Семинар Ежелгі замандағы Қазақстан
жүктеу/скачать 127,63 Kb.
|
1 семинар Оразбеков
| Баянжүрек суреттері– Алматы облысындағы Ақсу ауданының Қапал ауылынан шығысқа қарай 25 шақырым жерде, Жетісу, Алатау сілеміндегі Баянжүрек тауында сақталған жартастағы суреттер. Олар құрамы мен мазмұны жағынан алуан түрлі. Суреттердің арасында қола дәуіріне жататын басын жан-жағына шашырай тараған, 7 сәуле көмкерген екі ғажайып бейне бар. Баянжүрек суреттерінің ішінен сақ және ғұн-сармат кезеңіне жататын көріністер де кездеседі. Жартастағы суреттердің көпшілігі, негізінен, салт атты. сарбаздар бейнесінде берілген ежелгі түрік дәуірін сипаттайды.
Ақбауыр үңгірі – қола дәуірінен сақталған ескерткіш. Суретті үңгір Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданындағы Бестерек ауылынан солтүстікке қарай 3 шақырым жерде, Ақбауыр тауының етегінен табылған. Ақбауыр үңгірі таудың етегінен 5-6 метр биіктікте орналасқан. Оның алдындағы алаңда діни жиындар, құрбандық шалу т.б. рәсімдері өткізілген. Үңгір қабырғасында қызыл күрең түсті охрамен б.з.б. ІІІ мыңжылдықтың басында салынған суреттер бар. Негізінен, қос аяқты арба, өгіз, таутеке т.б. суреттері бедерленген. Олардың айналасында әртүрлі ирек сызықтар, нүктелер, үшбұрыштар, төртбұрыштар және адамдар бейнеленген. Бұл суреттер жердің құнарлы болуын, мал-жанның өсіп-өнуін білдіреді. Екібастұз қаласы аумағына қарасты Тай ауылының маңайында Өлеңті өзенінің жағалауындағы таңбалы балбал тастар. Мұнда бұқалар, аттар, бұғылар, түйелер, жыртқыш мысықтар, сонымен қатар антропоморфты бейнелер мен аң аулау көріністері бейнеленген.Хронология жағынан оларды 3 негізгі кезеңге бөлуге болады: энеолит, қола және ерте темір дәуірлері. Бейнелер қынамен жазылған. Өлеңті өзенінің жағалауында алғашқы қауымдық құрылыс адамдарының ежелгі аңыздарындағы бейнелеріне ұқсас бейнелер кездеседі. Ал, мысық тәрізді жыртқыштар бейнесі ежелгі темір дәуіріне жатады. Бұл кезеңнен скиф-сақ өнерінің дәстүрлі бейнелері: бұғы, ақ бөкендер көрінеді. Ақбидайық гравюраларында көркем бейнелер, қалай болғанда да, Сарыарқаның солтүстік-батыс шетіндегі алғашқы мәдениеттің үш-төрт кезеңінде: неолит, энеолит, қола дәуірі және ерте темір ғасырында жататыны анық.Кейбір суреттердің тым кейінгі дәуірлердің мұрасы болуы да ғажап емес. Бұл ескерткіштер Сарыарқаның солтүстік-шығыс бөлігінің ежелгі көркем жылнамалары секілді. Ақбидайық ежелгі петроглифтерінің бұл екі тобынан басқа мұнда мүйізі алға қарай салбыраған бұқа-турлар бейнеленген және олардың бейнелерінтауешкілер, киіктер, бұғылар және басқа жануарлардың бейнелері жасырып тұр. Олардың уақытын өте кеңаралықта – энеолит дәуірінен – мыс-тас ғасыры мен ерте қола дәуірінен (б. з. д. III мыңжылдық − II мыңжылдықтың басы) ерте темір ғасырына дейін (б. з. д. VII−IV ғғ.)қарастыруға болады 3.1.. Ұлы даладағы энеолит және қола дәуірі. Энеолит(лат. aeneus – мыс және гр. lіtos – тас) – неолит пен қола дәуірі аралығындағы археологиялық кезең (тас-мыс кезеңі). Энеолитте тұңғыш рет таза мыс белгілі болды және одан әр түрлі әшекей бұйымдар мен еңбек құралдары жасалды. Энеолит кезінде егіншілікпен қатар, аңшылық және мал шаруашылығы қатар дамыды. Қазақстанда энеолит дәуірінің ашылған ескерткіштері әзірге көп емес. Олардың бір тобы қазіргі Қостанай, Ақмола облыстарындағы Торғай, Тобыл өзендерінің бойында. Осылардың ішіндегі ең жақсы зерттелгені және тарихи құнды материал бергені — Ботай қонысы. Ботай энеолиттік конысы қазіргі Солтүстік Қазақстан облысындағы Ботай елді мекені жанында, Иманбұрлык өзенінің оң жағалауында орналасқан. Қоныс шамамен б. з. д. XXIV—XXII ғасырлар арасында, 200 жылдай уақыт өмір сүрген. Қоныстан 160-ка жуық жекелеген үй орындары ашылды. Қазақстан аумағындағы энеолит дәуірі мәдениетінің екінші аймағы — Маңғыстау өңірі. Энеолит мәдениеті Бұл өңірге екі жақтан келді деген тұспал бар. Бірі — Еділ-Жайық бойында өмір сүрген хвалын тайпалары. Екінішісі — б. з. д. 3—2-мыңжылдықтарда Орталық Азиядан белгілі бір бөлігі Маңғыстауға қоныс аударған келтеминар мәдениетінің өкілдері. Маңғыстау түбегіндегі белгілі энеолит тұрақтары Шебер, Жыңғылды, Қошқарата, т. б. Қола дәуірінің хронологиялық шегі б.з.б. 4-мыңжылдықтың аяғы мен б.з.б. 1-мыңжылдықтың басын қамтиды. Ежелгі қола құралдары Оңтүстік Иран, Түркия мен Месопотамиядан табылды. Кейінірек олар Мысырға (б.з.б. 4-мыңжылдық аяғы), Үндістанға (б.з.б. 3-мыңжылдық соңы), Қытайға (б.з.б. 2-мыңжылдық ортасы) және Еуропаға, Қазақстанға (б.з.б. 2-мыңжылдық) тарады. Қола дәуірінің Америкада өз тарихы бар. Мұнда металлургия орталығы Перу мен Боливия жерінде болды. Африкадағы қола дәуірі туралы мәселе археологиялық зерттеулердің жеткіліксіздігіне байланысты әлі толық шешілмей келеді. Батыс және Орталык Қазақстанның ұзақ уақытқа арналған коныстарында сумен жабдықтаудың жаңа әдісі — құдық қазу шығады. Қола дәуірінде Азияда бұрын қалыптасқан қала мәдениеті қалыптасты. Қазақ жерін сол тұста мекендеген тайпалардың осы кезеңдегі мәдениеттері қола дәуірі ескерткіштері алғаш ашылған жерлердің атымен – Андрон мәдениеті, Беғазы-Дәндібай мәдениеті деп аталады. Қазақ жеріндегі қола дәуірі мәдениеттерінің басталуы мен дамуын Ә.Марғұлан негізгі үш кезеңге бөледі. Алғашқы кезеңі – ортаңғы; өркендеп дамыған кезеңі – Нұра және Атасу сатылары; соңғы кезеңі – өтпелі сәт пен Беғазы-Дәндібай мәдениетінен тұрады. Қола дәуірндегі экономиканың басты екі бағыты болып табылатын мал шаруашылығы мен металлургияның тез дамуы өндіргіш күштердің өсуіне, белгілі бір еңбек саласына маманданудың күшеюіне, қоғамдық өмірдегі ірі өзгерістерге жеткізді. Қола дәуірінде әлеуметтік және әскери-саяси құрылымдарда рулық-тайпалық бөлімшелер пайда болды. Туыстық әке жағынан есептеле бастады. Қола дәуірінің соңғы кезеңінде ру ыдырап, одан жеке отбасы шаруашылықтары бөлініп шықты, айырбас кең өріс алды. Құрбандық күнге, отқа, айға, жұлдыздарға арнап шалынды. 3.2. Ежелгі темір өңдеу техникасы Металлургиялық шеберлік дамыған сайын Қазақстан тайпалары темір өңдеуде шебер болды. Темірді пештерде кенді балқыту, содан кейін алынған металды қажетті заттарға құю арқылы жасады. Тайпалар темірден қару-жарақ, құрал-саймандар, зергерлік бұйымдар және күнделікті тұрмыста қолданылатын басқа да заттарды жасау үшін пайдаланды.Темірді пайдалану Қазақстан тайпаларына өмірінің барлық саласында елеулі артықшылықтар берді. Қылыш, найза, садақ сияқты темірден жасалған қарулар тайпалардың тиімді аң аулауына және жау тайпаларынан қорғануына мүмкіндік берді. Қада, күрек, пышақ сияқты темір құралдар тайпаларға үй салуға, жер өңдеуге және басқа да шаруашылық жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік берді. 3.3. Мал шаруашылығы негізінде өндіруші шаруашылықтың қалыптасуы және оның кезеңдері Көшпелі мал шаруашылығына және сол арқылы көшпелі өмір салтына көшу ең өзекті мәселелерді шешудің бірден-бір мүмкін болатын жолы болды. Олардың ең маңыздысы табиғи-климаттық өзгерістер болды. 2 мыңжылдықтың ортасында. e. Қазақ даласының шөлейттенуі басталды. Жаңа климаттық жағдайларда бұрынғы шаруашылық әдістерін жалғастыру мүмкін емес болды. Осылайша, ерте темір дәуірінен бастап малшылар бірте-бірте көшпелі өмір салтына көшті. Көшпенділік – тарихи қалыптасқан экономикалық және мәдени әлеуметтік жүйе. Мал меншігі, ал жер қоғамның меншігі болды. Мал басының көбеюіне байланысты адамдар жайылымды жиі ауыстыруға мәжбүр болды. Нәтижесінде көшпелі мал шаруашылығы пайда болды. Көшпелі тайпалар қой, жылқы өсірді. Олар жыл бойы жайылып, қар астынан өсіп-өніп, қорек алатын. Жылқыларды ерекше бағалаған. Олар атқа мініп, сүт ішіп, ет жеп, көлік ретінде пайдаланған. Металл биттерді ойлап табу жылқы санын көбейтуге мүмкіндік берді. Жылқы егіншілікте артықшылық берді. Керамикадан, шыныдан, металдан жасалған көлемді заттарды жұмсақ және жеңіл материалдардан – теріден, киізден, ағаштан жасалған заттар алмастырды. Аралас шөпті бай дала бірте-бірте тікенектері мен бұталары өскен сусыз, құмды жазыққа айналды. Қазақстанда көшпелі мал шаруашылығының пайда болуының бірнеше себептері болды: Климаттың жылынуы мен кебуі, құрғақшылықтың жиі болуы егіншілікке кедергі келтірді. Көшпелі мал шаруашылығына көшудің басты себебі – климаттың өзгеруі. Ат әбзелдерінің пайда болуы атты мінуге және тарту күші ретінде пайдалануға мүмкіндік берді. Көшпелі мал шаруашылығына көшу себептерінің бірі – ат әбзелдерінің пайда болуы. Мал басының күрт өсуі учаскелердің айналасындағы жайылымдардың қысқаруына әкелді. Көшпелі мал шаруашылығына көшу себептерінің бірі – мал басының күрт өсуі. Аңшылар мен терімшілерден айырмашылығы, көшпелілер өз өнімдерін өндірді. Мал шаруашылығында қой мен жылқы басым болды, сиыр саны аз болды. Батыс Қазақстанның шөлді аймақтарында түйе маңызды рөл атқарды. Елдің солтүстігінде өсімдік жамылғысы анағұрлым бай, сиырлар көбірек ұсталды. Еліміздің оңтүстігі қойдың басым болуымен сипатталады. Кейбір таулы аймақтарда егіншіліктің шалбар түрі дамыды. Көшпелілердің киіз үйі өте қарапайым және жайлы тұрғын үй. Ол өте қысқа мерзімде - шамамен бір сағатта жиналады және бөлшектеледі. Киіз үй екі негізгі құрамдас бөліктен тұрады: ағаш жақтауды жабуға арналған киіз төсеніш. Киіздің материалы – қой жүні. Ағаш жақтау үш бөлікке бөлінеді: кереге – киіз үйдің негізі, тор қабырға. Кереге уық – арнайы тіректер арқылы тіреледі. Шаңырақ киіз үйінің күмбезді төбесі дөңгелек немесе конус тәрізді болады. Осындай төрт-бес тұрғын үй бір ауылды құрады. Жақын жерде сарай – малды түндейтін жер болатын. Елді мекеннен сәл жерде отбасылық зират болған. Кез келген тұрғын үйдің, киіз үйдің немесе қыш үйдің ортасында ошақ болатын. Малшылар ғасырлар бойы дамып келе жатқан жайлаудағы жайлаудан қыстауына қоныс аударған мал шаруашылығын байқады. Олар жыл мезгілін және қолда бар табындарды шөппен және сумен қамтамасыз ететін орынды мұқият таңдады. Көктеудің көктемгі жайлаулары әдетте қыраттар мен қыраттарда орналасатын. Жазда малды жайлауға, жазғы жайылымға айдайтын. Ол үшін орындар әдетте даланың шетінен және шекарасынан таңдалды. Көшпеліліктің әртүрлі аймақтарда өзіндік ерекшеліктері болды. Батыс және Орталық Қазақстанда қалыптасқан таза көшпелілік. Шығыс Қазақстанда, Алтай мен Тянь-Шань тауларының сілемдерінде Жетісуда жартылай көшпелі мал шаруашылығы кең өріс алды. Оңтүстік Қазақстанда Сырдария, Шу, Келес өзендерінің жағасында отырықшы ауыл шаруашылығы дамыды. Күзде малшылар күзгі жайлау – күзеуге шықты. 3.4. Солтүстік Қазақстандағы Ботай мәдениеті. жүктеу/скачать 127,63 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|