ҚАЗАҚ ХАЛҚЫ ТЫЙЫМ СӨЗДЕРІН МЕДИЦИНА ЖАҒЫНАН ПАЙЫМДАУ

340

- аруақтың қаһарынан, пәле-жаладан қорғануға арналған тыйым сөздер. 

Ғұлама  ғалым  Әл-Фарабидің  «Адамға  бірінші  білім  емес  тәрбие  берілуі  керек,  тәрбиесіз 

берілген білім адамзаттың қас жауы» деген сөздеріне қазақтың тыйым сөздері толық мысал 

бола  алады.  Халық  арасында  кең  тараған  осындай  тыйым  сөздерді  зерттей  отырып,оның 

мағынасы, тәлім-тәрбиелік мазмұны жағынан бүгінгі заман талабына сай келетінін байқадық. 

Яғни,  біз  ата-бабаларымыздың  даналығы  сол  –  қанша  ғасырдан  бері  тыйым  сөздердің  мәні 

өзгермей, қасиеті кетпей бүгінгі заман жастарына беретін өнегесі көп. 

Тыйым  сөздердің  мазмұнынан  тәрбиенің  бірнеше  түрін  көруге  болады.  Атап  айтсақ, 

тұрмыстық-шаруашылық, еңбек, мәдени-гигиена, экологиялық тәрбие, әдеп мәдениеті. Оларды 

былай жіктедік (1 қосымша):

1.Әдеп мәдениетіне тәрбиелейтін ырымдар мен тыйым сөздер. Адамдық тәрбиенің алтын 

арқауы да, халық педагогикасының қайнар бастауы да – әдептілік. Ұл-қызына көрсетер ина-

батты үлгісі жоқ, әдебі жоқ халық болмайды. Әдептілікке бас имеген, әдептіліктен нәр алмаған 

салт-дәстүрді, әдет-ғұрыпты ешбір халық жасамапты.

а)  Әдептілік  ережелері:  үлкеннің  алдын  кеспе,  адамды  айналма,  кемтар  адамға  күлме, 

адамға  қарап  түкірме,  жаман    бұзақы  сөзге  ерме,  кісіге  қару  кеземе,  үлкеннің  жолын  кеспе, 

анаға зекіме, азабын тартасың. 

ә)  Теріс  қылық,  мінезге  қатысты  тыйым  сөздер.  Жас  кезінен  ұрпағын  «тек»  деп  өсірген 

халқымыз теріс қылық мінезге де тыйым салған. Бұл балалық шақтан бастап, отбасы болғанша 

сақталғаг  ереже  тәрізді.  «Олай  жасама,  бұлай  жасама,  жаман  сөз  айтпа,  дұрыс  емес»  т.б. 

сөздердің жауабын «жаман болады» дегенмен аяқтап отырған. 

Үйге қарай жүгірмейді. Себебі мұндай әрекет жамандық шақырады. Адам баласы тек қаралы 

хабарды естірткенде немесе мәйітті жерлеп қайтқан кезде ғана үйге қарай жүгіреді. Қазақтың 

салтында суыт хабар айтуға келген адам ғана ауылға шауып келеді. 

Екі бүйірді таянуға да болмайды. Себебі қазақтың салты бойынша жақынынан  айырылған  

адам  ғана  қос  қолын  беліне  таянып,  өмірден  озған  туған-туысын  жоқтайтын  болған.  Сонда, 

үлкендер балаларына беліңді таянба деп айтқан кезде «әулетке қандай да бір нәубет келмесін» 

деп  ойлайды. 

Бос бесікті тербетпейді. Баласы өліп, бағы сөніп, өзегі өртеніп, соның салдарынан есалаң 

күйге  ұшыраған  әйел  ғана  солай  жасайды.  Сол  үшін  мұндай  жамандық  шақырмас  үшін  бос 

бесікті тербетуге болмайды деп ырымдайды.

Бетті басуға болмайды. Қайғы-қасіреттен қажыған адам ғана бетін басады.

5) «Босағаны керме», бұл – қазақ ұғымында әйел мен ер адам үйдің қос босағасы секілді, 

оны керу – екеуінің арасын суыту, ажырату деп білген. Сондай-ақ бұрындары жаман хабар алып 

келген адам ғана есікті керіп тұрып,  хабарды жеткізетін болған. Тағы бір ерекшелігі, мұндай 

хабар әкелген адам үйге кірмей, тізе бүкпей кетеді.

Жақты таянбайды. Қайғы-қасіреттен, әбден қажыған адам ғана жағын демеу етіп таянады.

Барды жоқ деме, барың жоқ болады.

Мәдени-гигиеналық тақырыбындағы тыйым сөздер. 

а) Тазалыққа тәрбиелеу.Тазалық тәрбиесінде жас ұрпақтың дені таза, тәні сау болып өсуі 

үшін жеке бас тазалығын сақтауға арналған тыйым сөздердің орны ерекше. Олар: шелектегі 

суға аузыңды салма,  саусағыңды аузыңа салма, шашыңды аяқ астына тастама, сыпырғышпен 

ұрма, шалбарыңды жастанба, дәрет суын аяқ асты төкпе, құдыққа түкірме, тамақтың үстінен 

аттама, итке ожаумен ас құйма.

ә)  Эстетикалық  тәрбие.  Эстетикалық  тәрбиеге  қатысты  адамның  сыртқы  көрінісінің 

жарасымдылығы мен жүріп-тұру әдебіне байланысты бір алуан сөздер бар. Олар: шашыңды 

жайма,  тақымыңды  көрсетпе,  езуіңді  керме,  талтайып  отырма,  шаш-тырнағыңды  өсірме, 

бөркіңді теріс киме, кіндігіңді ашпа.

б) Киім кию және ұқыптылық. 

Бас  киімді  теріс  киюге,  кез  келген  жерге  тастай  салуға  болмайды,  биікке  іліп  қою  керек. 

Әсіресе, аяқ астына тастамау керек. Мұның себебі, бастан бақ тайып, бас ауруына тап болады. 

Басы  айналып,  тілі  байланып,  иманы  қашады.  Адам  баласынан  қадірлі,  ақылынан  қасиетті 

ештеңе жоқ.

Киімнің жағасын басуға болмайды.

Қыз бала басынаақ, қара орамал тартпайды.Ақ – жаулықтың, қара – қайғының белгісі болып 

саналады.

341

Тозбаған киімді тастауға болмайды. 

Қыздарға ер баланың киімін киюге болмайды.Жаман ырым.

в)  Баланы  қауіптен  сақтандыратын  тыйымдар:  отпен  ойнама,  оттан  аттама,  пышақты 

шалқасынан қойма, пышақтың жүзін жалама, аяқ-қолыңды жіппен байлама, түнде суға барма, 

жүгіріп үйге кірме.

3. Тұрмыстық шаруашылыққа байланысты ырым-тыйымдар: 

а) Нанға қатысты тыйым сөздер. Қазақта «ас атасы — нан» деген сөз бар, яғни астың, дәмнің 

үлкені  –  нан.  Бала  ақ  пен  қараны  ажыратыптанымай  тұрып-ақ  оған  оң  қолына  нан  ұстауды, 

нанды  баспауды,тастамауды  үйретеді.  Нан  қасиетті.  Олар:  нанды  жерге  тастама,  нанның 

үстіне зат қойма, нанды төңкерме, нанды бір қолмен үзбе –деген сөздің барлығы – сол нанның 

қасиетіне орай айтылған тыйымдар. Нанын берген адамға жамандық ойламаған. Қазақтың «бір 

күн дәм татқан жерге қырық күн сәлем» дейтін сөзі осыдан келіп шыққан.

ә) Тұзға қатысты тыйымдар. 

Қазақ тұзды бейберекет шашпайды. Себебі, барлық тағамның дәмін келтіріп тұрған тұз. Сол 

үшін тұз төгілсе, ырыс төгіледі, дәм шамданады, үйден ас кетеді. Сонымен қатар жерге төгілген 

тұз еріп, жоғалғанша сол жерге тұзды төккен адам тұздай ащы тірлік кешеді деген де ырым бар 

екен.

Тұзды баспа – астың иманы, төресі деп киелі саналады. 

б) Сүтке қатысты тыйымдар.Біздің халық нан мен тұздың қатарына ағарғанды жатқызады, 

өйткені  ақты  да  қатты  қадірлеген.  Айталық,  «ақты  баспа»  дейді.  Ақ  дегеніміз  не?  Бұл  –  сүт, 

айран,  қатық,  қымыз,  шұбат…  Қазақ  ұғымындағы  ақ  атаулы  –  азықтық  тамақ  қана  емес,  ол 

шынымен қаншама төлді өсіріп отырған қасиетті сүт қой. Сондықтан ананың ақ сүтін ардақтай 

білетін қазақ халқы малдың сүтін де қадірлеген. 

Сүтті төкпе.

Тойға қымыз әкелген сабаны біржолата сарқып босатпайды, түбінде міндетті түрде бір ожау 

қымыз қалуы керек.

Сауылған сүтті ашып қоюға болмайды.

Сүтті үрлеп ішпейді, майлылығы азаяды. 

Сүт сауатын шелекті су басына апармайды, құты кетіп қалады.

в)  Суға  қатысты  тыйым  сөздер.Қазақта  «судың  да  сұрауы  бар»  деген  мақал  бар.  Түсіне 

білген адам мұның астарында үлкен мән жатқанын біледі. Су – Жаратқан иеміздің жан иесіне 

жер бетінде тіршілік етуі, өмір сүруі, қам-қарекетін жасауы үшін тартқан сыйы. Оны қадірлеп, 

ықтияттап, бағасын түсініп, орнымен қолданып әрі аялай білуіміз керек. 

Түнде жалғыз су алуға болмайды, қызбала жынданып кетеді.

Суды сапырма 

Суға түкірме 

Суға қоқыс төкпе 

г)  Отқа  қатысты  тыйым  сөздер.Жиі  айтылатын  тыйым  сөздеріміздің  отқа  қатыстысы  да 

баршылық. Айталық, «отты аттама», «ошақты аттама» дейді. Өйткені қазақ үшін от та қасиетті. 

Қазақтың отты қадірлегені соншалық, «менің үйім» деп айтпайды, «от жаққан жерім», «отымның 

басы» дейді.

Отты шашуға, атуға, басуға болмайды. Отбасының берекесі кетеді.

Отқа түкірмейді.

Отты су құйып өшірмейді, өйткені  қайта  тұтатуға қиын болады.

Түнде  күл шығармайды.

Күл  төгілген  жерді  баспайды.  Себебі  барлық  жаманшылық  күлмен  кетеді,  оны  басу  сол 

жаманшылықты үйіне  әкелгенмен бірдей.

ғ) Үй тұрмысына байланысты тыйымдар.

Сыпырғышты  төрге  қоймайды.  Бұл  үй  ішіндегі  жаманшылық,  ауру-сырқау  сыпырғышпен 

босағадан шықсын, төрге жоламасын деген ниетпен туған.

Қазанды  есік  жаққа  қаратып  қисайта  аспайды.  Ол  құласа:  «Несібе  төгіледі,  ырыс  далаға 

қашады. Отқа төгіліп, дән күйеді. Қазан шайқалса, ырыс шамданады» деп ырымдайды.

Үйге кіргізілген отынның артығын шығарып тастамайды.

Үйді айналып жүруге, жүгіруге болмайды. Бұл жамандықты шақырма дегенді  білдіреді.

Шәугім, аққұманның шүмегін есікке қаратып қойса, ырыс-несібе кемиді.

4. Тыйым сөздер және экология. Бұл сөздерге қоршаған ортаға қамқорлық, залал тигізбеу, 

342

тылсым құдіретін бағалауға арналған сөздер жатады. Қазақ халқының ұрпағына экологиялық 

білім мен тәрбие беретін ырымдары мен тыйым сөздерінің мән-мағынасына ой жүгіртіп көрейік.  

Олар негізінен жер мен суды, өсімдіктерді, құстар мен жануарларды, аңдар мен жәндіктерді 

қорғауға, оларға рақымшылық етуге, обал, сауап дегенді сезінуге тәрбиелейді.

а)Төрт түлік мал. 

1) 

Ата-бабаларымыз малды тепкізбеген. «Қойдың сүті қорғасын, қойды тепкен оңбайды» 

деген, «Құты қашады» деп малды басқа ұрғызбаған, балағаттамаған.  

2) 

«Сиыр мен қойдың желіні ісіп кетеді» деп төгілген сүтті аяққа басқызбаған.

3) 

Жас мал төлдегенде үйге қарыз сұрап келгендерге ештеңе бермейді.

4) 

Малдың алдынан бос ыдыспен шықса, сүт азаяды.

5) 

Малға дауыс көтеріп ұрсуға, ал атты ауыздықпен ұруға болмайды.

6) 

Түндемалсанамайдыжәнеешкімгебермейді

ә)Жабайы  аңдар,  құстар.  Біздің  халқымыз  аңдарға  да  рақымшыл  болған.  Аң  аулаудың 

жөні  осы  екен  деп  оларды  бейберекет  өлтіре  бермеген.  Қажетіне  қарай  үнемдеп  аулап, 

қалғандарының өніп-өсуіне жағдай жасаған. Құстар мен аңдарға жасаған рақымшылығын мы-

надай ұғымдардан білеміз: 

1) 

«Құстың қарғысына ұшырайсың» деп құстардың ұясын бұздырмаған.

2) 

«Бетіңе шұбар түседі» деп жұмыртқасын жарғызбаған.

3) 

Халқымыз  қыран  құсты  атқызбаған,  «Аққу  құс  киелі»  деп  оған  құс  салуға,  оны  атуға 

тыйым салған. 

4) 

Үйге кірген жыланды өлтірмейді. Басына ақ тамызып шығарып жібереді. Себебі, кейбір 

кездерде періштелер жылан бейнесіне кіріп, жер бетін шарлайды екен. Жыланды сол періште 

болар деп ойлайды. Ал даладан жылан көрсе –қуып журіп өлтіреді. Себебі, оны қастық жасайтын 

қара бас, шубар төс дұшпан деп қаралайды.

5) 

Құстардың ұясын бұзуға болмайды. Қарғаса, үй-ішіңе кесапаты тиеді.

б) Өсімдіктер. 

1) 

Көкті жұлма, көктей соласың 

2) 

Жалғыз ағашты кеспе 

5. Қонаққа, жол жүруге қатысты тыйымдар 

а) Қонаққа қатысты тыйымдар. 

1) 

Үйде  отырған  қонақты  саусақпен  санамайды.  Малды,  қолға  түскен  тұтқындарды  ғана 

саусақты шошайтып санайды. 

2) 

Жолаушылап келе жатқан адам бір үйге сусын ішуге түсетін болса, сол үйдің есігіне тура 

беттеп келіп, аттан түспейді. Үй иесі сыртқа шыққанда, амандық-саулық сұрасқан оң, атының оң 

жағынан түседі және үйді айналмайды. Өйткені, жау адамдар бөгде үйдің жай-күйіне қарамайды, 

баса-көктеп кіреді және өлімнің суық хабарын естірткелі келген адам да күй таңдамастан бірден 

үйге кіреді. Сол себепті, бұл «жолаушының жүрісі жаман ырымға ұқсамасын» деген мағынаны 

білдіреді. 

3) 

Қыдырып, қонаққа келген жас баланы үйден құр қол қайтармайды.

в) Жол жүруге қатысты тыйымдар. 

1) 

Сейсенбі күні алыс жолға шықпайды.

2) 

Жүкпен жолға шыққанда тұз алмайды.

3) 

Жүрер жолдың уақытын кесіп айтуға болмайды. Жол жүретін адам «Алла жазса», «Құдай 

қаласа» деп тілегенде, жол бойындағы кедергілердің бәрі алыстатылады.

4) 

Жұма күні көшуге болмайды. Жұма қасиетті күн. Бұл күні ата-баба аруақтары  шаңыраққа 

келіп, дұға дәметеді.

Ата-бабамыз тыйым сөздерді бала тәрбиелеу үшін ғана пайдаланбаған, оның денсаулығына, 

қауіп-қатерден  аман-есен  болуына,  тазалықты  сақтауына,  ұқыптылыққа,  өз-өзіне  дұрыс 

қарауына, жүріп-тұру әдебіне де көп көңіл бөлген. Тыйым сөздерді медицина тұрғыдан қарасақ, 

онда  –  санитарлық-гигиеналық  нормалар,  тазалық  сақтау,  қауіп-қатерден  сақтану  (өрттен, 

апаттан, т.б.), адамның денсаулығына әсер ететін әрекеттер жатады. 

Медицина (лат.medicina: medicus - дәрігерлік, емдік) – адамдардың денсаулығын сақтау мен 

нығайту,  сырқаттарды  емдеу  мен  аурудың  алдын  алу,  денсаулық  және  жұмысқа  қабілеттілік 

жағдайында, адамзат қоғамында ұзақ өмір сүруге жетуді көздейтін тәжірибелік іс-әрекеттің және 

ғылыми білімдердің жүйесі[4].

Тыйым  сөздердің  медицина  саласында  алатын  орны  ерекше  (2  қосымша).  Халық 

343

медицинасында тыйым сөздерге қатысты көптеген тыйымдар бар екен. Үш тыйым сөзді мысалға 

алайық.

Үлкендер «Бақаны өлтірме» деп тыйым салған, бұны – «Жаңбыр жауады» деп өлтіртпеген. 

Қазіргі медицина жағынан қарастырсақ, олар:

-  медицинада  бақаның  терісінде  адамның  денсаулығына  қажетті  көптеген  биологиялық 

белсенді заттар бар дейді. 

- ертеде бақаны сүттің бетіне қойса, сүт көпке дейін бұзылмайды екен. Яғни қазір сүттен 

жасалған тағамдарға пайдаланады.

- халық медицинасында бақаны көптеп пайдаланады екен [5].

«Қасты жұлуға болмайды» деген тыйымға көптеген дәлелдер бар:

- шариғат бойынша адам баласына қас жұлуға тиым салынған. Өйткені шариғатта сырт көзге 

әсем көріну үшін қас жұлу дұрыс емес [6].

- дәрігерлер анықтағандай, қастың әр талын жұлған кезде мидің бір бөлшегі өледі деген. 

Нәтижесінде, өз-өзіне зиян жасап жүргендей боласын.

- медицина факультеттерінде оқытылатын Uvies Маѕког профессордың «Эмбриология»кіт

абының207бетінде    былай  жазылған:  «Адам  пайда  болғанда  алғашқы  шаштар:  эмбриондық 

дамудыңтөртінші кезеңінде қасбірінші болып өседі[7].

«Ай толған кезде адамға қауіпті болады» деген наным-сенімге байланысты көптеген ырым 

қалыптасты:  жалаңбас  далаға  шығуға,  сыртта  ұйықтауға,  Айға  ұзақ  қарауға,  жас  нәрестенің 

бетіне  Ай  сәулесін  түсіруге,  Айға  қарап  саусақ  шошайтуға,  Айға  қарап  дәрет  сындыруға 

болмайды деген сияқты. Медицина жағынан алып қарасақ:

- ежелгі түсінік бойынша, ай фазаларының өзгерісі тіршілік дүниесіне әсер еткен. Айталық, 

толған Айдың сәулесі басы ауыратын, сақинасы бар адамдарға әсер етеді деп сенген. 

- айдың сәулесі сау адамды ауру жанға айналдыруға, тіпті өлтіріп жіберуге де күші жетеді 

екен. Үлкендердің «Ай толған түнде далада көп жүруге болмайды» деп жататыны сондықтан. 

Көптеген эзотериялық бағыттағы ғалымдар Күн жүйесіндегі тіршілік иесі пайда болатын екінші 

ғаламшар ретінде айды санайды. Сол себепті ай бойына керекті энергияны көптеп жинап жатыр. 

- айдың адамдарға тағы бір кері әсері ол - сомнамбулизм, яғни Ай кезбелік ауруы. Мұның 

сырын  әлі  ғылым  шеше  алған  жоқ.  Адамдардың  көбі  толған  Ай  кезінде  өзін  жаман  сезінеді, 

көңіл күйі бұзылады, сәл нәрсеге тырысып жатады[8].

Тақырып шеңберінде әлеуметтік сұхбат жүргіздік. Павлодар облысы бойынша өкіл имамы, 

Мәшһүр Жүсіп мешітінің имамы Бертымұратов Жолдас Қоспаұлымен сұхбаттастық. Ол бізге 

тыйым сөздердің медицина саласында дін бойынша өз түсінігін айтып берді, араб тілінде екі 

сөз бар: «халал» және «харам». «Халал»дегеніміз – рұқсат берілген, ал «харам» деген сөз – 

тыйым  салынды  дегенді  білдіреді.Тыйым  салынды  дегеніміз,  ең  бірінші  құдайға  серік  қосуға 

болмайды, яғни, Аллаға серік қоюға болмайды, Алланы екеу деуге болмайды, Алланы үшеу 

деуге болмайды, Алланың баласы бар деуге болмайды. Екіншіден, күнә жұмыстарды істеуге 

болмайды,  ол  құдайдың  тыйым  салынған  әрекеттері:  темекі  тарту,  арақ  ішу,  анаша  тарту, 

адамды өлтіру, сиқыршылықпен шұғылдануға болмайды, біреуге жаман сөз айтуға болмайды, 

ата-ананы  ренжітуге  болмайды,  шайтанның  атын  атауға  болмайды.  Үшіншіден,  адамға  зияң 

әкелетін заттар, олар: адамның ақылына, денсаулығына, ойына. 

Мысалы: 

- 

компьютерде уақыттан тыс көп ойнауға болмайды, өйткені адамның денсаулығына әсер 

тигізеді;

344

- 

көп ұйықтауға болмайды, өйткені көп ұйықтау жалқаулыққа алып барады;

- 

насыбай атуға болмайды, өйткені ол адамның асқазанына, тіліне зияң келтіреді;

- 

сол қолмен тамақ жеуге болмайды, тек оң қолыңмен тамақ жеу керек. 

Пайғамбарымыз айтады екен: «Адам сол қолыммен тамақтанып отырса, шайтан онымен 

бірге тамақтанып отыр», - дейді екен;

- 

дастархан басында қолынды оңға, солға жұмсауға болмайды, себебі алдындағы болған 

асты ғана жеуін керек;

- 

үйге сол аяқпен кіруге болмайды, оң аяқпен кіру керек;

- 

дәретханаға оң аяғынмен кіруге болмайды, сол аяқпен кіру керек. 

Өйткені жаман жерде шайтан бар дейді, сондықтан жаман жерге сол аяқпен кіру керек, ал 

жақсы жерге оң аяқпен кіру керек;

- 

көзді, құлақты сақтау керек. Көзге зияң беретін нәрселерді қарауға 

болмайды, жаман болатын фото-видеоларды (өлік бар, қан бар, ұрып-соғып жатқан жерлер, 

т.б.)  көруге  болмайды.  Құлақты  сақтау  керек,  жақсы  нәрсені  тыңдау  керек,  жаман  нәрсені 

тыңдауға болмайды (жамандыққа апаратын сөздер, ауыр музыкалар, т.б.).

Дін жолында жүрген ағаймен сұхбаттасу барысында тыйым сөздерге қатысты көп ақпарат 

алдық.

Павлодар қаласының №1 қалалық балалар ауруханасының балалар дәрігері Габдуллина 

Айнагүл Сұлтанқызымен сұхбаттасу тақырыбымызды ашуға көп көмегін тигізді. Ол медицина 

жағынан  тыйым  сөздердің  біршама  барын  атап  көрсетті.  Мысалы,  санитарлы-гигиеналық 

нормаларды  қалай  дұрыс  сақтау  керектігін  түсіндіріп,  бізге  қолымызды  қалай  жуу  керектігін 

көрсетіп берді. 

Сонымен,  салт-дәстүр,  әдет-ғұрып,  ырым  мен  тыйым  қоғамдағы  әлеуметтік  қатынастар 

түрлерін, қоғамның мәдени деңгейін көрсетумен қатар, тәрбие талаптарының негізін құрайды. 

Салт-дәстүрсіз, ырым мен тыйымсыз халықтың болашақта өмір сүруі екі талай. Дәстүр, салт-

сана, ырым, тыйым, әдет-ғұрып – жалпы адамзаттың ортақ игіліктері. Әлеуметтік іс-қимылды 

ретке келтіріп, тәртіпке әкелу тетіктерінің бірі ретінде дәстүрдің маңызы зор. Сондықтан халық 

арасында  көп  тараған  тыйым  үлгілерін  жүйелеп,  оны  жаңаша  түрде  дәріптеп,  келешекте 

замандастарымыздың өміріне серік, тіршілігіне тірек, танымына түрткі, ұрпағына үлгі болсын 

дейміз. 

345

Егер  болашақта  жоғары  моральды  қоғам  құрғымыз  келсе,  онда  жастар  арасындағы 

жауапкершілікті,  яғни  өз  ұлтына,  өз  дәстүріне  деген  жауапкершілік  пен  сүйіспеншілікті 

күшейтуіміз қажет. Еліміздегі жастар екіжақты дамыған болса, мемлекеттің келешегіне күмәнсіз 

қарауымызға болады.

жүктеу/скачать 10,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: