Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар

7.  Ұлыбай-Тасмола мəдениетінің үш кезеңі? 
 
Дəріс №11 
Тақырыптың атауы: Сақ-сармат дəуіріндегі Қазақстан. 
Дəрістің мақсаты:Студенттерге сармат тайпасының саяси тарихы, шаруашылығ, 
мəдениеті, үш кезеңнен тұратын археологиялық ескерткіштері туралы мəліметтер 
беру. 
Негізгі сұрақтар жəне қысқаша мазмұны: 1.Сақ-сармат дəуіріндегі тайпалардың 
шаруашылығы,  мəдениеті,  өнері  мен  діни  сенімдері.  2.  Сарматтардың 
археологиялық ескерткіштері. 
Сарматтар  деген  халықтың  аты  б.з.б.  ІІІ  ғасырдан  бері  белгілі.  Сол  кездері 
сарматтардың  скифтерді  жаулап  алуы  басталады.  Олар  Скифияның  едəуір  бөлігін 
басып алып, жеңілгендердің бірінде қалдырмай қырып-жойған. Сөйтіп елдің басым 
бөлігін  шөлге  айналдырған.  Сарматтардың  басты  бір  тайпасы  роксоландар  б.з.  І 
ғасырында  Мидияның  шекарасына  жетіп,  Риммен  соғысқан.  Олардың  ізімен 
аландар жүріп отырған. 
Сарматтар  өздері  басып  алған  жерлердегі  халықтарының  саяси  өміріне  белсене 
қатысқан.  Мысалы,  б.з.б.  ІІ-ші  ғасырдың  соңғы  кезінде  Понтия  патшасы 
Митридатпен  болған  соғыста  роксоландар  скифтерге  қосылады.  Б.з.б.  І  ғасырда 
Митридат  Римге  қарсы  күрескенде  сарматтар  оның  жағында  болған.  Б.з.б.  49-шы 
жылы римдіктер мен сарматтар тайпасы бірлесіп, Боспор патшасының одақтастары 
сирактарды  жеңеді.  Басқа  тайпаларға  қарағанда  жорыққа  кешірек  шыққан  аландар 
Қара  теңіздің  солтүстік  өңіріне  дейін  жетеді.  Кейінірек  олар  ғұндарға  қосылып, 
Испаниядан барып шығады. Жалпы атауы сарматтар деп аталатын қандас-туыс бұл 
тайпалар одағы Оралдың оңтүстік өңірінен шыққан болатын. 
Б.з.б.  ІҮ  ғасырдың бас  кезінде  сарматтар  Доннан  Ембіге  дейінгі  жерлерді  алып 
жатқан.  Осынау  уақытта  бұл  жерде  мəдениеттің  екі  басты  бағыты  құрылып 
қалыптасты, олар:Батыс Болғар мəдениеті жəне Шығыс Орал мəдениеті. 
Сармат  тайпалары(Прохров  мəдениеті)  өлген  кісілерін  əдетте  топырақ 
үйінділерінің  астына  қойған.  Олар  қабірдің  үстін  немесе  айналасын  балшықпен 
сылап,  қабірдің  ішін  ағашпен,  кесінділермен  не  қабықпен  көмкереді  екен.  Өлген 
кісіні басын түскейге қаратып, шаласынан жатқызып қою Прохров мəдениетіне тəн 
сипат болып келеді. 
Екінші кезеңде (Суслов мəдениеті) б.з.б. ІІ-ғасырдың аяғынан б.з.б. І ғасырының 
басына  дейін  қабір  құрылысының  түрлері  өзгермей,  бұрынғы  күйінде  қала  береді. 
Бірақ бұл кезде ішкі көмкермелі молалар саны күрт кеміп, жасанды үңгірлер мүлде 
жоғалады. Кемері кертпелі лақатты тепкішекті молалар түрі сақталып қалады. 
Кейінгі  сарматтар  Орал  өңірі  мен  Еділ  бойын,  Дон  өңірі  аймақтарын  қамтып, 
Орал  сыртындағы  даладан  Буг  өзеніне  дейінгі  аралыққа  түгел  тарайды.  Уақыты 
жағынан бұл б.з. ІІ-ІҮғ. кезеңі. 
Кейінгі  сарматтар  көптеген  салт-дəстүрлерді  сақтап,  жалғастыра  түседі.  Өлген 
кісілердің қалың көпшілігі іші көмкерілетін тар қабырларға жерленетін болған. 
Сармат  тайпаларының  басты  кəсібі-көшпелі  мал  шаруашылығы.  Сарматтар 
көбінесе  жылқы  мен  қой  өсірген.  Климаты  аса  қатал  континенталды  келетін 
аймақтың қысқы күндерінде малшылар малға табиғи панасы бар, жері ойлы-қырлы 

аудандарға көшіп отырған. Батыс Қазақстандағы мұндай жерлер оңтүстік пен батыс 
беттегі  ағынсыз өзендері мол шағылды аймақтар, жалпы сырт сілемдері мен үлкен 
өзендер  алқабы  болып  табылады.  Көшпелілер  əдетте  ағашы  мен  бұтасы  қалың 
тоғайлы, қопалы жерлерді таңдап алған. Көктем шығысымен қысқы қоныс өрістерін 
тастап  кетіп  отырған.  Олар  от  пен  судың,  мал  азығы  қорының  қалпына  келуіне, 
сөйтіп  ел-жұрттың  қайта  оралып  қыстауына  жағдай  жасаған.  Жалпы  алғанда 
сарматтар  шөбі  тапталғаннан  кейін,  жаңа  жайылымға  көшетін  болған.  Осының 
нəтижесінде  су  көздерінен  алыс  жатқан  жалпақ  жазықтағы  кең  жайылымдар,  мал 
айдап көшіп өткенде ғана болмаса, өте аз пайдаланылған. 
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: 
1.Сармат – савромат дəуірінің бірінші кезеңі? 
2.Сармат – савромат дəуірінің екінші кезеңі? 
3.Сармат – савромат дəуірінің үшінші кезеңі? 
4.Прохор мəдениетінің ерекшелігі? 
5.Суслов мəдениетінің ерекшелігі? 
6.Сармат тайпаларының археологиялық тұрғыдан маңызды жəне бай ескерткіштері 
қай жерден табылды? 
7.Сақ қоғамы қандай үш топқа бөлінді? 
8.Сақтар өздерінің ат мифологиясын немен байланыстырады? 
9.Сақ тайпаларының шаруашылық өмірінде андроновтықтарға қарағанда қандай 
өзгешіліктер болды? 
 
Дəріс №12 
Тақырып:Азия  мен  Еуропадағы  хундар  империясы  жəне  үйсін,  қаңлы 
мемлекеттері 
Дəрістің мазмұны 
7.  Ежелгі хундар туралы тарихи деректер жəне хундардың шығу тегі 
8.  Хундар мекендеген аумақ 
9.  Азиядағы хундар құрған мемлекет 
10. Шығыс Еуропадағы хундар империясы 
11. Үйсіндер құрған мемлекет 
12. Қаңлылар құрған мемлекет 
1. Ежелгі хундар туралы ең алғашқы жазғандар қытайдың əйгілі үш тарихшысы 
еді.  Олар:  біріншісі  –  Қытай  тарихшыларының  атасы  деп  саналатын  Сыма  Цянь 
(б.з.б.  135-67  жж.).  Оның  еңбегі  «Ши-цзи»  («Тарихи  жазбалар»)  130  бөлімнен 
тұрады.  Соңғы  бөлімінде  Сыма  Цянь  хундар,  Орта  Азия  халықтары,  оғыздар, 
қаңлылар, үйсіндер, қырғыздар жəне басқалары туралы да жазыпты. Хундар туралы 
ол келтіретін мəліметтердің бəрі өте қысқа – үзінде түрінде. 
Екінші  тарихшы  –  Бань  гу.  Ол  жазған  еңбек  «Цянь  Ханьшу»  («Батыс  Хань 
мемлекетінің  құжаттары»)  д.а.  Бұл  еңбек  б.з.б.  206  жылдан  басталып,  б.з.  25 
жылына дейінгі оқиғаны қамтиды. 
Үшінші  тарихшы  –  Фай  Е-нің  «Хоу  Хань-Шу»  («Шығыс  Хань  мемлекетінің 
құжаттары») – жоғарыда аталған екі тарихшының ізімен жазылған аса құнды еңбек. 
Бір артықшылығы – түркі халықтары туралы арнайы тарауы бар. Олар «Чжоу-Шу» 
(«Чжоу  ұлысының  құжаттары»),  «Бэйши»  («Алдыңғы  ұлыстар  тарихы»),  «Түн-

дянь»  («Бөгде  тайпалар  жылнамасы»),  «Тайпин  хуан-юи»  («Көне  тарих  туралы 
дерек») т.б. 
Еуропа  тарихшыларынан  хундар  туралы  жазған  Аммиан  Марцелиан  –  б.з.  ІҮ 
ғасырындағы  Рим  тарихшысы.  Ол  б.з.  І  ғасырынан  Ү  ғасырына  дейінгі  хундар 
туралы маңызды деректер қалдырған. Оның еңбегі «Іс қимылдар» деп аталатын 31 
кітаптан  тұратын  шығарма.  Ал  Гот  тарихшысы,  б.з.  Ү  ғасырында  өмір  сүрген 
Иордан  хундар  көсемі  Ругила,  Аттила  басқарған  мемлекеттер  туралы  жəне 
Аттиланың  Римге  жорығы  туралы,  соғыстың  жеңістері  жөнінде  өте  бағалы 
мəліметтер келтірген. 
«Хун»  монғолдардың  ежелгі  халықтық  атауы.  Қытайлықтардың  тілінде  бұл  сөз 
екі  буыннан  тұрған:  хун  –  жауыз,  ну  –  құл  немесе  кекшіл  құл  дегенді  білдіреді. 
Хунну  транскрипция  бойынша  сюнну  деп  ажыратылады.  Олар  ғұндар  атағын 
Шығыс Еуропаға кірген кезде ІҮ ғасырда алған.  
Хундардың  шығу  тегі  туралы  тарихшылардың  зерттеулеріне  сүйенсек,  б.з.б.  ІІІ 
ғасырда хундар түрікше сөйлеген жəне олар қаңлы, үйсін, қырғыз т.б. 20-дан астам 
түркі тайпаларымен бірге өмір сүрген. Хундар өздерін əр түрлі атаған: моңғолмыз, 
түрікпіз, славянбыз, неміспіз, иранбыз деген жəне басқа да халықтарды айтқан. 
Хундар түркі тайпасының арғы атасы екенін қытай тарихынан келістіре аударған 
жүйрік  ғалымның  бірі  Абел  Ремюза:  «Хун-гун  екеуі  бір  сөз,  ескі  дəуірдегі 
ғұндардың аты, олар тегісімен түріктер». 
2.  Түркі  тілінде  сөйлеген  хундар  ортасы  Ішкі  Моңғолияда,  Байкалда,  Ордостан 
(Қытайдағы өзен) Алтай, Тарбағатай, Жетісуға дейінгі жерлерді мекендеген. 
3.  Хундар  –  ертеде  Қытай  жер  інде,  яғни  Шығыс  Түркістанда  пайда  болды. 
Шығыстағы  хун  қоғамының  пайда  болуы  б.з.д.  ІІІ  ғасырдың  басында.  Хун 
ордасының  ең  күшейген  уақыты  –  б.з.д.  ІІІ  ғасырдың  аяғы  Тұман  мен  он  баласт 
Модэнің басшылық құрған уақыты. Б.з.д. 209 жылы Тұман өлгенде он баласт Модэ 
(шамамен б.з.б. 230-174 жж. өмір сүрген) əкесінің орнына таққа отырған. Б.з.б. 203-
202 жылдары Модэ Саян, Алтай жəне жоғарғы Енисей тайпаларын бағындырып, өз 
мемлекетінің солтүстік шекарасын түбегейлі орнықтырды. Бірақ əлі де ең басты екі 
қарсыласы – Қытай мен юэчжилер (иран тілес ұлы жүздер) қалып еді. 
Б.з.б. 202 жылы Қытайда азамат соғысы аяқталды. Ел басына Хань династиясы 
келді.  Оның  негізін  қалаушы  Лю-Бан  (імператор  Гао-ди)  мемлекет  шекарасын 
қауіпсіздендіруге  тырысып,  б.з.б.  202  жылдың  қысында  хундарға  қарсы  əскер 
шығара  бастады.  Бірінші  қақтығыстан  соң-ақ  Модэ  кейін  шегінді,  ал  олардың 
соңынан  жүріп  отырған  Хань  əскері  өзінің  негізгі  күшінен  бөлініп,  көз  жазып 
қалды.  Əскерімен  бірге  императордың  өзі  де  бар  еді.  Мұны  байқаған  Хундар 
шегіністі  бір  ден  тоқтатып,  төрт  атты  корпусымен  императорды  Байдан  тауының 
маңында қоршауға алды.    
Императорға  хундармен  туыстыққа  негізделген  бейбіт  келісім  шартын  жасауға 
уəде беру ден басқа жол қалмады, яғни императорға Модэге үйіндегі ханшайымды 
беруге жəне салық төлеп тұруына тура келді. Хундар мен Хань арасындағы бейбіт 
қатынас б.з.б. 166-163 жылдарға дейін созылды.  
Модэнің мұрагері Лаошаньнің ең қатал соғысты ұлы жүздермен (юэчжилермен) 
жүргізуіне тура келді. Күрес ширек ғасырға созылды жəне б.з.б. 174-167 жылдары 
хундар  үйсіндермен  одақта  болудың  нəтижесінде  қатты  шиелініскен  соғыста 

жеңіске  жетті.  Ұлы  жүздер  хундардан  жеңілген  соң  Ферғанадан  өтіп,  Бактрияға 
шабуыл  жасап,  оларды  бағындырып,  өз  ордаларын  құрған.  Дегенмен  б.з.д.  І 
ғасырдың  аяғында  Қытай  империясы  батыстағы  үйсіндердің,  шығыстағы 
дунхулардың  жəне  солтүстіктегі  Енисей  динмендіктерінің  көмегімен  Хун  ордасын 
талқандаған. Сол себепті хундар екіге бөлініп бірі Қытай империясының құрамында 
қалып,  ал  екіншісі  қазіргі  Алтай  мен  Қазақстан  жеріне,  батысқа  қарай  жылжыған 
(одақтас  қаңлы  елінің  жеріне).  Солтүстік  хундарды  ұлы  қолбасшы  ЧжиЧжи  қайта 
күшейтті. Б.з.д. Іғ. Солтүстік хун ордасына Алтай, Жетісу, Орталық Қазақстан жəне 
Орта  Азияда  мекендеген  көптеген  тайпалар  бірікті.  Оның  негізгі  мақсаты  Қытай 
экспанциясына  қарсы  тұру  болды.  Көп  ұзамай  ол  ордасының  астанасы  етіп  Талас 
қаласын  салдырды.  Б.з.д.  36  жылы  Қытай  мемлекеті  Жетісу  мен  батысты  түгел 
бағындыру үшін əскер шығарды. Себебі қаңлылармен бірігіп Шығыс Түркістандағы 
билікке қауіп төндіреді деп есептеді. Олар хун астанасы Талас қаласына дейін келді. 
Осы  жерде  үлкен  шайқас  болды.  Қытайлықтар  қаланы  қиратып  Чжичжидің  басын 
императорға  апарады.  Л.Гумилев  хундар  қытайлықтардан  жеңілген  соң  төрт 
тармаққа  ыдырайды:  біріншісі,  қазіргі  Қазақстан  территориясы  Еділ  мен  Жайық 
аралығында;  екіншісі,  Тарбағатайға;  үшіншісі,  Отанында  қалып,  қытайлықтар 
құрамында  қалды;  төртіншісі,  Ұлы  қорғанның  екі  жағына  Шаньси  ,  Ордос  жəне 
Алашанда орнығады. 
4. Хундардың бір бөлігінен ІІ ғасырда Батыс Қазақстан жерінде жаңа орда пайда 
болды.  Оның  ең  күшейген  кезі  Еділ  Мұндзукұлының  тұсы  (Үғ.)  еді.  Олар  ІҮ 
ғасырда  Шығыс  Еуропаға  қарай  жылжыды.  ІҮ  ғ.  70-жылдарының  аяғында  хундар 
Қаратеңіз  өңірінде  пайда  бола  бастады.  Олардан  алғаш  соққыны  Азов  теңізін 
мекендеген аландар (осетиндер) алды. Олар мың жылдан аса (қазіргі Керчь бұғазы 
мен  Қырымда  орналасқан)  өмір  сүрген  Боспор  патшалығын  жойды.  Батыс  жəне 
солтүстік  батыста  орналасқан  сармат-алан  жəне  Готтар  немесе  швед  тайпасына 
беттеді.  Вестоготтар  (Батыс  Готтар)  Дунайға  қашты,  Остоготтар  (Шығыс  Готтар) 
талқандалды. 395 жылы Закавказье мен Месопотамия аймағына шабуыл жасады. Ү 
ғасырдың  басында  олар  Дунай  жерін  басып  алады.  Поннонияны  басып  алып,  хун 
державасын құрды. Орталығы қазіргі Венгрияның жері болды. 433 жылы қартайған 
хун патшасы өзінің билігін немерелері – Бледе мен Аттилаға береді. Олар 12 жыл 
патшалықты  бірге  басқарып,  герман  тайпаларын  бағындырды.  Олар  бірігіп  Рейн 
бойындағы бургун корольдігін талқандайды. 445 жылы Аттила ағасын өлтіріп, елді 
жеке  өзі  билейді.  450  жылы  ол  Рим  империясының  шекарасын  кесіп  өтуге 
дайындалады.  Рим  императоры  Валентино  ІІІ-ден  қарындасы  Гонорияны  өзіне 
əйелдікке (бұл оған Римдік патшаның мұрагері болуға мүмкіндік беретін еді) жəне 
Рим мемлекетінің байлығы мен билігінің біраз бөлігін беруді талап етеді. Римдіктер 
Гонорияны  қамауға  алған  соң,  Аттила  өзінің  тəуелді  тайпаларынан  Римге  қарсы 
жорыққа  шығуға  əскер  жинай  бастайды.  Аттила  алғашқы  соғысын  сəтті  бастап, 
Шығыс  Рим  империясының Дунайға дейінгі  қалаларын  бірінен  соң  бірін  қиратып, 
Балканға  келе  жатып  жол  бойындағы  барлық  бекіністердің  бəрін  қиратады.  451 
жылы  Аттила  алып  державаның  əміршісі  болды.  Оған  Днестрден  Римге  дейінгі, 
Балтық теңізінен Қара теңізге дейінгі жерлер бағынды, бағынбаған Рим ғана қалды. 
451  жылы  15  маусымда  Тура  қаласының  жанындағы  жазықта  Аттила  əскері  мен 
рим жасаған басқарған Аэции (жас кезінде хундардың тұтқыны болған, Аттиламен 

сол  жерде  кездескен,  хундар  əлемін  жетік  білген  адам)  арасында  шешуші  шайқас 
болды.    Алғашқы  шайқас  Аттиланың  жеңілісімен  аяқталды  (166  мың  адам  өлген). 
Дегенмен  де  римдіктер  құрған  одақтар  арасында  алауыздық  туындап  Аттила  өз 
əскерін  ертіп  аман-есен  кері  қайтты.  Көп  ұзамай  ол  өзінің  əскер  қатарын 
толықтырып,  Италияның  оңтүстігіне  –  Римге  қарай  бет  алды.  Ол  көптеген 
қалаларды:  аквилея,  Верона,  Монтуя  жəне  Бергамоны  басып  алды.  Милан  қаласы 
Аттилаға  өз  еркімен  берілді.  Ендігі  кезек  Римдікі  еді.  Мəңгілік  қаладан  Лев  І  Рим 
папасы  Аттиладан  қайырымдылық  сұрау  үшін  елші  жібереді.  Елшілер  көп  тарту 
жасайды.  Күтпеген  жерден  Аттила  келісім  берді.  Себебі,  хун  елінде  оба  ауруы 
басталған  еді.  Хун  патшасы  Поннонияға  кетпекші  болды.  Бірақ  римдіктер 
Гонорияны  бермесе  əйелдікке  бермесе,  келесі  жылы  келіп  қаланы  шабамын  деп 
қорқытты.  Аттила  қайтып  келмеді.  Ол  өз  сарайына  əйелдікке  бургун  елінің 
(немістің) сұлу қызы Ильдиконы алды. Неке түні белгісіз себептен Аттила өледі. 
Ол өлген соң Хун Ордасы ыдырайды. Екі жыл өктен соң Римді Вандалдар басып 
алып, екі апта бойы тонады. Ал содан 21 жыл өткеннен кейін Батыс Рим империясы 
мəңгі жойылады. 
5.  Усунь  –  «ah  –  smən»  деген  белгілердің  қазіргі  кездегі  дыбысталуы.  Асман  – 
иран  тілінде  «аспан»  дегенді  білдіреді.  Жылнамада  сақталған  жəне  бұл  терминнің 
қытай аудармасы да сақталған. Б.з.д. 107 жылы Хань императоры Усунь еліне усунь 
билеушісіне  əйелдікке  қызын  жібереді.  Ол  өте  жас  болған,  ал  билеуші  қарт  еді. 
Олар жылына бір-екі рет қана көріскен, ханшайым еріккеннен өлең шығарған. Өлең 
сөзі:  «Мені  туыстарым  Аспан  еліне  тұрмысқа  берді»  деп  басталған  (Бань  гу,  96б. 
тарауы, 1167 бет). Сонымен қатар үйсін аттарын Қытайда аспан аттары деп атауы да 
тегін емес (тянь ма) (Сыма Цянь, 123 тарау, 1142 бет).  
П.Даффина    «у-сунь»  иероглифтік  этимологиясы  «Қарға  ұрпақтары»  дегенді 
білдіреді  деген.  Бұл  жерде  қарға  өте  маңызды  кейіпкер,  мифологиялық  тұрғыдан. 
Ежелгі  Үндістанда  Қарға  Гаруд-Қыранның  үлкен  ағасы  есептелген.  Оның  тарихы 
былайша  өрбіген.  Құдайдың  (аты  əр  түрлі  аталады)  құрсағында  екі  балапан  құс 
дамып жатты. Ол кезде мəңгілік түн болды, ал күн енді ғана қалыптаспақшы еді. Екі 
балапан құстың бірі құдайдан оның құрсағынан шыққан кезде маған күн сəулесінің 
арайын көруді бұйыртшы деп қатты өттінді  жəне  дүниеге  келуіне  əлі де мың  жыл 
қалсада  құрсақтан  тез  шығаруын  өтінді.  Құдай  оның  өтінішін  орындады.  Шала 
дамыған балапан құс құрсақтан ұшып шыққан кезде жаңа ғана атқан күннің арайы 
оның  көлеңкесінен  қызыл  болып  шағылысты.  Оны  осылайша  атады:  Аруна,  бұл 
Қызыл дегенді білдіреді. Бұл қарға еді. Ол таңғы арайдың нышаны, белгісі болды. 
Мың  жылдан  соң  келесі  балапан  құс  дүниеге  келді.  Ол  бірден  қанды  ас  іздеуге 
шықты.  Ол  қыран  болды,  оған  Гаруда  деген  ат  берді.  Ол  барлық  құстардың 
патшасы болды.  
 
Ежелгі Қытайда У немесе Чи-у Қарғасы («Қызыл Қарға») күннің туындысы еді. 
Ежелгі  мифке  сəйкес  бір  кездері  аспанда  он  күн  болған,  жəне  жерде  қатты  ыстық 
болған.  Одан  құтылу  үшін  Аңшыны  шақырады.  Аңшы  Хоу-и  алаңға  шығып, 
садақты тартып аспанға қарай атады. Кенет отты шар жарылып. айналасына алтын 
қауырсындарды  шаша  отырып    жерге  қарай  құлады.  Жарқыраған  бір  нəрсе  жерге 

құлады.  Адамдар  жақындап  келсе  жебе  кірген  Алып  Қарғаны  көреді.  Бұл  күннің 
бірі еді.  
Һұн  тəңірқұты  үйсін  күнмуы  Нəнді  бидің  ұлы  Елжау  биді  асырап,  ер  жеткізіп, 
үйсін  халқын  оның  өз  билігіне  беріп,  əкесінің  тағына  отырғызды.  Əкесінің  кегін 
қайтармақ  мақсатпен  Елжау  би  (һұн  тəңірқұты  Модэнің  ұлы  Лаужаң  кезінде)  Іле 
өзенін  мекен  еткен  иозылерге  қарсы  соғысқа  аттанып,  жеңіске  жетеді.  Іле  өзені 
бойындағы ұлы иозылердің бір бөлігі батысқа қарай ығысып, Бактрия жеріне қоныс 
аударады.  Енді  бір  бөлігі  өз  орынына,  Іле  алқабында  қалып,  үйсін  ұлысына 
қосылып  кетеді.  Ұлы  иозылерді  жеңіп,  Іле  алқабы  мен  Ыстықкөл  айналысындағы 
шұрайлы  да  құнарлы  қонысты  жаулап  алудың  жəне  бұл  өңірде  қалған  сақ 
тайпалары  мен  Ұлы  иозы  тайпаларын  қосып  алудың  зор  жеңісі  үйсін  елінің  күш-
қуаты мен мемлекеттік беделін мейлінше арттырады. Осы кезде һұндардың Лаушаң 
тəңірқұты  қаза  болып,  һұн  билеушілері  арасында  алауыздық  туып,  өзара 
қырқысады.  Бұл  орайды  пайдаланған  үйсін  күнмуы  һұндардың  ордасына 
бағынышты болудан бас тартады. Һұн билеушліреі əскер тартып үйсіндерге шабуыл 
жасайды. Олар жеңіске жете алмай, бойын аулақ салуға мəжбүр болады.  
Үйсін  ұлысы  Іле  өзені  өңіріне  келіп  орныққан  соң,  өркен  жайып  гүлденеді  де, 
қуатты мемлекет құрайды. Территориясы: батыста Шу, Талас өзендеріне, шығыста 
Тянь-Шань  тауларының  шығыс  сілеміне,  солтүстікте  Балқаш  көлінен  бастап, 
оңтүстікте Ыстық көлдің оңтүстік жағалауына дейінгі ұлан-байтақ өңірді қамтиды. 
Осы  территориядағы  үйсін  елі  шығыста  һұндармен,  солтүстікте  қаңлылармен, 
батыста  дауандармен,  оңтүстікте  Тарым  ойпатындағы  қалалармен  шекаралас 
болады.  Астанасы  Чигучен  (Іле  алқабындағы  Қызылаңғар)  қаласы.  Ең  жоғарғы 
билеушісі  күнму  (күнби)  д.а.  Күнби  өзі  тағайындаған  əскери-əкімшілік  ұлықтар 
арқылы  бүкіл  мемлекетті  меңгеріп  отырады.  Сонымен  қатар  дулы  үйсін  елінің 
əкімшілік бастығы, оңқа (оңқы) ел ішіндегі ру-тайпа басшысы, елдегі қарулы күшті 
меңгерген қолбасы, қолбасшының көмекшісі дарту т.б. секілді лауазымдар болған. 
Үйсін мемлекетінде 120 мың түтін, 630 мың адам, 188 мың сайлауыт əскер болды. 
Б.з.б.  53  жылдары  үйсін  тайпасы  ішінде  үлкен  алауыздықтар  мен  таққа  таласу 
басталады.  Күнбидің  қытай  əйелінен  туған  балалары  мен  хун  əйелінен  туған 
балалары  арасында  жаулық  өршіп,  өзді-өзі  соғысады.  Соның  салдарынан  үйсін 
тайпасының  оңтүстігі  өңірлері  қытай  əйелінен  туған  балаларының  билігіне,  ал 
терістігі  хун  əйелінен  туған  балаларының  билігіне  өтеді.  Б.з.б.  44  жылдың  екінші 
жартысында  жасаған  шабуылында  хундар  мен  қаңлы  тайпалары  үйсіндердің 
астанасы  болған  Цегу  қаласын  басып  алады.  Халқын  тонап,  малын  олжалайды. 
Сонымен үйсіндердің батыстағы мың шақырымдай жер құлазып бос қалады. 
6.    Қаңлы  халқының  этникалық  сипати  жөніндегі  мəселе  күрделі  де  қиын. 
Қаңлылардың  қай  тіл  де  сөйлегені  жөнінде  де  бірыңғай  піків  жоқ.  А.М. 
Бернштамның  пікірінше,  қаңлылар  түрік  тілі  халық  болван.  Басқа  зерттеушілер 
қаңлылар Солтүстік Иранның мал өсіруші тайпалары қатарына жатады, олар б.з. І-
ші  мыңжылдығы  ортасында  Сырдария  бойына  түрік  тайпаларының  қоныс 
аударуына  байланысты  өзінің  этникалық  бейнесі  мен  тілін  өзгерткен  деп  болжам 
жасайды. Б.А. Литвинский қаңлылар иран тілді сақтардың ұрпағы деп есептейді. 
«Қаңлы» деген ат б.з.б. дін кітабы «Авеста» деректері мен үнді халқының эпосы 
«Махабхарата»  қолжазбаларының  мəліметтерінде  белгілі  болған.  «Қаңлы»  сөзі 

«қараулы,  жақсы,  жайсаң  ұлықтар»  мағынасын  береді  деген  пікір  М.  Қашғаридің 
еңбегінде  мақұлданады.  Б.А.  Литвинский  «қаңлы»  атын  сақ  тайпаларының  бірі 
«былғары киімді əлде (сауытты) адамдар» д.а. 
Қаңлылар  б.з.б.  ІІІ  ғасырдан  бастап  осы  заманға  дейін  Сырдария  алқабы  мен 
Жетісу  өңірін  мекен  етіп  келген  ежелгі  ел  болып  есептелінеді.  Қаңлылар  күшейіп 
гүлденген кезде, олардың қарамағына Ташкенттен Хорезмге дейінгі өлкелер енген. 
Б.з.б.  І  ғасырда  қаңлы  елінің  аумағы  Ферғана,  Соғды  өлкелеріне  дейін  кеңейген. 
Қаңлы  елінің  ең  жоғарғы  билеушісі  хан  болған.  Елдің  астанасы  Битен  қаласы 
болды. Жапон ғалымы Сиратори ол қаланы қазіргі Түркістан қаласының маңы деп 
есептейді.  
Қазақстан  археологы  К.Ақышев бастаған  экспедициясының  анықтауы  бойынша 
қаңлылардың  І  ғасырдағы  саяси  орталығы  Отырар  (Фараб)  яғни  Орхон 
ескерткіштеріндегі Қаңғу-Тарбан болып есептелінеді. Ежелгі қаңлы елі ұлан байтақ 
өңірге жайылған. Олардың ата қонысы Қаратау алқаптары мен Сырдарияның орта 
шенінен бастап, Шаш (Ташкент) өлкесінің ойпаттарына дейін созылған. Олар қыста 
Сырдарияның төменгі ағысындағы қыстауларды мекендесе, жазда Шу, Талас, Арыс 
өзендерінің  алқаптарындағы  жайылымдарға  көшіп  барған.  Қаңлы  тайпасының 
негізгі  кəсібі  көшпелі  мал  шаруашылығымен  айналысты.  Егіншілікпен  жəне  бау-
бақша шаруашылығымен айналысты. 
ҮІ-ҮІІІ  ғасырларда  қаңлылар  Батыс  Түрік  қағандығының  қол  астына  қарайды. 
ХІІ-ХІІІ  ғасырларда  қаңлылар  Жетісудағы  ең  мықты  ұлыс  болып,  бұл  өлкені 
Алмалықта  отырып  билеген.  Қарақытайлардың  шабуылы  кезінде  қаңлылар  қарлұқ 
елімен  бірігіп,  Баласағұн  қаласын  қорғауға  қатысады.  Ежелгі  қаңлылардың  бір 
бөлігі  түрік,  əзірбайжан,  түркімен,  қазақ,  өзбек,  қырғыз,  қарақалпақ  т.б. 
халықтардың құрамына енген. 
 
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар: 
1.  “Хунну”, “сюнну”, “усун” ұғымдарына түсінік беріңіз? 
2.  Б.з.б. ІІІ ғ. үйсіндер мекен еткен территория? 
3.  Үйсіндердің жоғарғы билеушісінің лауазымы? 
4.  Үйсіндердің астанасы? 
5.  Ғұндар Қазақстан жеріне қай жерден жəне қашан келді? 
6.  Ғұн билеушісі Модэ батыста кімдерге қарсы жорық жасады? 
7.  Ғұндардың Қазақстан жеріне екінші рет қоныс аударуы қай жылы басталды? 
8.  Қай ғасырда ғұндар Еуропа жеріне қоныстанды? 
9.  Ғұндар мен үйсіндердің негізгі шаруашылығы? 
10.  Ғұндар мен үйсіндердің қоғамдық құрылысы? 
11.  Ғұндар мен үйсіндердің рухани жəне материалдық мəдениеті? 
 
 

жүктеу/скачать 0,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: