ХИМИЯ САБАҚТАРЫНДА ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

-

таным үрдісіндегі белсенділігі, білімге қызығушылығы;

-

өздігінен ізденушілік әрекет жасауға ынтасы;

-

оқу-танымдық қызметтегі негізгі түйінді анықтау білігі;

-

игерілген білімді тасымалдай білуі;

-

өз іс- әрекетін бақылауы, бағалауы;

Оқушылардың танымдық  қызығушылығының ең жоғары  деңгейі  танымдық міндеттерді

өздігінен 

шешуге

ұтымды 

жолдарды

қолдана 

білуімен, 

жаңаны 

білуге 

деген

қызығушылығының жоғары  болуымен  және өз    іс - әрекетін  бақылап,  бағалай  білумен

сипатталады.  Орта  деңгей де  оқушы  танымдық іс -әрекет  деңгейін өздігінен  орындауды

оқытушының көмегін қажет  етуімен  сипатталады,  төменгі  деңгейде  оқушы  тапсырманы

қайталаумен  шектеліп,  оқытушының көмегімен  орындалады. Бәсекеге қабілетті Қазақстан,

бәсекеге қабілетті қазақстанның  қа рышты  экономикасы  десек  те,  жақсы  экономикадан  демеу

алатын, қуатты әлеуметтік  мемлекеттің  қабілетті  халқы үшін  де  ең  қажеттісі

– білімділік.

Ұстаздардың келешектегі мақсаты – рухани жан дүниесі бай, жан-жақты жетіле дамыған жеке

тұлғаны қалыптастыру.  Пән мұғалімі  оқушының назарын  аудару үшін  сабақ кезінде әртүрлі

тақырыптық, пәнаралық, сыныпаралық байланыс  орнатып, қызықты әңгімелерді  сахналық

көрініс  ретінде өтуді ұйымдастыра  білуі қажет.  Сонымен қатар,  түрлі  көрнекілік құралдарын

қолдану,  сұрақ -жауап,  талдау,  жинақтау,  ажырату,  тақтаға  жазу,  айтқан  ойды  мысалдармен

дәлелдеу,  сөздікпен  жұмыс,  проблемалық мәселелерге  жауап  беру,  нақтылы  және  жалпылама

тапсырмалар  беріп,  шағын  шығармашылық жұмыстарды  орындату,  оқушының бірін -бірі

сынауы, өзіндік  пікір  білдіруі,  баяндама  жасауы, ғылыми  зерттеу  жазып қорғауы  т.б.  алуан

түрлі әдіс-тәсілдерді қолдануы керек.Заман талабына сай ғылым мен техниканың жетістіктерін

білім беру саласында жүзеге асыру бүгінгі күннің өзекті мәселелерінің бірі. Жаңа заманғы білім

беру  жүйе сі  жаңа  міндеттерді  жүктейді.  Сондықтан қазіргі  білім  берудің жаңа  ақпараттық

технологияларын  игермейінше,  сауатты,  жан-жақты,  білімді  маман  болу  мүмкін  емес.Жаңа

технологияны  меңгеру  мұғалімнің оқу -тәрбие үрдісін  жүйелі ұйымдастыруына  көмектеседі.

Сонымен қатар  мұғалімнің интеллектуалдық, кәсіптік,  адамгершілік,  рухани,  азаматтық және

басқа да көптеген адами келбеттерінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін -өзі дамытып, оқу-

тәрбие үрдісін  тиімді ұйымдастыруына  көмектеседі.  Бүгінгі  таңда  білім ұйымдарынд ағы

пәндерді  дербес  компьютер  көмегімен  оқыту  нәтижелігін  зерттеудегі ғылыми  мәселелерді

шешу  ең басты  орын  алады.Мектептегі  пәндерді  оқыту  процесінде  компьютерді қолданып

сабақ  өткізу  мұғалім  мен  оқушы қарым -қатынасы  жүйесін,  олардың іс -әрекетінің мазмұны н,

құрылымын, өзгерте  отырып,  олардың мотивациялык  эмоциональдық ортасына,  сезімінің

өсуіне әсер етеді.Соңғы жылдары көптеген елдерде орын алып отырған ғаламдық өзгерістер —

мемлекеттердің жаңа  дәуірге, қоғамдық  өмірлік  негізін  ақпараттық ресурстармен  ақпа раттық

коммуникациялық технологиялар құрайтын  ақпараттык  кезеңге қадам  басты. Қазіргі  таңда

ғылыми  техниканың даму қарқыны  оқу -ағарту  саласының оқу үрдісіне  жаңа  технологиялық

әдістер  мен  жаңа  технологияларды қолдануды  кең көлемде қажет  етеді.  Білім  беруді ң негізгі

мақсаты — білім мазмұнын жаңартумен қатар, оқушылардың пәнге  деген қызығушылығын әр

түрлі әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, белсенділігін арттыру мақсатында интерактивті тақтаны

пайдаланып  сабақ  өткізудің көптеген  мүмкіншіліктері  бар:біріншіден,  ин терактивті  тақта

арқылы  электронды  оқулықтарды қолдануға  және  оны  көшіріп  алып,  белсенді  жұмыс  істеуге

болады;екіншіден, қосымша материалдарды да көшіріп енгізіп, онымен белсенді жұмыс істеуге

болады;үшіншіден,  тақта  ретінде  жазуға,  сызуға, өшіруге,  дайын

сызбаны  жасап қоюға,

жартылай  жауап  кезінде қолдануға  т.с.с.  көптеген  іс -әрекеттерді  жасауда  уақытты үнемді

пайдалануға  болады. Қазіргі  кездегі  білім  беру  жүйесінде  негізгі  мақсат  оқушыға  жеке  тұлға

ретінде қарап оның дамуына көп көңіл бөлуде. Бұл пәнді оқ ыту мұғалімге зор міндеттерді талап

етеді, өйткені ол бүкіл сыныптың қажеттіліктеріне жауап беруі тиіс. Міне, осы жағдайда жаңа

технологиялардың көмегі  зор.  Оқыту үрдісін  компьютерлендіру  мақсатында  интерактивті

тақтамен  жұмыс  жасау  тиімді. Қазіргі  уақытта

Қазақстанның жалпы  орта  білім  беретін

мектептерінің барлығы  дерлік  интерактивті  тақтамен қамтамасыз  етілген.  Интерактивті әдіс –

диалогтік әдіс,  нәтижесінде  сабаққа қатысушылар  бір -бірімен  байланыса  отырып,  мәселелерді

шешеді.  Интерактивті  тақта  мектеп  сы ныптарында әр  пән  бойынша,  соның ішінде  химиядан

сарамандық, зертханалық сабақтарды өткізген  кезде  міндетті  түрде қолданылады. Қарапайым

тақта  және  компьютер  проекторына қарағанда,  интерактивтік  тақта  сабақ мазмұнын  кеңінен

ашуына  мүмкіншілігі өте  зор.  Инт ерактивтік  тақтаны  пайдалану  кезінде үлкен  жетістікке қол

жеткізу үшін,  тек қана  сауатты  сабақ жоспарлап,  керекті  материалдарды  дайындау

керек.Сабақта  мұғалім  интерактивтік  тақтаны  бір  емес  бірнеше  рет  пайдалана  алады,

қарапайым  тақтаға қарағанда  интеракти вті  тақта  пайдалануға  ыңғайлы, әрі  уақыт үнемдейді.

Интерактивті  тақта  оқытудың басқа  тәсілдеріне қарағанда  (салыстырғанда),  көптеген

жетістіктері  бар.  Бұл  жетістіктер  туралы өз  сабағында  интерактивтік  тақтаны  пайдаланатын

мұғалімдер ғана айта алады. Мұғал ім әріптестерімен бірге отырып сабаққа дайындалу арқылы

жақсы әсерге қол жеткізуге болады, бұл тек қана міндеттерді бөліп беру мен уақытты үнемдеу

ғана  емес,  сонымен қатар  берілген  материалдардың сапасын  да  арттырады.Мұғалімдердің

пайымдауынша  интерактивтік  бағдарлама  олардың жартылай  жұмысын  атқарады.  Мысалы:

белгілі  бір  материалды  интерактивтік  тақтада  орындау  арқылы  файлдағы  белгілермен

өзгерістерді  сақтап қалуға  болады,  бұны  сабақта  болмай қалған  оқушыларға қайта  түсіндіруге

немесе  келесі  жолы  тағы  да қ олдануға  болады.Мұғалім  оқытудың жаңа  ақпараттық

технологияларын  меңгеріп,  оны  пайдалану  арқылы өзінің материалдық базасын  толықтырып,

әрі  уақытты үнемдейді.  Мультимедиялық технологиялар  көбіне  компьютерлік  сыныптарда

қолданылады. Қазіргі  уакытта  сабақ мат ериалына  байланыстыкөптегенэлектрондықоқулықтар

мен 

компакт-дискілер 

бар.

Бүгінгітаңдаақпараттықтехнологияныңөмірімізгетереңенуінебайланыстыжекепәнсабақтарында

компьютерліктехниканыңмүмкіндіктерінтолықпайдаланып, 

оқушыларғатерең

де

тиянақтыбілімберугежағдай жасалды.ЕлбасыныңҚазақстанхалқынажолдауында

«Болашақмамандарғасапалыбілімберуге,

әлемдікбілімкеңестігінен»

мемлекетімізгелайықтыорыналуғабілімсаласындағықызметкерлергетиістіжағдайжасауғаайрық

шамәнберілді.

Өйткеніеліміздікөркейтетін 

де,

өркендететін 

де 

білі кті,

білімдіжастарекенітүсінікті.  Сапалыбілім,  саналытәрбие  беру үшінмұғалімніңүздіксізізденуі,

шыңдалуы, 

шығармашылықпенайналысуы, 

білімінжетілдіруіқажет.

Соныңнәтижесіндеғалымдаржаңатехнологиялардыкөптепшығаруда. 

Себебі,

жаңаоқытутехнологияларыненгізузам анталабынасайбілім  беру  бағытыөзгерді, өздігіненбілім

ала-алатынлогикалықпайымдай,

талдайқорытындылайалатынкоммуникативтітұлғанықалыптастыруқажет.Мұғалімніңкәсібишеб

ерлігі, 

зерттеушілікқызметііс -тәжірибедеқалыптасады.

Мұғалімоқуматериалынберудеоқушылардыңе стесақтауынаәсеретеотырып,

оныңойлауқабілетінетікелейәсерететіндейжағдайжасауыкерек.

Ойлауарқылыоқушыларөздерішығармашылыққаұмтылады,

материалдыдайынкүйіндеқабылдамай, 

оны

жекезерттеунемесетоптықзерттеулержүргізеотырыпқабылдайды. 

Мұғалімкәсібишеберлігін,

жалпыпедагогикалық, 

ғылыми -теориялық,

әдістемелікжәнемәденидайындығыншындапотыруғатиіс. 

Педагогика

ғылымы 

мен

озықтәжірибеніңбүгінгі 

даму 

деңгейіндебелгіліоқытуәдіс -тәсілдерінеркінигеріп,

әрбірнақтыжағдайғабайланыстыеңтиімдісінтаңдапалужәнеолардыңбірнешеуін іңжиынтығынтүр

лендіре, 

тиімді,

үйлесімдіәрішығармашылықпенқолдану

–ұстазшеберлігініңбастыбелгісі.

Оқушыларқабылдауыныңкөрсеткіштері:  тез  жәнеберікестесақтау;  ойлайбілу;  тапқырлық,

ұшқырқиял,

жұмысүстіндегідербестігіжәнеоныңнәтижелігінқарастыратынкөптегенжа ңатехнологиялар

бар.

Олардысабақтақолдануқазіргізаманталабынасайжан -жақты, 

білімді,

дүниетанымыкеңжекетұлғанықалыптастырудакөпкөмегінтигізеді.Оқушылардың

химия

пәнінедегенқызығуысатылапқатысады. 

Химияныоқытуүрдісіндееңжиіқолданылатын -химия

есептері 

мен 

оқушыларэксперименті. 

Олзертханалықтәжірибелер 

мен

сарамандықжұмыстартүріндеқойылады.

Химия 

есептерініңоқу -тәжірибелікмаңызызор, 

олароқушылардыңхимияданбілімсапасын

анықтаудың негізгі құралдарының

бірі.

Химиялықұғымдардыбір -біріменшатастырыпалмауүшін, 

олардыжүйелеудің ,

классификациялаудыңмаңызызор. 

Химиядансабақ

беру

кезіндежалпылогикалықжәнедидактикалықұғымдаржүйесіқолданылады.

Оқушылардыңсабақүстіндебелсенділігінкөтеріп,  оқытутиімділігінарттыратын,  дербестендіру

мен

деңгейлепсаралауәдістеріненегізделгентехно логияларыоқушылардыңпәнгеқызығушылығыноят

ып,

өзбетіменбілімалуынаынталандыратынмүмкіндіктергебай.Міндеттідеңгейдегібілімдіқалыптаст

ыраотырып, 

мүмкіндікдеңгейгежетудіқамтамасызететін 

 

«Миғашабуыл», 

оқу,

жазуарқылыоқушылардыңсыникөзқарасынқалыптастырудысабақ тақолдануоқушылардыңшығар

машылықролін 

арттырады.Химия 

пәніқоршағанортаныбіртұтастықтақарастыраотырып,

тіріжәнеөлітабиғатқасиеттері 

мен

құбылыстарытуралыіргелібілім 

беру,

оқушылардыңтанымдықбелсенділігінарттыру,

практикалыққызметдағдыларындамытуміндеттеріно рындайды.

Қазіргікезеңдеоқушылардыхимиялықәзірлеудіңжоғарыдеңгейінеқолжеткізуүшінхимиялықбілім

берудідамытудаайқындалғанжалпыәлемдіктенденцияларға ,

яғнихимиялықбілімберудіңмазмұнынэкологияландыру,

басқажаратылыстануғылымдарыменкіріктіружәнеоқытудыңжаңаәдіст ерінқолдануғабарыншасү

йенуқажет.

Қазіргікездебілім 

беру 

жүйесіндеәлемдікбілім 

беру

кеңістігінеенугебағытталыпқалыптасупроцесіжүріпжатыр.

Білімберудідамытудыңжалпытенденцияларыоқушылардыңбілімі 

мен

біліктерінелеулітүрдекөтеруменшектелмейді, 

соныменқатаролар дыңмәдиниетін,

қабілетін,

шығармашылықмүмкіндігі 

мен

өзіндікқасиетінмаксимальдыдамытуды, 

бала

денсаулығынсақтап,  нығайтуды,  адамгершілікқұндылықтаржүйесінқалыптастырудыкөздейді.

Педагогикалықпроцестіңмаңыздықұрамдыбөлігі -

мұғалім 

мен

оқушыарасындағыжекеада мғабағытталғанөзарақарым -қатынас.

Білімберудідемократияландыру,  саралау, әрбіроқушыныңқызығушылығы  мен қабілетінескеру,

оқытудыңіс -

әрекеттікмәнділігінарттыру, 

білімніңпрактикалықбағытталуынкүшейту,

оқушыныңөзбетіншеоқужәнеізденушілікқызметінкеңейтетінжағд айлартуғызубілімсапасынартт

ырудыңпәрмендітәсілдеріболыптабылады.

Дәстүрлісабақкейбіроқушыныңқызметінғанаұйымдастырады, 

ал

түрліәдістердіпайдалануәрбіроқушыныңбелсендіқызметінұйымдастыруғамүмкіндікбереді.

Дәстүрліоқытудамұғаліммүмкіндіктерішектелгендепайту ғаболады.

Өйткені, 

біріншіден,

мұғалімдердіңкөпшілігініңжіберетінкемшіліктеріоқушыныжекезерделенетінтақырыптарбойын

шатексереалмайды.  Екіншіден,  мұғалімәрбіроқушыныөтілгентақырыпбойыншатексеріпүлгерсе

де, 

оқушыныңбілімдегіақаулардытүзетуге, 

жоюғауақытыжетпе йді.

Үшіншіден,

мұғалімесептершығартудаоқушыныңқызығуынескеріп,

қабілетінесәйкестанымдықжұмысұйымдастыраалмайды.

Төртіншіден,

дәстүрліоқудамұғалімніңтәрбиелеумүмкіншілігіжоққатән. 

Бесіншіден, 

еңбастысы,

мұғалімоқушылардыңберілгенматериалдытүгелдей 100% ме ңгеруінекепілдікбереалмайды.

Дәстүрлісабақүрдісінде

Мұғаліміс -әрекеті

Оқушыныңіс -әрекеті

1. Тақырыптытүсіндіреді.

2. Проблемалықсұрақтарқояды.

3.Есептер 

шығартады, 

реакция

теңдеулерінжаздыртады.

4.Лабораториялықжұмыстарды

ұйымдастырады.

1.Мазмұнын айтыпбереді.

2.Оқулық

бойыншамұғалімтүсіндіргеніменбайланыстырыпайтады.

3.Тақырып бойыншаесептершығарады.

4.Лабораториялық

тәжірибелердімұғалімніңбасқаруыменорындайды.

Жаңатехнологиялардыпайдалануарқылыөткізілгенсабақтарда

Мұғаліміс -әрекеті

Оқушыныңіс -әрекеті

1. Топқабөліп, ой қозғайды.

2. Тақырыпқақызықтырып, бағыттайды.

1. Топтардажұмысжасайды.

2. Тақырыптарменөздерітанысады.

3.Еңқұндымәселелердіанықтауұсынылады.

4. Ойларынжазудыұсынады.

3. Әртүрліәдістерарқылысаралайды.

4. Ойқорытып, оны қағазбетінетүсіреді .

5. Тұжырымдамажасайды.

Химия 

сабақтарындабілімесептершығаруарқылынақтыланады. 

Есептершығару

–

оқушыларданойлаудықажетететінсапалықжәнесандықтапсырма. 

Оларжоспарлыжәне

бірізді

сатқаруғажетелейді. 

Нәтижесіндебілімалынады, 

тұрақты қабылданады,

жетілдіредіжәнедұрысіскеасырылады.  Химиялықесептершығаруарқылыоқыту  мен  тәрбие  беру

мақсаттарынажетіп, сонны менқатарқоршаған орта туралыұғымдардықалыптастыруғаболады.

Дәстүрлі сабақ пенсыни ойлауға негізделген жаңаша құрылған сабақтарды салы стыра отырып,

бұл  сабақтың тиімді  жақтарын  оқушыларым өздері  анықтап,  көз  жеткізді.

Өткізген

сабақтарыма шолу жасап, сабақта не сәтті болды? не сәтсіз болды? сұрақтарына жауап іздеймін.

Сабағымда  СТО  стратегияларын  кіріктіргенде қиындықтар  болды.  Себебі бұл  жұмыстардың

барлығы  дәстүрлі  сабақтарда  көп қолданылмайды.Тапсырмаларды  дайындау  барысында

оқушылардың жас  ерекшеліктерін  ескеру  барысында, қалай  оқу  керектігін ұйымдастыруда

қиындықтар  болды.  Сабағымда  оқушылардың деңгейлері  ескерілмей қалған  кездер  б олды.

Оның себебі  тапсырмаларды  орындау    барысында  дарынды  және  талантты  оқушылар  барлық

тапсырмаларды жылдам орындап тастады. Ал қиындыққа кезіккен оқушыларда байқалды. Осы

сабақтан  түйген  ойым  сабақты  жоспарлағанда әр  класс  оқушыларының ынтасын  да  ескеру

қажет.

Қорыта

келгенде,  бұл    функционалдық сауаттылықты  арттыру  аясында  зерттеуді  сабаққа

қолданғандығымның арқасында сабаққа тиімділігі мен пайдасы оқушылар өздерінің қабілеті мен

икемділігін  одан әрі  бекіте  түседі, әлсіздер  оқуға  ниет  білдіріп,  сенімсіздіктен

арылады.

Оқушылардың оқуға  деген  ынтасы  арта  түседі  жәнеоқушыларды  жоғары  нәтижеге  жеткізуге

жетелейді.  «Педагогтік  шеберлік» – дарындыталантемес, үйрену,  ізденудіңнәтижесі.  Ендеше,

ізденуменүйренудіешқашантоқтатпау керекдегімкеледі.

Қолданылған әдебиетт ер тізімі:

1.

Қазақстан  Республикасы  педагог қызметкерлерінің біліктілігін  арттыру  курстарының

бағдарламасы

2.ҚР білім беруді дамытудың 2011 -2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдаламасы» 2010ж.

3.ҚР Жалпыға міндетті білім берудің Мемлекеттік стандартта ры// 12 жылдық білім беру 2012 ж.

4.Қазақстан

мектебі

2010/3

5.«Химия мектепте» журналдары.

ҚАЗІРГІ КЕЗЕҢДЕГІ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШУДЕГІ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ

ҒЫЛЫМДАРЫБАЛГАЗИЕВА ДИНА КАДЫРОВНА

«13 орта мектебі» ММ, Ақтөбе қаласы,Қазақстан

akt-sk13@mail.ru

География (гр. γεωγραφία,  «жерді  сипаттау»  деген  мағына  береді: гр. γαία — «Жер»

және гр. γράφειν — «сипаттап  жазу»,  «суреттеу») — жер  беті  табиғаты  туралы,  халықтар

мен олардың шаруашылық іс -әрекеттерін зерттейтін ғылым:

1. Жердің географиялық  қабығын  зерттейтін ғылымдар  кешені.  Географиялық

ғылымдардың

зерттеу

нысандары: геосфера (биосфера, атмосфера, литосфера, гидросфера және 

жер

қабаты) және геожүйелерді (ландшафтты, табиғи аймақтарды, биогеоценозды т.б.)

2. белгілі  бір  территорияның аймақтың, нысанның,  құбылыстың немесе  процестің

уақыт пен кеңістікке байланысты ерекшеліктері туралы білім жиынтығы (мысалы,

мұхиттар 

мен

құрлықтар 

географиясы, Қазақстан 

географиясы , 

дала

географиясы, әлеуметтік география, тарихи география).

Географияның

зерттеу  нысаны

-

әр  түрлі  дәрежедегі  географиялық

орта

компоненттерінің орналасуы  мен өзара әрекеттесу  заңдары  мен  заңдылықтары  болып

табылады.  Зертеу  нысанының күрделілігі не  және  кеңдігіне  байланысты  география  пәні

ортақ географиялық  ғылымдар  жүйесін құрайтын  бірнеше  мамандандырылған  (салалық)

ғылым  түрлеріне  бөлінеді.  Олардың ішінде  ерекше  аталатындар:  жаратылыстану

география ғылымдары  (физикалық география ,  жердің географикалық  қабықтарын  тану

ғылымы, тoпырақтану , климатология, гляциология, гидрология, океанология, палеография

)  және қоғамдық географиялық  ғылымдар  ( әлеуметтік-экономикалық география , тарихи

география). Кейде географиялық картографияны да жеке ғылым ретінде бөліп айтады.

Географиялық зерттеулердің басты  міндеті — табиғат  ресурстары  мен  жағдайларын

жан-жақты  зерттеу,  оларды  тиімді  пайдаланудың, өндіргіш  күштерді орналастыру  мен

дамытудың, табиғатты қорғаудың және қалпына келтірудің ғылыми негіздерін жасау

Физикалық география — жер  сферасы,  географиялық орта  және  жер  типтері —

географиялық ландшафтар  туралы ғылым  саласы.  Кең мағынад а  айтқанда,  ол  басқа  да

жаратылыстану ғылымдарының негізгі  салалары  сияқты  жеке ғылымдар  мен  физикалық

географияның дәл өзінен,  немесе  жер  тану ғылымынан  тұратын ғылымдар  жүйесі  болып

табылады.

Қазіргі  кезеңдегі  мәселелерді  шешудегі  жаратылыстану ғылымдары на жергілікті  жердің

географиялық орнын,  аумағы  мен  шекарасын  және  топонимикалық атауларын  зерттеу

оқушылардың білімдерін  дамытуға, қызығушылықтарын  арттыруға  және  оқушылардың

көпшіл  болуына  көмегін  тигізеді.  Сондықтан өңіріміздегі  зерттелген  Бұлақты өіһң

топонимикалық зерттелуін ұсынып отырмыз.

Бұлақты өңірінің физикалық -географиялық орны  Бұлақты  ауылы – Ақтөбе  облысы

Мұғалжар  ауданында  орналасқан.  Ауыл  Мұғалжар  тауының етегінде  Жем өзенінің оң

жағасында орналасқан. Жер көлемі 384,3 к м², халқы 1238 адам. Ауылдың солтүстігі Темір

ұжымымен,  солтүстік-шығысы Әйтеке  би  ауданының  «Талдық» селосымен,  оңтүстік -

шығысы  Шалқар  ауданы  «Шетырғыз»  селосымен,  оңтүстігі Қайыңды ұжымымен,

оңтүстік-батысы Қазақстан ұжымымен,  батысы  Орқаш ұжымымен,  солт үстік-батысы

Ақтөбе ұжымымен  шектеседі.  Бұлақты өңірінің топонимикасы  Ақтөбе

– төбе  аты.

Қазақстанның барлық жерінде  кездеседі.  Батыс Қазақстан  және  орталығы  экономикалық

аудандарының облыс  атауы. Өзен  аты Қызылорда  облысында  кездеседі.  Түрік  «ақотты

төбе» мағынасын  беретін  атау.  Ақтөбесай -өзен  аты.  Түрік  атауы  бойынша  ақтөбе  «қар»

және сай компоненттерінен құралған атау.

Мұғалжар

–

Қазақстанның солтүстік -батысындағы

қырқалы,  таулы  жер.  Ақтөбе

облысында осы атауды меншіктенген аудан және темір жол стансасы бар. Кейбір автор өз

еңбегінде  Мұғалжар  тұлғасында  жазған.  Жер  атауын  Е.Қойшыбаев  пен  А.Әбдірахманов

сияқты  зерттеушілер  ертедегі  түркі  ру,тайпалары  аттарымен  байланыстырады.

Алғашқысы  «мұған  жары»  (мұған -түркі  тайпасы  деп  көрсетіледі).  Бұл  топшыламаларды

құптауды қолаулы көрмей отырмыз. Оның түрлі себептері бар. Біріншіден, «мұған» атты

ру,тайпасы  жөнінде  ауыз  тұшырлықтай  тарихи  дерек  жоқтың  қасы.  Екіншіден,

мекендеген жер атауының ру,тайпаларға жағысуы сирек кездесетін жағдай. Осы себептен

де,  Мұғалжар  венгрлердің  «мадьяр»  аталуына әсерін  тигізген  деудің де қисыны  бола

бермейтін  сияқты.  Венгрлердің  V  ғасырға  дейін қазіргі  башқұрттар  орналасқан  жерде

болғаны  тарихтан  белгілі.  Бірақ сол  кезде  венгрлер өздерін  «Мадьяр»  демей өлкеміздің

ерекшелігін  ауыл  атауымыздан  да  байқауға  болады.  Жер -су  атауы әдетте  олардың

бедеріне,  жаратылыстағы  бейнесіне, құбылысына  байланысты қойылады.  Біз  араб  тілі

дерегін ұсынбақпыз.  Онда:  «махаджар»  сөзі  біздің түсінігіміздегі  «тас  жару»,  кейде

«тасты»  іспеттес ұғымға  нұсқайды.  Ал,

парсы  тілінде  «мәһджәр» - шарбақ,дуал;

«моһәджджәр» -тасқа  айналған,тас  болып қатқан  мағыналарын  береді.  Түркі  тілдері  мен

араб, парсы тілдері арасындағы ауыс -түйіс өте ерте заманнан басталғанын ескерсек, мына

көрсеткен деректерді сырт қалдыруға болмайды..

жүктеу/скачать 8,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: