Сборник материалов V международной научно-практической конференции

747

БІЛІМ АЛУШЫЛАРДЫҢ КӘСІПТІК БІЛІМ БЕРУ ҰЙЫМДАРЫНЫҢ 

ОҚУ ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНЕ БЕЙІМДЕЛУІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ 

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 

Г.И. Сейлхан, М.М. Шманова 

С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Астана қ. mikow0295@mail.ru

Еліміздің  президенті  Н.Ә.Назарбаев  Қазақстан  халқына  арнаған  Жолдауында  ұлттың 

бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалатынын, осыған орай 

білікті  маман  даярлауда  кәсіптік  білім  беру  ұйымдарының  өзектілігін  арттыру  керек  екенін 

айырықша атап өтті [1]. 

Жоғарғы білімнің жалпы теориялық мәселелерінің бірі – білім алушылардың оқу жағдайына 

бейімделу  мәселесі,  бірінші  оқу  жылындағы  қиындықтар.  Осы  тұрғыда  бейімделу  дамудың 

ортасында  тұрған  жастардың  әлеуметтік  және  биологиялық  қорларын  жандандырудың  көп 

қырлы процесі ретінде анықталады және осыған байланысты бірінші курс білім алушыларына 

жоғары  білім  беру  жағдайында  олардың  психологиялық-педагогикалық  қолдау  қажеттілігін 

талап етеді. 

Бірінші  курс  білім  алушыларын  бейімдеудің  ерекшеліктерін  анықтау  үшін  психология-

педагогикалық ғылымдағы терминді түсіне білу керек. 

Бейімделу  -  адамның,  әлеуметтік  топтың  және  әлеуметтік  ортадағы  әлеуметтік  өзара 

әрекеттесудің ішкі ортасының салыстырмалы тұрақтылығын сақтауға бағытталған қоршаған орта 

жағдайларына  бейімделу  негізінде  жатқан  организмнің  психологиялық  және  физиологиялық 

реакцияларының тізбегі. 

Гришанов А.К., Цуркан В.Д. білім алушылардың бейімделуі студенттерге қатысты сыртқы 

фактор  ретінде  кәсіптік  білім  беру  ұйымының  қоршаған  ортасының  жаңа  жағдайларымен 

динамикалық тепе-теңдік жағдайына сәйкес әлеуметтік және жеке сипаттамаларының негізгі 

параметрлерін келтіру процесі болып табылады деп санайды [2, б. 29].

Сиомичев А.В. бейімделу барысында жаңа әлеуметтік ортаға шығу қиындықтарын еңсеруді, 

топ ішіндегі қарым-қатынастарды қалыптастыруды, оқытудың жаңа формаларына бейімделуді 

болжайды [5, б. 4].

«Бейімделу» феноменін қазіргі заманғы түсінігі туралы айта кету керек, бұл бейімделу үдерісі 

емес, субъект пен қоршаған орта арасындағы өзара әрекеттесу процесі ретінде тартылмайды, 

бұл бір немесе басқа әлеуметтік рөлде адамның табысты жұмыс істеуі үшін бейімделудің оң 

мәні.

Психологтар  бірінші  курс  білім  алушыларын  кәсіптік  білім  беру  ұйымының  шарттарына 

бейімдеудің үш түрін ажыратады:

1) 

бейімдеу  –  білім  алушылардың  жаңа  ортада,  жоғары  білім  құрылымына,  білім  беру 

мазмұнына, оның талаптарына, оның міндеттеріне бейімделуіне қатысты танымдық ақпаратты 

игеруі;

2) 

әлеуметтік  бейімдеу,  яғни  бірінші  курс  білім  алушыларының  топтарының  ішкі 

интеграциясына (топтау) және осы топтардың жалпы студенттік ортаға интеграциялануы;

3) 

білім  алушыларды  жоғары  білім  берудің  жаңа  формалары  мен  әдістеріне  дайындау 

бойынша дидактикалық бейімделуі.

Демек,  бейімделу  қоршаған  ортаға  адамның  өзара  әрекеттесу  процесі  болып  табылады, 

соның нәтижесінде осы ортаның өзгермелі жағдайларына байланысты мінез-құлық модельдері 

мен стратегиялары пайда болады.

Бірінші курс білім алушыларының бейімделуі бейімделетін жағдайдан нәтижелі шығу болып 

табылады, егер жеке тұлға өз мүмкіндіктерін, кездесетін қиындықтарға пайдалана білсе.

Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде жоғары және орта білім беру үдерісіне бірінші 

курс  білім  алушыларының  табысты  психологиялық-педагогикалық  бейімделуіне  ықпал  ететін 

сыртқы және ішкі факторлар анықталды [3], [6].

Сыртқы  факторға  адамның  объективті  проблемалық  жағдайға  бейімделуі  кірсе,  ал  ішкі 

факторға жанжалдарды, тұлғалық мәселелерді шешуге бағытталған.

Бұл факторлар шартты түрде үш блокқа бөлінеді:

- әлеуметтік (жасы, әлеуметтік тегі, студенттің алдындағы білім беру түрі),

- педагогикалық (қоршаған ортаны ұйымдастыру, мекеменің материалдық-техникалық база-

748

сы, педагогикалық кадрлардың педагогикалық шеберлігі), 

-  жеке  психологиялық  және  әлеуметтік-психологиялық  факторларды  (барлау,  бағыт, 

ынталандыру, жеке бейімделу әлеуеті) қамтитын психологиялық блок.

Кәсіптік білім беру ұйымына түсу, жаңа қатынастар жүйесін енгізу және нақты оқу үрдісі бірінші 

курс  білім  алушыларына  қиындық  туғызады.  Ұзақ  мерзімді  мектептің  стереотиптерінің  күрт 

бұзылуы, оқытушының өзгерістерімен өзара әрекеттесу сипаты, білім алушы жаңа әлеуметтік 

қоғамдастыққа қосылып, қарым-қатынас жүйесінде өз орынын табуға тырысады және осының 

нәтижесінде  жағымсыз  жағдаяттар  пайда  болуы  мүмкін,  олар  -  салыстырмалы  түрде  нашар 

өнімділік, қарым-қатынас қиындықтары, білім беру ынталандыру деңгейінің төмендеуі, адамның 

көзқарасы мен сенімі арасындағы сәйкессіздік.

Бейімделу үрдісінің тиімділігі және қолайлы бейімделу кезеңін құру - университеттің бүкіл 

оқу  үдерісінің  және  бірінші  курс  студенттерімен  жұмыс  жасайтын  барлық  педагогикалық 

қызметкерлердің ең басты міндеті [2], [7].

Бейімделу  үрдісін  зерттеу  және  оны  кәсіптік  білім  беру  ұйымында  басқару  келесі 

аспектілермен анықталады.

Ең  алдымен,  бұл  оқу  үрдісіне  қатысатын  жастардың  психологиялық  дайындық  деңгейін 

көрсетеді және жеке тұлғаның одан әрі дамуын болжауға мүмкіндік береді.

Сондай-ақ,  білім  алушының  тез  бейімделуі  әлеуметтік  өзара  қарым-қатынастар  жүйесіне 

ықпал  етеді,  осылайша  бірінші  курс  білім  алушыларының  эмоционалдық  жағдайын,  оның 

күйзеліс-қарсылықты және жеке дамуын анықтайды.

Білім алушылардың оқу үрдісіне бейімделуінің педагогикалық психологиялық ерекшеліктерін 

анықтау  мақсатында  17-19  жас  аралығындағы  техникалық  бағыты  бойынша  оқитын  білім 

алушыларға зерттеу жүргізілді.

Зерттеу  жұмысы  ғалымдардың  әдістемесі  бойынша  өткізілді.  Атап  айтсақ,  бірінші  курс 

білім  алушыларының  қиындықтарын  анықтау  әдістемесі  (Б.Г.Мещеряков),  жоғары  білім  беру 

ұйымдарындағы білім алушылардың бейімделу деңгейін анықтау әдістемесі, «ЖОО-да оқуды 

ынталандыруды зерттеу әдістемесі» (ААРейн, В.А. Якунин) әдістемесі.

Өкінішке  орай,  қазіргі  заманғы  жалпы  білім  беру  мектебі  түлектерді  жоғары  білімге 

дайындамайды (психологиялық дайындық деңгейінде). Атап айтқанда, ол оқушыға қажетті білім 

береді, бірақ көбінесе оларды жоғары білім беру ұйымдарының оқу үрдісінің ерекшеліктерімен 

таныстырмайды.

Бұл мәселені растау үшін білім алушылардан сауалнама алынды. Алынған жауаптарға бай-

ланысты студенттерді үш топқа бөлуге мүмкіндік берді:

- 

бірінші топ - өмір салты толығымен өзгерген білім алушылар. Бұл топ бірінші курс білім 

алушыларының 33,3% -ы болды;

- 

екінші топ - өмір салты сәл өзгерген білім алушылар, қатысушылардың 40% ұсынылды;

- 

Үшінші топ - өмірінде өзгеріс мүлдем жоқ. Бірінші курс білім алушыларының 26,7% -ын 

құрайды.

Осылайша, осы фактордағы бірінші курс білім алушыларының үштен бір бөлігі бейімделуі 

нашар топқа жатады, яғни, олар жаңа ортаға бейімделу үшін жұмыс істемеуге бейім.

Психологиялық-педагогикалық  талдауды  тереңдете  отырып,  бейімделу  процесінің 

психологиялық аспектісін егжей-тегжейлі қарадық, оның негізгі сипаттамалары:

- кәсіпке және оқу ісіне бағдарлау;

- бірінші курс білім алушыларының проблемаларын анықтау;

- оқу және мектептен тыс іс-шараларда қиындықтардың ерекшелігі.

Студенттік өмірге мамандыққа деген қызығушылығымен ынталандырылған білім алушылар 

оңай  бейімделеді,  олар  үшін  қабілеттің,  мүмкіндіктердің  болуы  [1],  [7].  Сыртқы  себептерге 

бағдарланған нашар бейімделген (кейде дезинформацияланған) білім алушылар.

Білім  алушылардың  шамамен  үштен  бір  бөлігі  дезадаптацияға  ұшырау  қаупіне 

жатқызылғандықтан, біз білім алушылардан жоғары білім беру ұйымына баруда олардың қал 

жағдайын , білім беру үдерісіндегі басым көңіл-күйді сұрадық.

Алынған мәліметтерге сәйкес бірінші курс білім алушыларының үш тобы бөлінді:

- 

«Жоғары білім беру ұйымына білім алушылар өз қалауымен барады» - 60,4%;

- 

«Оқуға жай-күйіне байланысты баратын білім алушылар» - 26,3%;

- 

«Жауап  беру  қиындық  тудырған  білім  алушылар»  -  бірінші  курс  білім  алушыларының 

13,3%.

749

Осы мақсатта біз бірінші курс білім алушыларың жауаптарын талдадық және қиындықтарды 

анықтадық: 

- 

білім беру қызметіндегі проблемалар (60%),

- 

мұғалімдермен өзара әрекеттесудегі проблемалар (26,6%),

- 

материалдық қиындықтар (20%),

- 

тұрмыстық мәселелер (6,6%).

- 

жекелеген пәндер бойынша елеусіз қиындықтардың болу жағдайлары 46,6%

- 

білім алушылардың 33,3% -ында күйзелістік жағдай,

- 

барлық пәндер бойынша елеулі қиындықтар - 10,5%,

- 

қиындықтар жоқ -10,6%.

Көрсетілген мәселелерді талдай отырып мыналарды анықтауға болады:

- 

біріншіден,  білім  беру  және  мектептен  тыс  іс-шараларда  өзін-өзі  ұйымдастыру 

дағдыларының болмауы (53,3%);

- 

екіншіден, өзіндік жұмыстың білімі мен дағдысы болмаған (40,7%);

- 

үшіншіден,  бірінші  курс  білім  алушыларының  66,6%  білім  беру  қызметінің  жаңа 

формаларына (дәріс, семинар) дайын емес.

Жүргізілген  зерттеулер  мен  алынған  мәліметтерді  жүйелей  отырып  білім  алушылардың 

маңызды мәселелерінің бірі (мәселелер үлкен мәннен кішірекке дейін):

1) бос уақыттың жоқтығы;

2) оқу үдерісінің артық жүктемелігі;

3) ЖОО дейінгі дайындықтың жеткіліксіз деңгейі;

4) өзін басқару мүмкін емес;

5) материалдық құралдардың болмауы;

6) ортаның болмауы;

7) жаңа жағдайға, жаңа адамдарға үйрену қиындықтары.

Шынында да, кешегі мектеп оқушысы жоғарғы оқу орынына келгенде, оған барлық жағынан 

білім беру жүйесі мүлдем жаңаша болып көрінеді [1], [7] . Бұл жүйе ұйымдық, әдістемелік және 

ақпараттық тұрғыдан, оның негізгі мақсаттары мен бағыттарынан ерекшеленеді. 

Бірінші курс білім алушыларының аталған сапалық ерекшеліктерінің нәтижесі кәсіпке және 

оқыту үдерісіне деген ынталандырудың төмендеуі, студенттердің көпшілігінде (63,3%) әлсіздіктің 

болуы, көп деңгейде мазасыздану(66,6%).

Аталған нәтижелерді ескере отырып, білім алушылардың бейімделу кезеңінде психологиялық-

педагогикалық қолдау қажеттілігі туындайды.

Осылайша,  бейімделу  үдерісінің  тиімділігі  және  қолайлы  бейімделу  кезеңін  құру  кәсіптік 

білім  беру  үрдісінің  бірінші  деңгейлі  міндеттерінің  бірі,  бірінші  курс  білім  алушыларының 

кәсіби  дамуындағы  теріс  үрдістер  көзін  анықтау  және  түзетуге  көмектесетін  психологиялық 

педагогикалық  шарттарын  жүзеге  асыру,  оның  барысында,  білім  беру  қызметін  жандандыру 

әдістерін қолдану, өздік жұмыс, практикалық дағдыларды арттыру, оқу іс-әрекетіне қызығушылық 

нығайту;  «Студент  студент»  және  «Студент  оқытушы»  жүйелерінде  тұлғааралық  қарым-

қатынасқа  психологиялық  көмек  көрсету,  қолдау  және  қызмет  көрсету;  бірінші  курс  білім 

алушыларын студенттік өзін-өзі басқару жүйесіне қосу.

Ағымдағы  ахуалды  талдау  негізінде,  бірінші  курс  білім  алушыларының    жоғары  оқу 

орындарына бейімдеу үшін кейбір психологиялық-педагогикалық жағдайларды белгілейік.

Кәсіптік  білім  беру  ұйымдарындағы  кәсіби  мамандықты  меңгеру,  жас  маманның  өмірлік 

және  философиялық  ұстанымымен  айқындалады,  жұмыс  істеудің  жеке  түрлері,  мінез-құлық 

және қарым-қатынас формалары зерттеледі. Сонымен қатар, жетекші міндеттердің бірі – білім 

алушының  жеке  дамуының  ерекшеліктерін  және  заңдылықтарын  ескере  отырып,  сонымен 

қатар маман ретінде оның кәсіби дамуын ескеретін білім беру үдерісінің жүйесін құру.

Бүгінгі таңда бейімделу кезеңінде жоғары білім беру үдерісіне ерекше талаптар қойылып отыр, 

онда  біздің  зерттеуіміз  көрсеткендей,  оқытудың  басында  білім  алушының  жаңа  мәселелерді 

шешу  қажеттілігі  мен  олардың  мүмкіндіктерінің  деңгейі  арасындағы  қайшылық  пайда  болды. 

Мұндай  жағдайларда  бірінші  курс  білім  алушыларына  психологиялық  көмек  көрсету  міндеті 

қойылады.  Өз  өмірінің  мақсаттарын  анықтауға,  жоспарлаудың  практикалық  дағдыларын 

үйренуге, жақын және алыс болашаққа қатысты мәселелерді талқылауға мүмкіндік береді.

Осылайша,  бейімделу  үдерісінің  сәттілігінің  мүмкін  болатын  жолдарының  бірі  бірінші 

курс білім алушыларының бейімдеу кезеңінде оқу үдерісінің тиімділігі мен сапасына қатысты 

750

мәселелерді шешу болып табылады.

Дегенмен,  өздігінен  оқу  үдерісі,  тіпті  ұйымның  ең  жоғары  деңгейінде,  білім  алушыларды 

жоғары білім беру ұйымының нақты шарттарына сәйкес келмейді. Осыған байланысты бірінші 

курс білім алушыларын бейімдеу процесін қамтамасыз ететін бірқатар факторларды айта кеткен 

жөн:

-  бірінші  курс  білім  алушыларының  біліктілігін  арттырудың  сапалы  және  ойдағыдай 

ұйымдастырылуы;

- жоғары оқу орнының оқу корпусының және ғимаратының жұмысының тиімділігі;

- студенттік өзін-өзі басқару органдарының бірінші курс білім алушыларын бейімдеу үдерісіне 

қатысуы;

-  бейімделу  кезеңінде  бірінші  курс  білім  алушыларына  психологиялық  қолдау  көрсету 

(психологиялық  қызмет,  психологиялық-педагогикалық  зерттеулердің  ғылыми-проблемалық 

зертханасы);

- бірінші курс білім алушыларын мектептен тыс іс-шараларға тарту (ғылыми және спорттық 

жұмыс, көркем шығармашылық, репетиторлық қозғалыс және т.б.)

Шындығында,  егер  білім  алушыға  кәсіптік  білім  беру  ұйымдарының  оқу  тәрбие  үдерісіне 

бейімделуінде  психологиялық  қолдау  көрсету  өте  маңызды.  Жаңадан  қабылданған  білім 

алушыға  педагог  пен  жоғары  білім  беру  ұйымы  тарапынан  көмек  көрсету  керек.  Сондықтан, 

бірінші курс білім алушылары ерекше бақылауда болуы қажет. 

жүктеу/скачать 10,53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: