3-5 per cent on a federal level, about 20 per cent on a state level and 70-80 per cent on a local level.  The 

analysis of cultural concepts serves also a key to understanding national prototypical models of peoples’ 

behavior in different situations that are often culturally and socially based. 

Thematic classification of background lexis connected with education in American English, it includes 

the types of schools, administration, and organization, students, degrees, grades, financing, curriculum, 

examinations, extra- curriculum activities and academic calendar. 

Education systems of the world are variety widely in terms of structure and curricular content. There 

are many different types of schools: elementary school, secondary school, a boarding school, a 

comprehensive school, a graduate school, an infant school, a middle school, the modern schools, public 

schools, private schools and homeschooling. in American education the students may be caiies as a 

freshman, a sophomore, junior, senior, undergraduate and graduate student. Higher education institutions 

commonly offer master’s, doctoral, academic certificates and professional degrees [4]. 

Affixation is one of the most productive ways of word-building throughout the history of English. It 

consists in adding an affix to the stem of a definite part of  speech. Affixation is divided into suffixation and 

prefixation.Suffixation. The main function of suffixes in Modern English is to form one part of speech from 

another, the secondary function is to change the lexical meaning of the same part of speech. For example: 

education, librarian, literary, military, teacher, lecture, chancellor, writing, proctor, tuition, administration, 

faculty, translator, organization. Prefixation is the formation of words by means of adding a prefix to the 

stem. In English it is characteriud by forming verbs. Prefixes which are can be classified according to the 

nature of words in which they are used: prefixes used in notional words and prefixes used in functional 

words. Prefixes which are used in notional words are proper prefixes which are bound morphemes. Prefixes 

used in functional words are semi-bound. For example: Preschool, Pre-Elementary, undergraduate, Vice-

President, cooperation, pre-class, rewrite. 

Shortening is the process and the result of forming a word out of the initial elements (letters, 

morphemes) of a word combination. For example: B.A, B.S, SAT, PSAT, GCSE, ACT, TOEFL, BSC. 

Compound words are inseparable vocabulary units. They are formally and semantically dependent on 

the constituent bases and the semantic relations between them which mirror the relations. The meaning of the 

compound is first of all derived from the’ combined lexical meanings of its components. The semantic 

peculiarity of the derivational bases and the semantic difference between the base and the stem on which the 

latter is built is the most obvious in compound words. Compound words with a common second or first 

component can serve as illustrations. Some examples of common compound words: sophomore, freshman, 

workbook, notebook, weekend, undergraduate, timetable, sportsman, outline, newspaper, handbag, 

handwriting, homework, crossword, classmate, classroom, breakfast, background, artwork. 

Lexico-semantic ways of formation of educational words are various. The American English words in 

the system of education include words formed with the help of affixation, compounding and shortening. 

 

REFERENCES 

1.·V.V. Vorobyov. Linguistic Culturology: Theory and Methodology.1997. 

2. Постовалова В.И. Картина мира в жизнедеятельности человека. Роль человеческого фактора 

в языке. Язык и картина мира. 1988. 

3. Маслова В.А. Лингвокультурология. Москва. 2001. 

4. Merriam-Webster’s Dictionary of English Usage. 1994. 

 

 

ƏОЖ 93/94 

 

ҰШҚЫР ОЙЛЫЛЫҒЫМЕН ДАРАЛАНҒАН СТУДЕНТ-ЖАСТАРДЫ ШЫҢДАУДАҒЫ 

«ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ» ПƏНІНІҢ РӨЛІ 

 

Ахатаева К.Б., ғыл. жет., п.ғ.к., Аязбаева Б.К., магистрант 

Алматы технологиялық университеті, Алматы қ. Қазақстан Республикасы 

E-mail: barshyn_92@mail.ru

 

 

Қазіргі кезеңдегі ең өзекті мəселенің бірі – бəсекеге қабілетті, еңбек нарығында сұранысқа ие 

бола  алатындай  кəсіби  маман  дайындау.  Бұл  жоғары  оқу  орындарында  білім  сапасын  арттыру 

 

358

 

əлемдік  білім  кеңістігінің  тəжірибелерін  игеру  арқылы  ғана  жүзеге  асады.  ҚР 2011-2020 жылдарға 

арналған білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы еліміздің индустриалдық-инновациялық 

даму аясында білім беру саласына жаңа тұрпаттағы міндеттерді жүктеп көрсеткен [1]. 

Жаңа  білім  ғасырында  теориялық  білімді  терең  меңгерген,  жаңа  технологиямен  қаруланған, 

жан-жақты білімді, білікті маман ғана еліміздің болашағына өз үлесін қоса алады. 

ҚР Президенті Н.Назарбаев: «Тəуелсіз елдің тірегі – білімді ұрпақ, ал білімді қалыптастыратын 

шəкірт  бойына  ұлттық  таным  рухани  сананы  сіңіретін  орын – оқу орындары  болып  табылады»  деп 

айтып көрсеткен [2]. 

Соған  орай,  білім  мен  ғылымның  дамуы  кез  келген  мемлекет  экономикасының  тұрақты  əрі 

орнықты  дамуының  негізгі  факторы  болып  табылады.  Бəсекеге  қабілетті  адам  капиталы – елдің 

болашағы. Ал елдің болашағы – жастар. Кез келген мемлекеттің ертеңі – сол білімді жастардың қо-

лында. Жақын арада ұлттық телеарнадан бұрынғы мəжіліс депутаты, қоғам қайраткері М.Əбеновтың 

жобасы бойынша білім, ғылымдағы жастардың рөлі жайында өзекті мəселелер қозғалды. 

Қазіргі  əлемдік  стандартқа  сай  келетін,  еліміздегі  «Назарбаев – зияткерлік  білім  орталығы» 

жетекшілерінің  жауапты  маманы  К.Шамшидинова  мынадай  ой-пікірлерімен  бөліскен  еді: «Қазіргі 

уақытта  оқушылардың  өз  ойларын  еркін  жеткізе  алмаудағы  сыни  тұрғыдан  ойлау  əрекеттерінің 

талапқа сай келмейді» - дей келе, жан-жақты дəлелдер келтірген еді. Егер де білім алушыларды, яғни 

оқушылар  мен  студенттерді  «дұрыс  ойлауға»  үйретпесе,  оған  фактілерді  бағалау,  орынды 

жағдайларда дəлелді аргументті келтіре отырып, қарсы келуді үйретпесе, онда оқиғаны бағалау, өзіне 

баға беру, сын көзбен қарай білуге үйрету мүмкін емес. 

Сол  сияқты,  К.Шамшидинова  білім  алушылардың  өз  бетінше  білім  алудағы  əдіс-тəсілдерді 

жетілдірудің күн тəртібіндегі басты мəселе болып қала беретіндігіне тоқталды. Өз бетінше білім алу – 

əрбір  білім  алушының  қажеттілігіне  орай  оқытушының  немесе  ғылыми  жетекшінің  басшылығымен 

жеке,  сондай-ақ  ұжымда  жүретін  белсенді  танымдық  əрекет.  Ең  алдымен,  шығармашылық  əлеуетті 

дамытудың негізі ретінде білім алушының бойында төмендегідей сапалардың болуын талап етеді:  



 

Өз  бетінше  білім  алудың  негізі  ретінде  қолданылатын  шығармашылық,  оны  дамыту 

жайлы терең де, тыңғылықты білімнің болуы; 



 

Өз бетінше білім алудың ізденушілік əрекеттер жасай алу біліктерінің дамыған болуы; 



 

Өзінің  танымдық  əрекетін  əрекетін  өзі  ұйымдастыра  білуі  (өз  бетінше  білім  алудың 

көздерін, формаларын таңдай білу, шығармашылық əрекетті өз бетінше бағыттай алуы, т.б.) 

Əрине,  білім  алушылардың  өз  бетімен  тапсырмаларды  орындау  барысында  оқытушының 

қадағалап, кеңес бергені дұрыс. 

Кейбір студенттердің интернет көздерінен дайын материалды көшіре салып, ішкі мазмұнын өзі 

түсінбей əкеле салатындардың кездесіп қалатыны жасырын емес. Баяндама, реферат тапсырмаларын 

шатастырып  орындайтындардың  бастапқы  кезде  жиі  кездесетіндігін,  оған  пəн  жүргізушінің  дер 

кезінде  көмектесуінің  нəтижесінде  дұрыс  жолға  қойылатындығын  үнемі  тəжірибе  жүзінен 

байқаймыз.  Кредиттік  технологияның  оқу  үдерісіне  енгізілуіндегі  студенттердің  өз  бетімен 

ізденушілік-қабілеттерін арттырудағы мүмкіндіктер мол.  

Олай дейтініміз, мысалы «Қазақстан тарихы» пəнін университеттің барлық мамандықтары бір 

семестр  оқып,  мемлекеттік  емтихан  тапсырады.  Жұмыс  оқу  бағдарламасындағы  дəріс – 30 сағатты 

құраса, студенттердің өз бетімен жəне оқытушымен бірлесіп орындау тапсырмаларының жалпы сағат 

саны – 90. Кең ауқымды тақырыптарды елу минуттың ішінде дəріс бойынша қамтыдық дей алмаспыз. 

Мектеп  бағдарламасынан  таныс  тақырыптардың  ғылыми  жағынан  мəн  беретініміз,  осындай  сауал-

дардың жауаптарын семинар сабақтарында əрі қарай қарастыратынымыз заңды қамтитыны сөзсіз. 

Студенттердің  Силлабус – жұмыс  оқу  бағдарламасындағы  тақырыптардың  орындалу  тəртібі 

анық көрсетілген. Презентация, эссе, жоба, реферат, баяндама тағы басқа тапсырма түрлері берілген. 

Бұл тапсырмалардан бөлек, ойы ұшқыр, тарих пəніне деген қызығушылығы басым студент – жастар 

тест  түрлерінен  сауалдар  дайындап,  өзара  білімдерін  анықтаса,  басқалары  «Сөзжұмбақ», «Ой 

жұмбақ» құрастырып, аудиторияның тым-тырыс, ойға шомған кезеңі нағыз білім сайысына айналып 

кететінін  аңғарамыз.  Өзара  бəсекелестік,  сөйлеу  мəдениеті,  нақты  жауаптарға  дəлел  келтіру,  пікір 

білдіру – бұл тарих пəнінің еш боямасыз құбылысы.  

«Тарихтың  тағылымы  неде?» - деген  сауал  төңірегіндегі  əрбір  студенттің  берген  жауаптары 

өзіндік ерекшеліктерімен құнды. 

Мысалы, ЭжБФ, менеджмент мамандығының 1-курс студенті Жақып Меруерттің ойы мынадай: 

«Тарихтың  тағылымы  бізден  ел  қамын  ойлайтын  естелікті  тілейді, - дей  келе,  Елбасы  сөзімен 

байыптасақ. «Ия,  ғасырлар  бойы  жинақталған  ұлт  пен  ел  игілігі  келешек  ұрпаққа  мұрты  бұзылмай, 

жүйеленіп, айшықталған күйінде жетуге тиіс. Бүгінгі күніміз ертең-ақ тарихқа айналады. Ол тарихта 

 

359

 

жаңа  заманды  бастаған  серпінді  Қазақстанның  мəдени  талғамы  мен  парасаты  биік  көрінуі  керек. 

Осылай деп сенеміз жəне осы жолда аянбай еңбек етуіміз қажет емес пе?!». Ал тарихты танып білу – 

ұрпақ  парызы.  Қазіргі  таңда  жас  ұрпақты  тəрбиелеуде  өз  халқының  тарихын,  ұлт  мəдениетін 

зердесіне түйген Отаншыл азамат қалыптастыру кезек күттірмес мəселе». 

Міне,  өзінің  тарих  алдындағы  парызын  терең  түсініп,  елдікпен  байланыстырудағы  студент-

тердің  пікірлері  ұшан-теңіз.  Осындай  пікірден  соң,  тарихтың  əрбір  тақырып  мазмұнына  бей-жай 

қарамайтын,  себеп-салдарын  анықтауға  бейім  жастар  жетіп  артылады.  Осындай  қасиеттерін  пəнді 

жүргізу барысында, проблемалық сауалдар туындағанда салмақты жауаптарымен даралатыны анық. 

Ал  ЭжБФ,  менеджмент  мамандығының 1-курс  студенті  Əділ  Динараның  «Қазақ  хандығының 

саяси  өрлеуіндегі  Хақназар  ханның  рөлі»  атты  ізденіс  жұмысы  ҚР  Президенті  Н.Ə.Назарбаевтың 

«Тарихты  білмеген  елдің  болашағы  да  бұлыңғыр  болады»  деген  қанатты  сөзімен  бастап,  құжат 

деректерін  ұтымды  қолдана  білген.  Хақназардың  қазақ  халқының  ішкі  жəне  сыртқы  саясатындағы 

əкесі  Қасым  ханның  жолын  жалғастырғандығын,  көршілес  мемлекеттермен  дипломатиялық  қарым-

қатынастағы  рөлін  күшейтіп,  дипломатиялық  дарыны  мол  тұлға  екендігін,  бүгінгі  Елбасының 

тактикасымен байланыстыруы құптарлық іс.  

Динара жұмыс соңында былай дейді: «Күйреген рухты қайта көтеру – міне басты мақсатымыз. 

Қазіргі жастар, болашақ зиялы қауым, «Сіз» бен «Біз» болып қайсар рух пен қара күшті қару етіп, ұлт 

санасын  оята  білген  жандарды  дəріптеп,  құрмет  тұтуымыз  қажет  деп  есептейміз»[3] - деп 

замандастарына,  өз  ортасына  ұлт  тарихының  құдіретін  түсіне  білуге  шақыруы – ойы  ұшқыр,  елін 

сүйетін дара студент, ертеңгі білікті азаматшаның жан айқайы десек артық айтқандық емес. 

Сонымен, кез келген ұлт өзінің төл тарихын білуге ұмтылатыны табиғи құбылыс. Ең негізгісі – 

«Біз,  қазақ  кімбіз?» - деген  сауалдың  жауабын  тарих  беретінін,  егер  тарихи  сананы  өз  дəрежесінде 

қалыптастыра  алмасақ,  елімізде  дұрыс  идеология  болмайтыны  шындық.  Т.ғ.д.,  профессор 

М.Қ.Қойгелдиев: «Болашақ  елді  басқаратын  азаматтар  жоғарғы  оқу  орындарынан  өз  ұлтының 

тарихын  білмей  шықса,  олар  қалайша  басшылық  қызмет  жасайды,  əрі-беріден  соң  елді  қалай 

басқарады? Елі мен жерін сүйетін жастарды даярлаймыз десек, онда оқытуды жаңа сапалық дəрежеге 

көтеруіміз керек»[4] - деп айтып кеткен. 

Қорыта келе, тарих халықтың жан дүниесінің көрінісі, оның алтын қоры. Сол себепті де, бүгінгі 

ұрпақты  адамзат  жасаған  материалдық  жəне  рухани  игіліктерді  мирас  етіп,  оларды  еселеп  бере 

алатындай  тəрбиелеу – салауатты  қоғамның  мəңгіден  келе  жатқан  тілегі  екендігін  естен 

шығармағанымыз абзал. 

 

ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

1. ҚР 2011-2020 жж. білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы, Астана, 2010 ж. 

2. ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы, Егемен Қазақстан, 2007 ж. 1-

наурыз 

3. Тарих толқынындағы халық, Егемен Қазақстан, 2013 ж. 6-маусым 

4. ҚР тарихи сана қалыптасуының тұжырымдамасы, Егемен Қазақстан, 1995 ж. 30-маусым. 

 

 

 

ƏОЖ 1/14  

 

СƏЙФ САРАЙИ ШЫҒАРМАЛАРЫНЫҢ ТƏРБИЕЛІК МƏНІ  

 

Бижанова М. А., ф.ғ.к., Бижанов Ə. А., мұғалім 

Ғ. Мұратбаев атындағы орта мектеп, Шу қ.,  

Алматы технологиялық университеті, Алматы қ. Қазақстан Республикасы 

E-mail:

 

vip.bizhanov_aset@mail.ru, 

meru190284@mail.ru 

 

Сəйф Сарайи – Алтын Орда дəуірі əдебиетінің аса көрнекті өкілдерінің бірі. Сəйф Сарайи ақын, 

жазушы жəне аудармашы ретінде түркі тілдес халықтардың мəдениеті мен əдебиетінің дамуына зор 

үлесін қосқан.  

XIV  ғасырдағы  түркілік  терең  ойлы  ақындарының  қатарында  аталатын  Сəйф  Сарайидің  жеке 

өмірбаяны туралы мəліметтер аз болғанымен, біздің ғасырымызға дейін рухани мұра болып жеткен 

«Гүлстан  би-т-түрки»  шығармасының  маңызы  зор  деген  ойдамыз.  Онымен  қоса  «Жəдігернама»,  

«Сүһаил мен күлдірсін» атты шығармасы да қазіргі заманымызға дейін жетіп отырғанын айта аламыз. 

 

360

 

Сəйф  Сараидің  шығармашылығында  поэзия  мен  проза  қатар  болғаны  жəне  олардың  бірін-бірі 

толықтырғаны  белгілі.  Өйткені,  бұл  еңбектер  нағыз  этикалық  принциптер  негізінде  жазылған 

шығармалар қатарына жатады. 

Ақын адам бойындағы ең асыл қасиеттерді əділдікті, мейірімділікті, ізгілікті, жомарттықты, т.б. 

мадақ-тайтын қызықты хикаяларға көбірек назар аударғанын байқауға болады. Оның хикаят-тарында 

достықтың қадірін көтеру, əрқашан жақсылық үшін қызмет етуге дайын болу сияқты ойлар молынан 

байқалады. Ойшылдың бұл ойларын төмендегі  шумақ дəлел болады: 

«Қиын күнде қол ұшын берген – нағыз дос, 

Жайшылықта доспын деген – жай сөз. 

Дос – зынданда жатқанда керек, 

Дастархан  үстінде – дұшпан  да  дос»[3  1] – деп  дұшпан  мен  пен    достың  айырмасын  білуді 

ескертеді. Патшалар туралы тараудың 28 хикаятында айтылған. Бір хикаяда: 

«Бір  күресші    палуан  үш  жүз  алпыс  күрес  тəсілдерін    білетін  еді.  Əр  күні  əр  түрлі  тəсілмен 

күресетін.  Шəкірттерінің  ішінен  бір  көркем  жігітке  ықыласы  ауып,  үш  жүз  елу  тоғыз  түрлі  күрес 

тəсілін  үйретеді.  Жігіттің  палуандығы  жоғары  дəрежеге  жетті,  бұл  елде  қандай  күресші  бар  еді, 

баршасын жықты.  

Бір    күні  патшаға  келіп,  жер  өбіп    тұрып: – Ұстазымның    менде  тəрбие  хақы  бар,  қуат  жəне 

өнерде де одан артықпын, – деді. 

Бұл  сөз  патшаға  ұнамады. – Күрестіріңдер!, – деп  бұйырады.  Жігіт  есірік  піл  сияқты  ортаға 

шығып: – Темірден  тау  болса  да  жерінен  қопарғаймын,–  деп  даңдайсыды.  Ұстазы  (мұның)  күш 

жағынан  артық  екені  біледі.  Ол  бір  тəсілі  бұдан  жасырып  еді,  соны  амалға  келтірді.  Жігіт  қорғана 

алмады. Жігітті көтеріп, ауадан жерге ұрды. Халық шулап кетті. 

Патша: – Ұстазына шапан жауып, сыйлық беріңдер,– деді. Жігітке: – Сен ұстазыңмен таластың. 

Одан ештеңе шықпады,– деп кінəлады. Жігіт: – Ол менен күш жағынан басым болмады, бəлкім күрес 

тəсілінен біреуін жасырып қалған, сол арқылы жеңіске жетті,– деді. 

Ұстазы айтты: – Бəлі, ол тəсілді бүгін үшін жасырып едім. Өйткені, данышпандардың – Досыңа 

сондай дəрежеде жəрдем ет, кейін дұшпан бола қалса, сені жеңе алмайтын болсын» деген сөзі бар,–

деді. 

Не опа жоқ бұл əлемде, 

Не кісі қылмады жаһанда оны. 

Менен оқ атуды үйреніп кеткен, 

Соңында қылды ол нысана мені.» [4, 2,28б]. 

Мəселен, «Дұшпанға  рақым  етпе,  сен  қолға  түссең,  ол  саған  рақым  етпес»  деген 

тұжырымдарының  төркіні  түркілік  тарихи  кезеңдегі  жаугершілік  өмір  салтынан  хабар  береді. 

Сонымен қатар адамаралық қатынастағы сенімнен гөрі күмəннің басымдығын көрсетеді. 

Шығармада    автор  жақсылық  пен  жамандық,  қатыгездік  пен  мейірімділік,  патша  мен  диқан, 

шындық  пен  өтірік,  əке  мен  бала,  күйеуі  мен  əйелі,  інісі  мен  ағасы,  т.  б.  аралық  қарым-қатынасы, 

үндестігі қандай болу керек деген сауалға жауап беруге тырысады. Осы қатынастардың барлығында 

этикалық өлшем жетекші рөл атқарады. 

Сарайидың адамдар арасындағы қатынастардың ішінде негізгілердің бірі ретінде отбасындағы 

еркек  пен  əйелдің  арасындағы  қарым-қатынастың  маңыздылығы  аталады.  Яғни,  қай  заманда 

болмасын  адамның  отбасындағы  өзара  түсіністік  ең  жоғарғы  құндылықтардың  бірі  екендігін 

ортағасырлық ақын төмендегі жыр жолдарымен əдемі жеткізе білген деген ойдамыз: 

Əйелің – адал жарың, оны сүй əзиз ер, 

Əрбір ауыр жағдайда дəйім сені демер. 

Оған дос бол, оны сүйіп көңіл бер, 

Оның сөз теңізінен гауһарларын тер. 

Түркілік  ойшыл  отбасындағы  адалдықтың  адам  үшін  үлкен  маңыздылығын  атай  келіп, 

пенденің  сүйіп  қосылған  жары  бірте-бірте  нағыз  досына  айналуы  тиіс  деген  даналық  ойды 

тұжырымдайды. Жалпы еркек əйел арасындағы қатынасты шығыстық ақындар барынша нəзіктікпен, 

сезіммен  жырлай  білген  жəне  оның  маңыздылығын  кейінгі  ұрпаққа  терең  даналықпен  жеткізіп 

отырған.[5 3 , 510б]. 

Ақын  осы  мəселелердің  біріне  қатысты  хикаяларды  айтумен  шектеліп  қалмайды.  Сонымен 

бірге,  ол  өзі  əңгіме  етіп  отырған  моральдық,  этикалық  мəселелер  жайында  философиялық  түйін 

жасайды. Автордың мұндай шешімдері көбінесе өлең-жыр түрінде берілген. Əке мен баланың қарым-

қатынасы туралы хикаядан бір мысал келтірейік. 

 

361

 

«Бір сұлтанның үш баласы бар еді. Екеуі ұзын бойлы, келбетті, ал біреуі қысқа бойлы еді. Бір 

күні сұлтан қысқа бойлы ұлына ашу-ызалы көзімен қарады. Баласы бəрін ақылымен ұқты да, əкесіне 

айтты: Ей, əке, ұзын бойлы ақымақтан, қысқа бойлы ақылды жақсы» [6, 4 48б]. 

«Түркі тіліндегі Гүлстанда» мынадай бір əңгіме бар: Бір топ қарақшылар қылмыс үстінде қолға 

түседі. Солардың ішінде бір жас бала бар екен. Қарақшыларды соттап жатқан кезде патшаның уəзірі 

əлгі баланы өлімнен аман алып қалады, əрі өз үйіне апарып тəрбиелейді. Сол қарақшы бала өсе келе 

өзін  өлімнен  алып  қалған  уəзірді  де,  өзіне  қамқорлық  жасаған  тəрбиешісін  де  өлтіріп,  тауға  қашып 

кетеді.  Баласы  тауға  барып,  өлген  қарақшы  əкесінің  орнын  басады.  Бұл  əңгіме  арқылы  С.  Сарайи 

оқырманына: 

«Бөлтірігі бөрінің, 

Қасқыр болып шығады. 

Қанша бағып-қақсаң да,  

Басыңды көрге тығады» – деген екен. [1 5 ,260б] 

Адамның оң қасиеттерінің ішінде С.Сарайидің аса мəн берген сипаттарының бірі – сабыр мен 

қанағат.  Адам  баласы  түрлі  қиындыққа  тап  болғанда,  ақылды,  ашуға  жеңдірмей  сабырлы  болуға 

шақырады. 

«Біреудің көңілін ренжітетін хабар естісең, 

сабыр қыл, оны басқа біреу айтсын. 

Əр іс сабырмен істеледі. Асығыстың арты пұшайман. 

Асығыс істің құны жоқ» [2, 6 134б] – деп жақсылықтан үміт етсең, сабыр ет. Алла сабырлықты 

сүйеді,  əр  қасіреттің  соңы  қуаныш  деген  ойға  тоқталады.  Сабырлыққа  шақыру  жалпы  түркі 

менталитетінің тереңіндегі құбылыс болып табылады. 

Қазақ    философиялық  ойының  көтерген  басты  мəселелерінің  бірі  адамның  рухани  жетілуі 

болып табылады. Ол үшін адамға өз нəпсісін тыю  

басты  қағидаттардың  бірі.  Солардың  ішінде  қанағат,  нысап  сияқты  қасиеттер  жайында  С. 

Сарайида өз шығармашылығында зерделеген болатын. Ойшылдың: 

«Ашкөз адам бар жаһан малына тоймайды,  

қанағатты адам бір үзім нанға тояр.  

Мол мүлік жинап бай болғаннан гөрі, 

қанағат қып бай болған жақсы» - деген ойлары қазіргі замандада өзінің маңызын жоғалтқан жоқ.  

Міне,  осындай  даналық  тағылымдарынан  құралған  хикаяттардың  біздің  жаңғырған 

технологиялық  құндылықтар  заманымыз  үшін  философиялық  сипаттама  ретіндегі  құндылығы  зор 

деген ойды тұжырымдаймыз. 

 

ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 

1. Ə. Керімүлы. Əдеби жəдігерлер 7 кітап. kitap.kz/books/Zhadiger7 

2. 

Əдеби 

əлем. 

Қазақстандағы 

алғашқы 

əдебиет 

порталы. 

Сайф 

Сараий 

www.kazakhadebieti.kz/index 

3. Қазақ халқының философиялық мұрасы. 20 томдық. Ортағасырдағы түркі ойшылдары. 5том 

Астана: Аударма, 2005.-562б. 

4.  Қазақ  əдебиетінің  тарихы. 10 томдық.  Алтын  Орда  дəуірі  мен  қазақ  хандығы  тұсындағы  

əдебиет. 3 том. Алматы: ҚазАқпарат,2008.-536 б. 

5. Келімбетов Н. Ежелгі дəуір əдебиеті (Қазақ əдебиеті бастаулары). Алматы: Атамұра, 2005.-336 б. 

6.  Қыраубаева  А.  Ғасырлар  мұрасы. 5 томдық  шығармалар  жинағы. 1-том.  Томды  баспаға 

əзірлеген: Л.Мұсалы. Алматы: «Өнер», 2008. — 304 бет 

 

 

ƏОЖ (004) 

жүктеу/скачать 7,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: