ПОСТМОДЕРНИЗМ И ИДЕНТИЧНОСТЬ

160
                          
ҚазҰУ хабаршысы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. № 1 (36). 2011
 
«дислокация».  Дислоцированная  основа  иден-
тичности  как  основа  не  с  единым  центром,  а  с 
множеством таковых. Современное общество не 
имеет единых принципов организации, не имеет 
фиксированного  центра  или  равновесия.  Нет 
общества,  которое  было  создано  согласно 
единой  причине,  единственному  закону.  Иден-
тичность  постоянно  подвергается  процессу 
дислокации и дисбалансирования.  
Распространенная  в  постмодернистскоих 
кругах новая идея идентичности - это не просто 
проблема  отчуждения  личности,  это  проблема 
дисбаланса  и  дислокации.  Давайте  далее 
рассмотрим 
теоретическое 
происхождение 
постмодернистской идеи идентичности.  
Традиционные идеи марксизма 
Понятие  дисбалансирования  связано  с 
идеями  марксистов.  Маркс  утверждал: «Люди 
сами делают свою историю. Но в реальности мы 
видим,  что  индивиды,  личности  не  то,  что  не 
пишут истории, они даже не могут быть за нее в 
ответе.  Они  ее  делают  не  так,  как  им  взду-
мается,  а  при  обстоятельствах,  которые  не 
сами  они  выбрали,  которые  непосредственно 
имеются  налицо,  даны  им  и  перешли  от 
прошлого поколения».  
Структуралистский  марксист  Л.Альтюссер 
так  объяснил  теорию  Маркса: «Маркс  отошел 
от  абстрактного  видения  человека,  для  него 
сущность  человека  заключалась  в  его  роли  в 
социальных  отношениях  (способ  производства, 
средства  производства,  оборот  капитала). 
Поэтому утверждение Маркса в корне поменяло 
понятие  современной  философии  о  человеке, 
как  о  существе,  несущем  универсальные 
качества».  Несмотря  на  то,  что  антигума-
нистическая  теория  Альтюссера  делала  акцент 
на  деятельности  человека,  за  что  подвергалась 
постоянной  критике  гуманистов,  она  оказала 
значительное 
влияние 
на 
формирование 
современных философских идей.  
Бессознательное Фрейда 
Дисбаланс  и  децентрализация  идей  запад-
ного  мира  в 20 веке  связано  с  открытием 
Фрейдом  «бессознательного».  Фрейд  аргумен-
тировал  наличие  у  человека  идентичности, 
гендерности,  желаний  логикой,  совершенно 
отличной  от  ортодоксальных  положений,  он 
утверждал,  что  все  это  символический  и 
психический  процесс  проявления  бессознатель-
ного.  Иными  словами  идентичность  форми-
руется  согласно  психологическому  состоянию, 
так  называемому  бессознательному.  Это  заяв-
ление  опровергло  Декарта,  который,  основы-
ваясь  на  рациональных  и  общепринятых  идеях, 
объяснял  идентичность  как  следствие  сущест-
вования  разума: «Я  мыслю,  следовательно 
существую».  
Таким образом, идентичность – это не часть 
нашего  сознания,  формирующаяся  у  нас  с 
рождения,  это  продукт  продолжительной 
деятельности бессознательного. Хотя считается, 
что  в  этом  случае  идентичность  едина  в 
воображении  или  фантазиях,  здесь  она 
находится в постоянном процессе, в постоянном 
формировании. Идентичность – это не априорно 
существующее 
заполненное 
пространство 
внутри личности, это незавершенное, постоянно 
заполняемое извне  явление. Мы ориентируемся 
на других, все, что мы воспринимаем от других 
индивидов, мы пропускаем через себя.  
Структурная лингвистика Ф.Соссюра  
Согласно  Соссюру,  в  абсолютном  значении 
мы  не  являеемся  авторами  наших  идеи, 
выражаемых  посредством  языка.  С  момента 
нашего рождения мы попадаем в среду, где свои 
языковые 
правила 
существовали 
всегда, 
воспринимая  знаковую  систему,  используя 
принятый  в  среде  язык,  мы  лишь  воспроиз-
водим значения. Язык - социальная система, не 
индивидуальная.  Язык  существовал  до  нас. 
Способность  говорить  и  выражать  индвидуаль-
ные  мысли – это  лишь  оперирирование 
огромным  количеством  смысловых  значений, 
существующих  в  языке  и  культурной  системе. 
Более того, значение слова напрямую не связано 
с называемым им предметом или явлением, оно 
формируется в языковом коде, через отношения 
сходств  и  различий  с  другими  языками. 
Например,  человек  может  узнать,  кто  он  есть, 
только через отношения с другими индвидами.  
Деррида 
говорил, 
что, 
сколько 
бы 
говорящий  не  стрался,  ни  одно  значение  или 
смысл  не  могут  быть  зафиксированы.  Его 
теория  основывается  на  двойной  стратегии 
понимания  языка: «различие»  и  «продление». 
То есть смысл слов, произведенный говорящим, 
постоянно  меняется,  теряется,  дополняется 
другим содержанием.  
М.Фуко и современная генеалогия  
М.Фуко – основатель 
современной 
генеалогии. 
Фуко 
исследовал 
изменение 
дисциплинарной власти в конце 19 и начале 20 
века.  Главным  и  практически  единственным 
наказанием  за  все  уголовные  наказания 
становится тюрьма. Она становится в один ряд с 
такими  дисциплинирующими  механизмами  как 
больница, школа, казарма, при этом соединяет в 
себе черты каждого из них. Тюрьма оказывается 
пространством  принудительной  нормализации 
индивидов.  Извлечение  полезности  достигается 
созданием  огороженных  пространств.  С  целью 
предупредить  возможные  протесты  наряду  с 
огораживанием 
применяется 
методика 
разгораживания.  Каждому  индивиду  отводится 
его  собственное  место.  Задача  дисциплинарной 

Вестник КазНУ. Серия философия. Серия культурология. Серия политология. № 1 (36). 2011                                                
161
 
власти – с  помощью  рационально-дидакти-
ческих мер, которыми располагают социальные 
науки  и  административная  система,  подчинить 
и  контролировать  не  только  ментальное, 
физическое  здоровье,  сексуальное  поведение, 
семейную  жизнь,  но  и  повседневную  деятель-
ность,  труд,  эмоции,  даже  смерть;  создать 
человека  покорного,  которым  можно  легко 
управлять.  Техника  дисциплинарной  власти 
Фуко  основана  на  усиленной  индивидуа-
лизации,  на  применении  власти,  опирающейся 
на  меры  принудительного  ограничения  «физи-
ческого  тела  человека».  Именно  с  система-
тизацией  и  универсализацией  такого  типа 
дисциплинарной  власти  усиливается  процесс 
индивидуализации.  
Критика теории и феминизм как социаль-
ное движение 
 Новая  волна  феминизма  как  социального 
движения  началась  вместе  с  появлением  в 60-х 
годах  студенческих  протестов,  движений  за 
мир,  молодежных  субкультурных  движений  и 
т.д..  Появление  феминизма  как  теории 
подготовлено  следующими  интеллектуальными 
течениями  Запада - либеральная  философия  и 
теория  прав  человека, социалистическая теория 
(сталинизм),  рассмотрение  сексуальности  и 
сексуального поведения  человека  в  социальном 
и политическом контексте. 
Эти  общественные  движения  отдавали 
приоритет  культуре,  под  культурным  началом 
протестовали  против  политики,  опирающейся 
на  социальную  стратификацию,  вели  к 
разрушению  существовашей  политической  сис-
темы. Каждое из таких общественных движении 
боролось  за  определенную  часть  социальной 
идентичности.  Феминисты – за  права  женщин, 
движения  сексуальных  меньшинств - за  права 
геев и лесбиянок, другие – за права темнокожих, 
антимилитаристы – за мир.  
Феминизм  тесно  связан  с  декартовским  и 
современным 
социологическим 
понятием 
дисбаланса.  Феминисты  видели  проблему  в 
классическом  разделении  на  внутреннее  и 
внешнее, на личное и общественное. «Личное и 
есть  политика» – вот  слоган  феминистов. 
Следовательно,  феминисты  считали  семью, 
гендерность,  труд,  разделение  труда,  воспи-
тание  детей  предметом  политических  обсуж-
дений.  Постепенно  движение,  созданное  в 
начале  для  борьбы  за  права  женщин,  сменило 
направление,  задаваясь  вопросом,  как  форми-
руется гендерность в наши дни.  
Основываясь  на  этой  теоретической  базе, 
идентичность  с  точки  зрения  феминизма  имеет 
следующие 
особенности: 
непостоянность, 
фрагментарность, дислокация, нарушение и т.д. 
Мы  встречаем  эти  особенности  в  нашей  жизни 
повсеместно,  играя  в  игру  под  названием 
«идентичность».  Стюарт  Холл  назвал  следую-
щие  характерные  свойства  идентичности, 
рассматривая  игру  идентичности,  возникшую  в 
результате  назначения  американским  президен-
том верховного судьи в 1991 году.  
Во-первых,  идентичность  противоречива. 
Идентичности пересекаются, дислоцируют друг 
друга. 
Во-вторых,  не  существует  единой  главной 
идентичности (master identity), которая  бы 
обобщала  и  подчиняла  различные  идентич-
ности.  К  примеру,  с  точки  зрения  иерархии 
человеческих  отношении,  для  индвида  не 
существует  идентичности,  соответствующей 
только его социальному статусу.  
В-третьих,  в  современном  мире  идентич-
ность,  ориентированная  на  социальный  статус, 
разрушается,  а  с  появлением  феминизма,  вос-
станий афроамериканцев, эмансипации народов, 
экологических движений на политической арене 
появились новые идентичности.  
В-четвертых,  так  как  содержание  идентич-
ности  меняется  в  зависимости  от  того,  как  ее 
понимать и с какой теоретической точки зрения 
рассматривать,  процесс  идентификации  может 
закончиться  неудачно.  Происходит  переход  от 
политики 
идентичности, 
основанной 
на 
иерархии,  к  политике  идентичности,  основан-
ной на различиях.  
Феминистическое  понимание  идентичности 
очень  отличается  от  просветительской  или 
социологической  точки  зрения,  оно  еще  более 
ненадежно  и  размыто.  И  хотя  теперь  старое 
понимание 
идентичности 
запутанно 
и 
непонятно,  это  открывает  новые  возможности 
артикуляции.  Это  делает  возможным  сформи-
ровать новую идентичность, пересоздать основу 
общества.  
 
 
___________ 
 
1. S. Hall, “The Issues of Cultural identity”, Jeon Hyo-
goan, Kim Soo-jin ed. Modernity In Future, The Study of 
Real Culture, 2000. 
2. Butler. J., Gender Trouble: Gender and the 
Subversion of identity, Routledge, 1990. 
3. Laclau. E. “Subject of Politics, Politics of the 
Subjects.” Difference 7, 1995. 
4. Scott. J., “Multiculturalism and the Politics of 
Identty.” J. Rajchman ed., Identity in Question, Routledge, 
1995.5) Ratz. J. “Multicuturalism :Liberal Perspective.” 
Dissent. winter 1994. 
 
 
 
* * * 
Бүгінгі  күнге  дейін  қоғам  адамның  кереметтілігін, 
оның ақылды ойшыл екендігін еш күмəнсіз мойындады. 
XX  ғасырдың  екінші  жартысында  индивидке  деген 
«кереметтілік»  қарым-қатынасы  өзгергендігі  постмо-
дернистік бірегейлік идеясынан көрініс тапты. 

162
                          
ҚазҰУ хабаршысы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. № 1 (36). 2011
 
* * * 
It has been believed that stable foundation of society 
had been from the ability to reason of human beings. 
However, the identity of individuals in modern society is 
being fragmented. In the late 20th century the emergence of 
postmodernistic identity is shaking the framework of 
modern society.  
 
 
 
 
 
 
Ж.Сүлейменова 
 
ИСЛАМҒА ДЕЙІНГІ ТҮРКІЛЕРДІҢ ƏСКЕРИ МƏДЕНИЕТІ 
 
ҚР  Президенті,  Елбасы  Н.Ə.  Назарбаев 
өзінің  «Тарих  толқынында»  атты  еңбегінде: 
«Түркілерде əскери өнердің дəрежесі бəрінен де 
жоғары  болды.  Қатардағы  кез-келген  көшпелі 
тек  бақташы-малшы  ғана  емес,  ержүрек 
жауынгер де еді. Олардың бəрі де ат құлағында 
ойнайтын шабандоз, алыс сапарларға салт атпен 
жүруге  төзімді,  ер  қаруы – бес  қаруды  шебер 
меңгерген,  ат  үстінде  ұрыс  жүргізудің  тəсіл-
деріне жетік тамаша жауынгерлер бола білді», – 
деп  атап  көрсеткен [1]. Қазақстан  түркі 
өркениетінің  бесігі  болып  табылатындықтан, 
мақтаныш  етуге  тұрарлық  мұрамыз  бар  екені 
баршамызға  белгілі.  Бүгінгі  мақаланың  түп 
негізінде  көне  түркілердің  жауынгерлік  əскери 
қару-жарақтары,  əскери  атақ-атаулары,  соғысу 
мəдениеті суреттеледі.  
Соғыс құрал саймандар  жағынан көне түрік 
əскері  басқа  ұлттардан  ерекшеленген.  Əсіресе 
атты  əскердің  қолданған  құрал  саймандары 
əскердің  маңызды  қазығы  еді.  Түріктердің  атты 
баптап-өсіруі,  соғыс  тəсіліне  үйретуі,  соғыс 
мамандарына  қолдануы  əскери  тактиканың 
бастапқы  нышаны  болды.  Расында  да  түрік 
аттары  ірі  емес,  қыл  түкті  араб  аттары  сияқты 
жəне  сұлу  еместігі  сипатталады.  Бірақ,  түркі 
аттарының  өте  шапшаң,  жылдам,  ұзаққа 
шабатындығы  оның  басты  ерекшеліктерінің 
бірі.  Көне  түркілер  барлық  жұмыстарын  атпен 
бітіретін  болған,  кез-келген  қызмет  түрінде  тек 
аттарды  қолданған.  Бұл  турасында  Махмұд 
Қашғари: «Құсқа  қанат  қаншалықты  қажет 
болса,  көне  түркілерге  аттың  қажеттілігі  де  сол 
шамада», – деп  атап  көрсетті.  Сол  себептен  əр 
түріктің  шатырының  алдында  бір  ат  дайын 
тұратын болған. Атты алғаш бағындырған жəне 
соғыс  майдандарында  қолданған  көне  түркілер 
еді.  Көрші  мемлекеттерге  əсіресе  Қытайларға 
атты əскер техникасы түріктерден алынған. Б.з.д 
307  жылында  қытайлар,  Ғұндардағы  сияқты 
жеңіл атты əскер бөлімшелерін құрады [2].
 
Көне 
түркілер  қоймен  бірге  атты  асырап  бағуды 
басымдықты жоспарға қоятын. Б.з.б 2500 жылы 
болған  тарихи  оңтүстік  сібірдегі  Афанасьево 
мəдениетінде  ат  жəне  қой  сүйектері  бірге 
табылған [3]. Ат  атаулары  кəдімгі  түріктерде 
«Юнд» , «Гогут»  сияқты  атауларымен  берілген. 
Осы  атаулар  арасында  бүгінгі  күнімізге  дейін 
көп  қолданылатын  атау  «ат»  делінеді.  Атты 
құлын,  тай,  үш  жасынан  кейін  ұрғашысына 
«қысырақ»,  еркегіне  «ат»  немесе  «айғыр»  деп 
атаған.
 
Ат  міну  үшін  айғыр  үйірге  қосылатын. 
Көне  түркілер  аттары  шыдамды  болу  үшін 
жаратып, 
бағатын 
болған. 
Деректерде 
түріктердің  далалық  жазықтарда  жылқылардың 
тола  болғандығы  жазылады.  Араб  саяхатшысы 
Ибн  Фазлан: «921-922 жылдары  көшпенді 
түріктер  аттарының  саны 15000
 
барады», – деп 
сипаттаған.  Мінетін  жəне  соғыс  кезінде  атты 
əскер  ретінде  қолданатын  аттарды  бірдей 
баптаған.  Ат  көне  түркі  экономикасында  құнды 
экспорт  тауары  ретінде  бағаланды.  Аттар 
түстеріне  қарап  іріктелді.  Махмұд  Қашғаридің 
«Диуани  луғат  ат-түрік»  еңбегінде  көне  түркі 
аттарының  түсімен  ажыратылған 15 түрі 
сипатталған.  Орта  Азия  даласында  ең  ескі 
замандардан бері көне түркілердің екі түрлі аты 
белгілі.  Бірінші  түрі  «Таки»,  екінші  түрі 
«Тарпан»  атымен  аталған.  Селжұқтардың  орта 
шығысқа  келгеннен  кейін
 
бұл  аттар  түрікмен 
аттарына  айналған [4].
 
Түркі  атының  ең  белгілі 
ерекшелігі:  орта  бойлы 140 см,  аяғы  жіңішке, 
адымы  өз-өзіне  сенімді,  құлақтары  кішкентай, 
кең маңдайлы, көзі ашық, жалыны ұзын, желесі 
тығыз,  төсі-жаясы  жəне  артқы  аяқтары  өте 
күшті  болатын.  Аттың  шабысы  жақсы,  түрегеп 
тұрып
 
тынығып  дем  алады,  суық-ыстыққа, 
жаңбыр-қарға,  желге  өте  шыдамды.
 
Мінетін 
жəне  соғысқа  мінетін  аттарға  бір  жасына 
келгенде  таңдау  жасалатын.  Хайуандарды  өте 
жақсы  танитын  көне  түркілер  аттардан  мына 
ерекшеліктерді  іздейтін.  Мысалы,  осы  тайлар-
дың  мінез  құлықтары,  үйірден  бөлек  отталуы 
(шөп жеуі), үйір бір жерден бір жерге жүргенде, 
үйірдің басында, оң жəне сол жақтарында жүруі 
кезінде басын жоғары ұстауы міндетті еді. Көне 
түркілер  соғыс  қимылдарына  жарамды  аттарды 
семіз,  денсаулығы  мықты,  аяқ  шабысы  тез 
аттарды таңдап алып, жарататын. Ат 3 жасынан 
5  жасына  дейін  қатаң  сыннан  өтуі  керек  еді. 

Вестник КазНУ. Серия философия. Серия культурология. Серия политология. № 1 (36). 2011                                                
163
 
Түркі  аттарының  ең  жақсы  жейтін  тағамы  арпа 
болған.  Сондықтан  көне  түркілер  көп  арпа 
егетін.  Арпаның  данасы  сүттене  бастағанда 
егінді  ерте  күн  шықпай  орып,  көлеңке  жерде 
сақтайтын  болған.  Аттардың  одан  басқа  жемі 
ретінде таза шөп немесе жоңышқа шөбін атауға 
болады.  Қыс  айларында  кебек  пен  сабан 
араластырып  беретін  ат  тағамын  «ашбар» 
дейтін. Ат өзіне  мінген  кісіге  ерекше  қимылдау 
қабылетін  беретін.  Түріктердің  ұлы  дəулет 
құрып,  кең  далаға  жəне  басқа  ұлттарға  ықпал 
етулері,  оларды  отарлауы  мүмкін  болған.  Көне 
түріктерге  дəулетінде  ат  үстінде  құрылып,  ат 
үстінде  басқарылатын.  Еуропа  Ғұндары  туралы 
Византияның  жазба
 
деректерінде  таңқаларлық 
суреттемелер бар. Атап айтқанда, көне түркілер 
аттарына жабысып қалған  сияқты  көрінетін. Ат 
үстінде  сауда  саттық  жасайтын.  Аттың  үстінде 
тамақтанатын.  Аттың  мойнын  құшақтап  ұйық-
тайтын  жəне  сондай  жақсы  түс  көретін.  Аттың 
үстінде  ақылдасатын  да,  тиімді  қарарлар 
қабылдап,  шешімдер  шығаратын.  Балалар 
кішкене кезінен бастап атқа мінуді үйренетін. 3-
4  жасындағы  балаларға  ер  тұрман  жасалатын. 
Əсіресе  анасының  бауырынан  шығатын  жасқа 
келген  кезде  ер  балаларға  екі  аяғы  ат  үстінде 
тұра  білетін  көне  түркі  баласына  жанында  ер 
тоқымы,  ал  есік  алдында  аты  тұратын.  Көне 
түріктерде  ер  тұрман  зергерлік  бұйымдармен 
əсемделіп жасалатын. Мұрындығы, ері, үзеңгісі 
аттың  тізгінін  ұстағанда,  оны  басқару  мақса-
тында  жəне  оңды-солды  жүргізу  үшін  қолда-
нылды.  Тізгін  тек  қана  аттарға  тағылмайтын. 
Көне  түріктерде  ауыздық  ағаштан  жасалатын, 
аттың  жағы  ағаштан  зергерлі  фигурамен 
əшекейленген.  Аттың  мұрнын  жəне  маңдай 
бөлімшесінің  біріккен  түймесі  ауыздықта  бір-
біріне  тұтасып  байланатын.  Содан  соң  ғана 
аттың басына кигізілетін. Ат ер тұрманының ең 
ерекше  бөлігі  ер  еді.  Ердің  үсті  ойық  болып, 
алды  артындағы  бөлімшелер  жастық  сияқты 
шығыңқы  болатын.  Жалпы  аттың  ері  мінген 
кісіні  рахатқа  бөлеп,  оның  ауып  кетпеуін 
қамтамасыз  етіп,  тең  отыру  үшін  жасалған  ат 
əбзелі болып табылады. Ер аттың дəл арқасына, 
жабудың  үстіне  қойылатын  болған.  Астындағы 
жабу  «терілік  жəне  өртүк»,  ал  үстіндегі  жабу 
«белдеме» деп аталды. Терілік киізден жасалса, 
белдеме  кілемнен  жасалатын.  Аттың  екі 
жанында  сырыммен  байланған  үзеңді  бар  еді. 
Атқа мінетін адам аяғын үзеңгіге қоятын болған. 
Үзеңгі  тепе-теңдікті  сақтау  үшін  Қолан,  Оргүн, 
Кушкун, Кұдургун жəне Көмүлдірік секілді басқа 
да  ұсақ-түйек  ат  əбзелдері  қолданылатын  болған. 
Қолан  деген  жүннен  өрілген  бір  сайман.  Бұл 
белдік  қарнының  астынан  құшақ,  құйысқан 
құйрығының  астынан  өткен  қайыс.  Өмілдірік 
аттың  төсінде  бірлескен  үш  қайыс  болып,  осы 
қайыстардың  екі  ұшы  ерге,  бір  ұшы  қоланға 
байланады.  Құйысқанға  торсық  жəне  тамақ 
қоржыны  ілінеді.  Қолан  жəне  құйысқан  атқа 
мінген  кісінің  құламауын  қамтамасыз  етеді.  Ер 
тұрман  көбіне  теріден  жəне  ағаш  бұйымдардан 
жасалған.  Ер  тұрман  əр  түрлі  болатын.  Билердің 
ер  тұрманы  ерекше  жасалатын.  Мысалы,  атақты 
көне  түркілердің  билеушісі  Тоныкөктің  қабы-
рында  алтыннан  жасалған  ер  тұрман  табылған.
 
Көне  түркітер  қаруланғанды  Толым  дейтін,  жəне 
оларды  толымданған  делінентін.  Көне  түркі 
əскерлері жорыққа жəне соғыста қаруларын жəне 
тамақтарын  жанында  таситын.  Басқа  ұлттар 
əскрлерінің  қаруларын,  тамақтарын  тасу  үшін 
мыңдаған ат арба немесе есек арба қолданатын. Ет 
тағамы ретінде малдарын да айдап жүретін. Көне 
түркілер  соғысқа  кептірілген  ет  алып  жүретін 
болған.  Қытайлар  жəне  еуропалық  қауымдар  ет 
сақтау  тəсілін  түріктерден  үйренген [5]. Түркілер 
ат үстінде шауып бара жатып садақ атудан мерген 
атанған. 
Еуропа 
ғұндарының 
замандасы 
Римдіктер ғұндардың жақсы садақ қолдануы жəне 
жақсы  атқа  мінген  артықшылықтарын  жоғары 
бағалаған.  Көне  түркілер  дəуірінде  түркілердей 
атты  түсінетін  жəне  аттың  құлағында  ойнайтын 
басқа  ұлттар  болмаған.  Римдер  көне  түркілердің 
аттарын  суреттегенде,  аттары  шыдамды  болған-
дығын  көрсеткен.
 
Бұл  аттар  адам  баласы 
сенбейтіндей  күшке  ие  кең  даланың  аттары  еді. 
Бұл  аттар  қыста  қардың  астынан  шөп  отайтын.
 
Көне  түркілер  үйір-үйір  жылқыларды  қолданған. 
Аттың  бірі  шаршағанда,  басқасына  мініп  кете 
беретін болған. Көне түркі қорғандарында əр түрлі 
қару табылған, атап  айтқанда, ұзақтан соғысатын 
садақ оғы,
 
«темірен», ағаш, шыбық, желек оқ түгі, 
т.б. атап өтуге болады. Ең көне түркілерде оқтын 
темірені  сүйектен  жасалатын.  Кейінірек  оқтың 
сүйектен  жасалған  бөлігі  темірден  жасалатын 
болды.  Осыған  орай  оқтың  ұшы  темірден 
жасалғандықтан  «темірен»  деген  атау  берілді. 
Оқтың  ұшын  «башақты»  деп  атаған.  Ең  көп 
қолданылатын  темірен  үш  тілімді  еді.  Айрықша 
түзу  бұралған  винтті  немесе  шеңгелді  басы 
қайырылған  оқ,  темірендер  де  бар  болды. 
Бұлардың  ең  қауіптісі  шеңгелді  немесе  түймелі 
темірендер  еді.  Атылған  шеңгелді  оқ  адамды 
өлтірмесе  де  жаралы
 
қалғанда  оқты  шығару 
кезінде шеңгелді теміренмен жараланған адамның 
денсаулығына 
зор 
қауіп 
төнетін 
болған. 
Түркілерде  кеспе  (енді)  темірен,  ясич  (жалпақ), 
ұзын  атаулы  темірендер  бар  еді.  Жаттығу  үшін 
жасалған темірен оқтарды «Кавла» деп атаған [6]. 
Кейбір  темірендердің  үстіңгі  ортасында  біріккен 
тесіктер  болатын.  Нысанаға  барарда  ысқыратын 
оқтар  жасалған.  Аталмыш  оқтарды  Осман 
империясы да қолданатын болған. Бұларды Осман 
армиясында  «Шауыш»  оқтары  деп  атаған.  Осы 
оқтар  белгі  беру  немесе  нысана  көрсету  үшін 

164
                          
ҚазҰУ хабаршысы. Философия сериясы. Мəдениеттану сериясы. Саясаттану сериясы. № 1 (36). 2011
 
қолданылған.  Ысқыратын  оқты  алғаш  ойлап 
тапқан адам ұлы ғұн империсының патшасы Мөде 
болатын (б.з.д 209 174жж) [7]. 
Оқтың  ағаш  шыбығы  жалпы  ХҰШ  (қоғұш) 
ағашынан  жасалатын.  Ағаш  шыбығының  ар-
тында Желдік қадалады. Бұл желдіктің мақсаты 
оқтың  нысанаға  дəл  баруы  үшін  жəне  ұшу 
кезінде ауа таразысы бұзылмау үшін жасалатын. 
Бұл оқтың түрі Юклюг оқ деп аталатын. Оқтар, 
садақтар,  оқтық,  құрұғлұқ  кіші  құрығлық 
сияқты  атаулармен  аталатын.  Бұлар  дорбаларда 
тасылатын.  Жалпы  қауақ  ағашынан  жасалатын 
садақ  аттың  қанжығасына  немесе  жауынгердің 
иығына  немесе  белбауына  асылатын.  Оқпенен 
кергіш  бір  бүтін  болатын.  Гоби  шөлінде 
жасалған  қазба  жұмыстарында  бір  оқтың 
құтысында 30-32 оқ  табылған  жəне  ғұн 
дəуіріндегі оқтардың ұштарының бойы 3,5,6,7,9 
см аралығында болатын. Бірақ, орташасы 5,6 см 
болатын. Оқты нысанаға ататын садақ «кергіші» 
қатты  ағаш  болып  есептелетін  қайыңнан 
жасалатын.  Кергіш  екі  бөліктен  тұрады.  Бірін-
шісі – мүйізден жасалған иікше бөлімі, екіншісі 
–  сиырдың  аяқ  сіңірінен  жасалатын  немесе 
малдың  ішегінен  жасалатын.  Иік  ағаштың  екі 
басына  байланып,  жасалатын.  Иік  ағаш  үстіне 
теріні  тіліп  сырыммен  қаптайтын.  Ағаштың 
шірімеуі 
маймен 
сырланатын [8].
 
Оқ 
шыбығының  дəл  артқы  ортасында  кез  аты 
берілген  бір  сызық  тасталған.  Кез  арқылы 
кергішке  орналастырылған  оқ  бір  қолымен 
садақты  бір  қолымен  оқты  ұстап  ататын.  Осы 
оқтардың өлтіру күші өте жоғары еді. Бұл оқтың 
ату  қашықтығы 660 684 метр  ұзақтықтықты 
қамтыды [9]. Жоғарыда  сипатталған  соғыс 
қаруларына  Шығыс  Европалықтар  таңдана 
қарап,  сиқырлы  қару  деген  атау  берген.
 
Ғұндар 
кергішті мықтау үшін колданылған кейбір сүйек 
бөлімшелер  Волга,  Днепр,  Керчь  бөлігінде 
табылған. Садақтардың ұзындық өлшемі 160 см, 
140 150  см  болғанын  пайымдаймын.  Авар 
ұлтының 120-130 см болғаны белгіленген. Бірақ 
қазылған  корғандарда  одан  кіші  оқтар  кездес-
тіріледі.  Кавказдардан  орта  еуропаға  дейін 
бірінші  жəне  бес  жүзінші  жылдар  аралығында 
оқ  шығу  түп  тамыры  Моңғолстан,  Байкал 
төңірегінен табылған. Кергішті иыққа іліп, алып 
жүретін  болған.  Оқ  пен  садақ  түркі  жауын-
герінің  қолының  жететін  жерінде  болған.  Көне 
түрік  қорғандарында  қылыш,  қаңжар,  қарғы, 
сүңгык,  пышақ,  қамшы  жəне  арқан  сияқты 
соғыс  қарулары  табылған.  Бұлардың  арасында 
түркі  жауынгерінің  ең  көп  қолданылған  қаруы 
қылыш болатын. Түркі қылыштарының қынына 
жақын  бөлімшесі  майда,  ұшына  жақын  жері 
иімді.  Бұл  иім  қарапайым  жасалған  иім  емес, 
жауынгердің  ұрған  кезінде  барлық  күші  сол 
жерге  жиналатын.  Сол  себептен  түрік  қылышы 
қатты  болатын [10]. Жалпы,  көне  түркі 
жауынгерлерінің  қылыштарында
 
көк  бөрінің 
басы əшекейленіп, оюмен көркемделетін болған. 
Қылышты  жауынгер  белбеуіне  ілетін  болған. 
Қылышты  қынынан  шығару  оңай  болу  үшін 
қылыштың  қыны  сол  жаққа  байланатын [11]. 
Көне түркілердің өмірінде, күнделікті тіршілікте 
жəне  соғыс  кезінде  қолданылатын  қарудың  бір 
түрі – пышақ. Пышақтың ішіндегі ең атақтысы, 
екі  жағы  кесетін  КҮНҒЫРАҚ  атты  пышақ [12]. 
Түркі  жауынгерлердің түрлі  қорғаныс қарулары 
болған.  Атап  айтқанда  қалқан,  сауыт,  дулыға-
ларды  атап  өтуге  болады.
 
Қалқан  көп  жағдайда 
темірден жасалатын болған, кей кездері ағаштан 
да  жасалған.  Темірден  жасалған  қалқан  түрлі 
соққыларға  шыдамды  болатын [13]. Дулыға – 
темір  тектес  материалдан  жасалатын  болған. 
Түркілер  екі  түрлі  сауыт  киетін.  Бұлардың  бірі 
көбе сауыт, екіншісі сай сауыт атымен аталатын. 
Көбе  сауыт  бүкіл  денені  жауып тұса, сай  сауыт 
тек қана темір төстік ретінде қолданылды. 
Жауынгерлік  рух  күнделікті  əскери  дайын-
дықта  шындалатын  болған.  Сондықтан,  көне 
түркілер əскери жаттығуларға көп көңіл бөлетін 
болған.  Əскери  жаттығу  кезіндегі  негізгі  тəртіп 
былай сипатталған: 
1.  Əр берілген  əмірді  бұлжытпай орындау, 
мойынсұну, қолбасшыға  бас ию. Қолбасшының 
əмірін тыңдау жəне оны бұлжытпай орындау. 
2.  Тез  жəне  нақты  шешімдер  қабылдау. 
Əскери  жорықтарда  əскери  лауазымы  бар 
жауынгерлерге  нақты  құқық  берілетін  болған. 
Стратегиялық  жəне  тактикалық  маңызды 
шешімдер  қабылдай  алу  түркі  жауынгерлерінің 
басты құндылығы.  
3.  Нысанаға  дəл  тигізу.  Қарсыласқан  екі 
күштің бір-біріне үстемдік етуі жауынгерлердің 
мергендігіне де байланысты. Жаттығу кезеңінде 
мергендік  жауынгерлерді  үйретудің  бір  тəсілі 
болды. 
 Түркілерде  əскери  жаттығу  бала  жастан 
басталатын.  Мысалы,  ананың  көмегімен  жүре 
бастаған түркі балалары қойлардың үстіне мініп 
жəне де алдымен тышқандарға, сосын құстарға, 
одан  кейін  түлкі-қоянға  оқ  атып  ойнайтын 
болған.  Осы  ойындар  əскери  мəдениетке  баулу-
дың  алғашқы  нышаны  болды.  Өсе  келе  ер 
баланы  атқа  отырғызу  ілімдері  үйретілді.  Түркі 
жауынгерлері  атқа  мінуді,  садақ  атуды  балалық 
шағынан  бастап  меңгерген.  Əсіресе  көшпенді 
қазақтарда 3-4 жастарындағы  балалардың  атқа 
міну  үшін  арнайы  ер-тұрман  жасалатын.  Бала 
жастан  қойға  мінуден  бастап,  өсе  келе  аттың 
құлағында  ойнауға  үйренген.  Аттың  үстінде 
қару  қолдануды  үйренгеннен  соң,  түркі  баласы 
түркі  əскерінің  қатарына  қосылатын.  Қытай 
деректеріне  қарағанда  б.з.б 62 жылында  Ғұн 
империясының  иелігінде 100000 аттың  басын 

Вестник КазНУ. Серия философия. Серия культурология. Серия политология. № 1 (36). 2011                                                
165
 
құрайтын əскери жаттығулар өтетін болған [14]. 
Көне  түркілердің  жауынгерлік  кодексі  əскери 
жаттығу,  бұйрыққа  бағыну,  əмірге  мойынсұну, 
жылдам шешім қабылдау, көрсетілген нысананы 
дəлдеп  ату  сияқты  ережелерді  бетке  ұстаған. 
Тарихи  деректерде  ең  алғашқы  əскери  жаттығу 
б.з.б 209 жылында Мөденің қол басшылығында 
жасалған.  Осы  жатықтырулар  қысқа  уақытта 
жемісін  беріп,  көне  түркілер  Еуразия  кеңіс-
тігінде  мықты  империя  құрады.  Қытай 
деректерінде  Орталық  Азия  бойынша 26 
мемлекеттік бірлестік Мөденің қол астына кіріп, 
Ұлы Ғұн императорлығы пайда болған. Мөденің 
əскери  тəртіп  тактикасы  бүгінге  дейін  қытай 
деректерінде жазулы.  
 
_____________ 
 
1.  Нұрсұлтан Назарбаев. Тарих толқынында. 
Алматы.: Атамұра, 1999. 92 б. 
2.  W.Eberhard, :Çin Tarihi, Ankara 1987, s. 23 vd. 
3.  Ögel, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, 
Ankara 1984, s.21-43 
4.  Ahmet Taşağıl “İslam öncesi Devirde Türk 
Ordusu/ Türkler ve Askerlik/ İstanbul 2009 s.35 
 
 
5.  R.Şeşen,İbn Fazlan Seyahatnamesi, İstanbul 1995, 
s.34. 
6.  Kafesoğlu, s.272 
7.  Divanu Lugat’ıt-Türk, I, s.426,434, III,8; Koca, 
s.92. 
8.  Shın Chı 110, s.319, a,b,c,d; De Groot, Die 
Hunnen der Vorchristichen, I, Berlın-Leipzig, s.389 
9.  Divanu Lugat’ıt-Türk, I, 369, III, s.217. 
10.  Koca, s.93 
11.  Kafesoğlu, s.272 
12.  B.Ögel, Türk Kılıcının Menşe ve Tekamülü, DTCF, 
VI,5, 1948, s.431-460 
13.  Ögel, aynı yer. 
14.  Koca, s.94 
 
* * * 
Боевое  искусство  у  тюрков  имело  свою  культурно-
антропологическую  основу,  философию,  глубокую 
духовность,  основанную  на  древнетюркском  мировоз-
зрении  и  традициях.  Авторы  в  статье  описывают 
тактику и стиль, боевой менталитет древних тюрков. 
  
* * * 
Military art of Turks had its own cultural- 
anthropological basis, philosophy, deep spirituality based on 
the ancient world perception and traditions of Turks. 
Authors describes in the article tactics and style and 
military mentality of the ancient Turks.  
 
 
 
 
Д.Т. Белгібаев 

жүктеу/скачать 2,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: