Сборник научных трудов г. Кокшетау, 2015 2

192 
АТМОСФЕРАЛЫҚ АУА ЛАСТАНУЫНЫҢ 
ХАЛЫҚ ДЕНСАУЛЫҒЫНА ӘСЕРІ 
 
Ермурат Айсулу,  
студентка 4 курса специальности «Экология» 
 университета им. А. Мырзахметова, г. Кокшетау 
Научный руководитель - Аятхан Магаш Аятханұлы  
Доктор биологических наук,  
Профессор кафедры «Экологии,  
безопасность жизнедеятельности  
и защита окружающей среды»,  
университета им. А. Мырзахметова, г. Кокшетау 
 
Адамдарға  ластанудың  әсері  зиянды  заттардың  химиялық  қасиеттеріне, 
олардың  аудағы,  судағы,  тамақтағы  концентрациясының,  адам  мүшелерімен 
олардың акуммуляциясының әсерінің ұзақтығы. Адам мүшелеріне және қанына 
әсер  еттін  ең  қауіпті  заттар  қорғасын,  сынап,  аромат  көмірсутектері  адам 
мүшелеріне  жинақталады  да  баяу  шығарылады.  C,  N,  S  тотықтары,  аромат 
көмірсутектер  орталық  нерв  жүйесіне,  тыныс  алу  мүшелеріне,  қан  айналым 
жүйесіне кері әсерін тигізеді. Күкіртті ангидрид бауырға, көру мүшелеріне әсер 
етеді.  Жоғарғы  тыныс  жолдарына  кері  әсері  күкірт  ангидриді  кілегейлі 
қабаттардың  ылғал  бетімен  сіңіріп  олардағы  қышқылдардың  түзілуімен 
түсіндіріледі.  Ол  ақуыздық  және  ферментті  процестерді  бұзады,  көзді 
зақымдайды,  жөтел  туғызады.  Аромат  көмірсутектері,  органикалық  шаң 
аллергиялық ауруларға әкеп соғуы мүмкін.  
Хром, никель, бензапирен, синтетикалық смолалар канцерогенді қасиетке 
ие,  тыныс  алу  мүшелерініңауруларын  тудыруы  мүмкін.  Майлы  аэрозоль 
созылмалы  улануды  тудырады.  Бензапирен  ең  күшті  және  тұрақты 
концерогенді полицикілдік аромат көмірсутектерінің бірі. 
Күйе  таза  күйінде  улылығы  аз  зат  болып  табылады.  Бірақ,  күйемен  дем 
алған  кезде  оның  бөлшектері  адамның  тыныс  алу  мүшелерінің  жүйесінде 
жағымсыз өзгерулер тудырады. Егер күйенің салыстырмалы, өлшемі 2 - 10 мкм 
болатын ірі бөлшектері ағзадан оңай  шығарылатын болса онда өлшемі  0,5  - 2 
мкм болатын ұсақ бөлшектер өкпеде тұрып қалып аллергияны тудырады.Үлкен 
адсорбциялы қабілеті бар күйе бөлшектері өзініңбеткі жағындаулы заттардың, 
соның  ішінде  канцерогендімолекулаларды  және  бөлшектердітасымалдайды. 
Күйекөп  уақыт  бойыулы  заттардың  адамға  әсерін  арттыра  отырып  өлшенген 
күйде бола алады [1]. 
Көміртегі  тотығы  (СО
2
)  адам  ағзасына  ингаляциялық  жолмен  түседі  де 
дене  ұлпаларын  қажетті  оттегісіз  қалдыратын  у  болып  табылады.  СО
2
  –  ның 
жоғары  концентрациялары  физиологиялық  және  патологиялық  өзгерістерге 
күтпеген өлімге әкеп соғуы мүмкін. СО
2 
қан гемоглабинімен қосылыса отырып 
адам үшін өте маңызды окси – гемоглобиннің қандағы құрамын азайтады. СО
2
 
–  ның  құрамы  жоғары  болып  келетін  аймақта  қауырт  жұмыстарды  жүргізген 
кезде  ұстанатын  мынадай  ережелер  бекітілген:  жұмыс  аймағының 
атмосферасындағы  СО
2
  –  ның  құрамы  50  мг/м
3
  болғандаадам  1сағаттан,  50  – 

193 
ден  100  мг/м
3
  дейін  30  минуттен  артық  емес,  100  ден  200  мг/м
3
  дейін  15 
минуттен артық болмауы керек. СО
2
құрамы одан артық болатын болса арнайы 
газға қарсы киімсіз жұмыс істеу рұқсат етілмейді.  
Альдегидтер, әдетте тітіркендіруші және нашақорлық әсерге ие. Мысалы 
акролеин  бас  айналымын,  тыныс  алу  жолдарының  және  көздің  кілегей 
қабықшасының  күшті  тітіркенуін  туғызады.  Акролинніңконцентрациясы  7мг/ 
м
3
 болатын бөлмеде адам бір минут бойы болатын болса ағза күшті уланады.  
Азот  тотықтары.  Азот  тотығы  NO
2
  және  азоттың  қос  тотығы  NO
2
 
атмосфераның  улы  ластандырушылары  болып  табылады.  NO
2
  өткір 
тітіркендіргіш ретінде әсер етедіжәне бірдей концентрацияда алған кезде NO
2
 - 
дан  да  зиянды  болады.  Орталық  қалалық  аймақтарда  табылатын 
концентрациялар  кезіндегі  NO
2
  –  ның  негізгі  қауіпі  олардың  фотохимиялық, 
смогтың түзілуіне әкеп соғатынреакцияларда. Смог атмосферада көзді тамақты 
тітіркендіріп  өсімдіктерге  зақым  келтіретін  оксиданттардың  (озон  және  т.б.) 
салыстырмалы  түрде  жоғары  денгейінің  болуымен  түсіндіріледі.  Смог  үшін 
өзіне тән иіс және көріну денгейінің төмен болуы тән. 
NO
2 
көздің,  мұрынның  кілегейлі  қабаттарын  тітіркендіреді,  өкпеде 
жоғары тыныс жолдарының ылғалымен әрекеттесу нәтижесінде алынатын азот 
және  азотты  қышқылдары  түрінде  қалады.  NO
2
–ның  әсер  ету  қаупі  ағзаның 
улануы 
лезде 
емес 
біріндеп 
өтетіндігінде, 
мұнда 
қандайда 
бір 
бейтараптандырушы заттар жоқ . 
Формальдегид  –  өткір  және  жағымсыз  иісі  бар  түссіз  газ,  көзді  және 
жоғары тынымс жолдарын тітіркендіреді, орталық жүйке жүйесін, бауыр және 
бүйректі зақымдандырады.  
Хромды  ангидрид  –  тыныс  алу  мүшелерінің  ауруларын  туғызады, 
канцерогенді қасиетке ие. 
Кислол,  толуол,  бензол,  марганец  және  оның  тотықтары  –  орталық  жүйке 
жүйесін зақымдайды.  
Тетраэтилқорғасын  және  қорғасын  –  түгелмүшелерді  жәнеағзаның 
барлық жүйелерін зақымдайды. 
Барлық  еріткіштер  әртүрлі  дәрежеде  улы,  себебі  олар  адам  ағзасына 
уландырғыш  әсерін  тигізеді.  Еріткіш  булары  бар  ауаны  сіңірген  кезде  тыныс 
алу  жолдарының  кілегей  қабатының  тітіркенуі,  жүйке  және  кан  -  тамыр 
жүйесінің жұмысындағы бұзылулар байқалады. 
Барлық  жанармай  және  жағар  май  түрлері  улы  болып  келеді. 
Концентрациясы 5 - 10 мг/л бензин бар ауамен дем алған кезде, біренеше минут 
өткен  соң  өткір  улану  байқалады:  бас  ауырып,  тамақта  жағымсыз  дәм  пайда 
болады,  жөтел,  көздің,  мұрынның  кілегейлі  қабатының  тітіркенуі  байқалады. 
Мұндай атмосферада одан да көп уақыт бойы болу жүрістің тұрақты болмауын, 
бас айналымын, қозуды туғызады. Бензин буларымен өткір уланудың алғашқы 
белгілері  дене  температурасының  және  артериалды  қысымның  төмендеуі, 
пульстің  баяулауы,  былжырау,  бұлшық  ет  әлсіздігі  болып  табылады. 
Көрсетілген концентрациялы бензин булары бар ауаны ұзақ уақыт бойы сіңіру 
созылмалы улануға әкеп соғуы мүмкін, оның белгілері болып қаназдық, бастың 
ауыруы,  былжырлық,  қажу,  тітіркенушілік,  жүдеу,  ұйқысыздық  болып 
табылады.  Этилденген  бензиндердің  құрамында  күшті  улы  зат  болып 

194 
табылатын антидетонатор тетраэтилқорғасын бар [2]. 
Қозғалтқыш  жұмысы  кезінде  қалдық  газдармен  бірге  бензин 
құрамындағы 50 - 75% қорғасын қорғасын тұздары – диаметрі бір мкм - нен кем 
болатын қатты бөлшектер түрінде атмосфераға шығарылады. 
Этилденген бензинде жұмыс істейтін қозғалтқыш бөліктеріндегі қаптама және 
тұнбалар өте улы болып келеді. 
Автокөліктер  зиянды  газдарын  азайту  үшін,  әсіресе  жүк  таситын  ауыр 
көліктердің  көшелерде  жүруін  реттеу  керек.  Оларды  барлық  көшелермен 
жүргізбей,  белгілі  бір  көшелермен  немесе  қаланың  сыртындағы  жолмен 
айналыпжүруін  белгілеп,  бензин  орнынагаз  бен  түретін  етіп  жасаса,  зиянды 
газдарды  ұстайтын  қондырғылар  (катализаторлар)  мен  жабдықтап,  светофор 
алдында көп тұрмайтын етіп, көшелерде бір бағытта ғана жүретін болса ауаның 
ластануын бір шама азайтуға болады [2]. 
Автомобиль  көлігі  қалалық  және  қалалық  емес  жерлерде  де  негізінен 
атмосфераны  ластандырады.  Ластану  төрт  бағам  бойынша  жүреді.  1)  түтін 
шығарушы  құбыр  арқылы  шығарылатын  қалдық  газдармен.  2)  кратерлі 
газдармен;  3)  көмірсутектермен  бактан,  карбюратордан,  құбырдан  және  т.б. 
булануы  нәтижесінде  жанармайдың  4)  автомобиль  дөңгелектері  мен 
жолдардың асфальт жабыны тозған кезде түзілетін өлшенген бөлшектермен.  
Автомобильдің  механикалық  бөліктері  мен  қақпақшаларының,  сондай  - 
ақ  жолдың  беткі  қабатының  тозу  нәтижесінде  түзілген  өнімдер  антропогенді 
атмосфералық  шығарындылардың  жартысына  жуық  мөлшерін  құрайды.  Ірі 
фракциялар  (диаметрі  1  мм  -  ден  артық)  жақын  жерге  қойып  топырақты 
ластандырады,  ұсақ  бөлшектер аэрозольдер  түзеді де ауа  массаларымен  үлкен 
қашықтықтарға  таралады.  Автомобильдердің  қалдық  газдарының  қатты 
шағарындыларының құрамына адам ағзасына өте зиянды әсерін тигізетін күйе 
және  қорғасын  қосылыстары  кіреді.  Қалдық  газдардың  пайыздық  құрамы  1 
кестеде  көрсетілген.  Ішкі  жану  қозғалтқыштарының  қалдық  газдарының 
құрамына  200  ден  астам  зиянды  компоненттер  кіреді,  оның  ішінде  160  - 
қозғалтқыштағы  жанармайдың  толық  жанбауы  нәтижесінде  түзілетін 
көмірсутек туындылары болып табылады [3]. 
Атмосфералық  ауаны  таза  сақтаушараларын  жүзеге  асырғанда  мына 
жағдайларды ескеру қажет: 
-  таза ауа жер шарындағы тірі организмдердің барлығына да керек; 
-  ауаның тазалығы адамдардың іс - әрекетінен көп бұзылады; 
-  ауадағы  зиянды  заттар  үлкен  жылдамдықпеналыс  аймақтарғатарап 
жатады. 
Атмосфералық ауа мемлекеттікшекарамен санаспай, ластаушы заттар бір 
орында тұрмай, үнемі көшіп жүреді. Атмосфераның жоғарғықабаттарында ауа 
көлдененбағыттасағатына  100  -  150  километр.  Жылдамдықпен,  қозғалып 
алыстағыелдердің үстіне жетіп жатады. 
Екібастұз  көмір  алқабынанжыл  сайын  150  миллион  шамасында  шаң 
тозаң,  күл  мен  күйе  ауаға  көтеріліп  Орта  Азия  мен  Монғол  жерінедейін 
тарайды.  Жер  жүзіне  осындай  ауаны  ластайтын  өндірісорындары  көп. 
Сондықтан  ауаныңтазалығын  сақтау  жеке  елдің  ғана  міндетті  емес  дүние 
жүзіндегі 
барлық 
мемлекеттербұған 
атсалысулары 
керек. 
Себебі 

195 
адамдардыңісәрекетінен  пайда  болған  шаң  тозан  түтін,  басқа  қалдықтардың 
химиялық құрамы өте күрделі, адамдар мен табиғат үшін аса қауіпті. 
Өнеркәсіп 
пен 
көлік 
мекемелерініңауаға 
шығаратынластаушы 
заттарының 31,9 пайызы иісті газ СО, 27 пайызыкүкіртті газ SO
2
. 28,3 пайызы 
қалқып жүретін қатты түйіршіктер [4]. 
Өнеркәсіп  салалары  ішінен  ауаны  ластаушылар  қатарына  жылу 
электрстанциялары,  қара  және  түсті  металлургия,  мұнай  өндеу  мен  мұнай 
химия өнеркәсібі мен құрылыс материалдар өндіру кәсіпорындары жатады. 
Жылу  электр  станцияларнының  қалдықтары  жағаты:  отынға,  оның 
химиялық құрамынажәне жағу әдістеріне байланысты болады. 
Көмір  жаққанда  ауаға  күл,  күйе,  шаң  тозаң  қосылады.  Мысалы, 
Қарағанды көміріменсаластырғанда Екібастұз көмірінің күлі көп. Қуаты орташа 
жылу электр станциялары ауаға сағат сайын 5т. Күкіртті түтін мен 16 - 17 тонна 
күл қосады. 
Сұйық  отын  (мұнай  және  оның  өнімдері)  жаққанда  күл  аз  болады  да, 
күкірт пен көміртек қалдықтары көп қосылады. 
Газ  (табиғаттың  немесе  қолдан  сұйытылған)  жаққанда  ауаға  тек  азот 
тотығы қосылады. 
Шым  тезекті,  ағашты,  қамысты  отын  ретінде  пайдаланғанда  ауаға  күл, 
күйе, шайыр, күкірт, көміртек тотығы, шаң тозаң қосылады. 
Отынныңжағу  әдісіде  ауаның  ластануына  әсерін  тигізеді.  Шаң  тозаңгаз 
қалдықтарынұстайтын  қондырғылар  бар  кәсіпорындардың  атмосфераға  зияны 
аз,  ал  ондай  қондырғыларыжоқтардың  келтіретін  зияны  көп  болады.  Өйткені 
қондырғылардың  көмегімен  қалдықтардың  90  -  95  пайызын  ауаға  жібермей, 
ұстап қалуға болады. 
Әр саладағы кәсіпорындардың ауаға тигізетін зияны әртүрлі металлургия 
кәсіпорындары ауаны металлдың қалдықтары және қосындыларымен ластайды, 
олардың ішінде темір, қорғасын, мыс, мырыш, қалайы, никель, көмір, күкіртті 
түтін, глинозем (аллюминий тотығы) т.б. қалдықтар бар. 
Машиналар  жасайтын  кәсіпорындардан  бөлінген  газ  бен  шаң  -  тозаңда 
кремний  тотығы  (құю  цехтары),  күйе  (темір  соғатын  цех),  қорғасын  мен 
көміртек тотығы (балқыту цехтары) бар. 
Ластаған  ауа  адамдардың  ішкі  мүшелерінеөтіп  деңсаулыққа  зиянын 
тигізеді, ал уақытша заттар денені улайды. 
 

жүктеу/скачать 4,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: