ТІЛ МЕН ƏДЕБИЕТТІ ОҚЫТУ ƏДІСТЕМЕСІ

92 
выдвигает новые, более сложные задачи перед студентами — от них требуется не только готовность 
к самообразовательной деятельности, но и непосредственное приобретение соответствующего опыта 
сознательной самоорганизации. Преподаватель все больше выступает в роли консультанта и советчи-
ка и привлекает студента к совместному анализу проведенной работы, приучают их к взаимо- и само-
контролю. Нынешний студент приходит подготовленным для ведения диалога с преподавателем на 
заданные  учебные  проблемы.  Перед  преподавателем  встают  вопросы,  связанные  с  исследованием 
путей оптимизации СРО — определение объема и уровня контрольных мероприятий, разработка ме-
тодики системы оценок, результатов контроля и учета, исследование оптимальных вариантов исполь-
зования видов, форм, приемов проведения СРОП, анализ СРОП на методическом уровне. Преподава-
тель  работает  в  режиме  постоянного  поиска  таких  методов  обучения,  которые  стимулировали  бы 
студентов к самостоятельному овладению знаниями. 
В начале года студентам выдается пакет учебно-консультативной информации и документации, 
содержащий программу дисциплины, методические указания для самостоятельной работы, политику 
курса, схему оценки знаний. 
Помощь студентам в СР оказывается на двух уровнях: со стороны кафедры (система кафедраль-
ных  мероприятий),  со  стороны  преподавателя  (система  методических  форм,  средств  и  прие-
мов).Система кафедральных мероприятий включает в себя подготовку методической документации и 
обсуждение методических установок по изучению литературы, подготовку консультационной работы 
по различным темам дисциплины. 
В общей проблеме СРО значительное место занимает организация контроля знаний обучающих-
ся, так как он способствует решению основной задачи — повышению качества обучения путем раз-
вития способностей студента к СР. Контроль качества СРО осуществляет кафедра. На заседаниях ка-
федры  должен  проводиться  анализ  работы  преподавателя,  направленной  на  обобщение  результатов 
контроля  самостоятельной  подготовки  студентов.  Опыт  показал,  что  такие  обсуждения  с  разбором 
особенностей  работы  преподавателя  позволяют  повысить  значение  СРО,  осуществить  непрерывное 
управление подготовкой студентов в течение всего семестра. Письменная форма контроля оформля-
ется в виде конспекта, реферата, контрольной работы, устная — в виде коллоквиума, деловой игры, 
монолога, диалога, полилога. 
В  практике  кафедры  русского  языка  КазНАУ  сложились  определенные  формы  СРОП,  оказы-
вающие  адаптационную  помощь  студенту-первокурснику:  выступления  преподавателей  во  время 
первой встречи со студентами об особенностях приобретения знаний в вузе, дающие понятия о фор-
мах и видах СРО, настраивающие на упорную систематическую работу над собой, содержащие сове-
ты, напутствия о возможностях использования для СРО библиотеки и читальных залов; проведение 
бесед  во  внеурочное  время  на  темы  «Как  планировать  СРС», «Методы  самоконтроля», «Методика 
работы с книгой самостоятельно»; заполнение листа вопросов, посвященных непонятным заданиям и 
упражнениям; проведение эссе «Как я организую СР»; индивидуальные консультации в назначенные 
часы. Для формирования у студентов культуры умственного труда, внедрения элементов НОТ, уме-
ния  рационально  использовать  свой  бюджет  времени  предлагаются  памятки  для  овладения  общей 
стратегией чтения, конспектирования, реферирования, тезирования. 
Учет бюджета времени студента и примерные нормы затрат времени на выполнение отдельных 
заданий являются важными для СРО. С целью выявления времени, необходимого для самостоятель-
ной  работы  над  первоисточниками  и  выполнения учебных  заданий,  проводится  анкетирование  сту-
дентов. Анкетирование выявило примерные нормативы затрат на выполнение основных видов СРО: 
на прочтение одной страницы текста студент расходует 3–6 минут, 7–13 страниц текста прорабатыва-
ет за 1 час, на изучение первоисточника тратит 10 минут, одну страницу конспектирует 12–15 минут. 
Хронометрирование направлено на организацию оптимального обучения, сравнение истинных затрат 
с планируемыми. 
Студент  в  процессе  самостоятельной  работы  нуждается  в  помощи,  которая  включает  единую 
систему организационных и методических работ. Важнейшим условием высокой эффективности СРО 
является введение спецкурса «Культура умственного труда и СРС». Такой курс должен дать студен-
там знания о различных  сторонах умственной деятельности, сформировать рациональные умения и 
навыки, приучить их к постоянной СР, направить на совершенствование знаний, умений и навыков в 
области научной организации в процессе самообразования и самоусовершенствования. 
Разнообразные  формы  и  виды  аудиторных  занятий  СРОП — ситуативные  учебные  игры,  тре-
нинги, круглые столы — направлены на активизацию мышления, обмена опытом и участия каждого 
студента в работе учебной группы. Консультативные и интерактивные формы занятий СРОП основа-

93 
ны  на  использовании  инновационных  технологий.  Для  повышения  качества  и  эффективности  СРО 
необходим систематический контроль за подготовленностью студентов как со стороны преподавате-
ля, так и со стороны кафедры. Основным стимулом повышения эффективности СРО является приоб-
ретение  прочных  знаний,  умений  и  навыков.  Как стимулирование  деятельности  СРО  практикуются 
внутригрупповое соревнование (основной критерий: объем и качество СР, сроки сдачи заданий, за-
щита реферата), благодарности и взыскания в приказах по факультету, отражение результатов СРО в 
наглядной печати, введение специального удостоверения творческой активности студента. 
Опыт  организации  СРО  позволяет  сделать  выводы  о  том,  что  благоприятными  условиями  для 
полной  реализации  принципов  планирования  СРО  является  соответствие  материально-технической 
базы и коммуникационных средств вуза возросшим требованиям к организации учебного процесса, а 
именно: обязательность информационно-образовательной сети с подключенными к ней компьютер-
ными  классами,  электронная  библиотека  с  системой  ИНТЕРНЕТ,  методическое  обеспечение  СРО 
видеоверсиями  учебного  материала.  Материально-техническую  базу  СРО  составляет  наличие  ауди-
торий, библиотеки, компьютерных классов, лингафонных кабинетов. Разработка на научной основе 
графика СРО требует тщательной координации методической работы кафедры, которая обеспечивает 
включение  в  учебный  процесс  отобранного  комплекса  учебных  заданий,  выполняемых  студентами 
самостоятельно. 
Таким  образом,  СРО  является  одной  из  важных  форм  организации  учебной  деятельности  сту-
дентов в кредитной системе обучения, которая способствует развитию самостоятельности и активно-
сти, прививает навыки свободного критического мышления. Важнейшим условием высокой продук-
тивности  СРО  является  совершенствование  их  знаний  в  области  научной  организации  умственного 
труда. 
 
 
Список литературы 
1.  Основы кредитной системы обучения в Казахстане / Под ред. Ж.А.Кулекеева, Г.Н.Гамарника, Б.С.Абдрасилова. — Ал-
маты, 2004. 
2.  Методические рекомендации по организации кредитной системы обучения в КазНАУ. — Алматы: Изд. УМО КазНАУ, 
2004. 
3.  Технология  организации  кредитной  системы  обучения  в  высшем  учебном  заведении:  Материалы  респуб.  семинара-
совещ. проректоров по УМО и учеб. работе. — Караганда: Изд-во КарГУ, 2004. 
4.  Концепция развития образования Республики Казахстан до 2015 года // Казахстанская правда. — 2003. — 26 дек. 
 
 
 
 
 
ƏОЖ 811.512.122:378.096. 
Б.М.Айтбаева 
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 
ҚАЗАҚ  ТІЛІН  МАМАНДЫҚҚА  БАЙЛАНЫСТЫ  ОҚЫТУ 
Всесторонне раскрываются вопросы обучения казахскому языку по специальности. Показана 
эффективность  применения  различных  методов  и  видов  работ,  терминов,  текстов  для  по-
вышения интереса обучающихся. 
In this article the author gives the answer to the question of teaching of Kazakh language as the spe-
cialty. Using different methods and types of works. Also shows the effeteness of using the active 
words, texts to increasing the interests of students. 
 
Қазақ тілі мемлекеттік мəртебеге ие болғалы қоғам алдында оны жан-жақты үйрету, тілдің бар-
лық байлығын игерген болашақ жастарды тəрбиелеу міндеті қойылып отыр. Бүгінгі жастарымызды 
қазақ тіліне деген ынтасын арттыру, құрметтеу, алған білімдерін практикада пайдалана білуге үйрету 
үлкен талап болып табылады. Бүгінгі студент — ертеңгі маман, қызметкер. Ол өз мамандығы бойын-
ша мемлекеттік тілде сөйлесе алуы, жаза білуі қажет. Сондықтан лексикалық тақырыптарды тіл үйре-

94 
нушінің мамандығына қарай іріктеген тиімді. Қазақ тілін үйренуші орыс тілді топтарда бағдарлама-
дағы негізгі лексикалық тақырыптармен қатар студенттің таңдаған мамандығына байланысты мəтін-
дерді,  терминдерді  беріп,  тіл  дамыту  сабақтарын жүргізіп  жүрміз.  Бұл — тіл  үйренушінің  ынтасын 
арттырудың ең тиімді жолы. Яғни, əр саланың өкілдері мен мамандық иелерін өздеріне қажетті, жиі 
қолданыстағы  лексикасы  арқылы  сөйлетуге,  жаздыруға  болады.  Грамматикалық  материалдарды  да 
мамандыққа байланысты тақырыптарға бейімдеу керек. Мамандыққа қатысты оқытудың басты мақ-
саты өз мамандықтары бойынша алған білімдерін қазақ тілінде мамандықтарына қатысты жаңа сөз-
дермен,  сөз  тіркестерімен  байытады,  өз  бетімен  сөйлем  құрауды  игереді,  айтайын  деген  ойларын 
грамматикалық тұрғыдан дұрыс, логикалық бірізділікпен жеткізуге үйренеді, қызығушылығы артады. 
Қ.Қадашева  былай  дейді: «Мамандық  тілі  қазақ  тілін  екінші  тіл  ретінде  оқытуда  маңызды  болып 
отыр. Бұл бағыттың негізгі талаптары мыналар: 
− мамандығы бойынша ақпараттық жəне лексикалық-грамматикалық минимумдарды баяндау; 
− осы арқылы дағды мен ептілікті қалыптастыру; 
− тілдік өрнектерді сараптау; 
− үйренушінің өз мамандығына сəйкес тілді коммуникативтік қарым-қатынаста қолдана алатын-
дай дəрежеде біліп шығуын қамтамасыз ету; 
− сөйлеу іс-əрекетінің төрт түрінің негізі қамтылатын мəтіндерді беру; 
− елтануға қатысты материалдарды үйренушінің өз қажетіне қарай пайдалану; 
− сөйлеу жағдаятын үйренушінің мамандығына қарай бейімдеу; арнаулы терминологияның бері-
луін қарастыру; 
− кəсіби тілдік құзыретін қалыптастыру»
1
.  
Яғни,  біздің  мақсатымыз — студенттерге  қажетті  пəн  тілін  меңгерту.  Қазіргі  уақытта  студент-
терді мамандығына қарай бейімдеп оқытуға талап та, сұраныс та көбейіп отыр. Белгілі ғалым Ф.Ораз-
баева былай деп көрсетеді: «…тілдік қатынасты игеру тек тілдік ортаға қатысты тақырыптарды соған 
сəйкес  лексикалық  минимуммен  сөйлеу  үлгілерін  сөйлем  əрекеттерін  үйретумен  іске  асады.  Тілдік 
қатынас ешуақытта грамматиканы жеке үйретумен жүзеге аспайды. Адамға қажет тақырып, сөйлем, 
тұрақты тіркес, мəтін арқылы ұсынылып, грамматика сол тілдік қатынастың қажетіне қарай сұрып-
талғанда ғана нəтиже береді»
2
. 
Сондықтан, ең алдымен, студенттердің мамандығына қатысты сөздік минимумды сұрыптап алу 
қажеттілігі  туындайды.  Студенттерге  қазақ  тілін  оқытуда  терминдерге  ерекше  көңіл  бөлінеді.  Тер-
миндерді  оқытудағы  басты  мақсат — болашақ  маман  қазақ  тілімен  қатар  мамандыққа  байланысты 
сөздерді  үйрену,  жəне  келешекте  қызмет  барысында  қолдану — олардың  сөздік  қорын  байытады, 
сонымен қатар өз мамандығын жетік меңгерген маман болуына септігін тигізеді. Мамандыққа қатыс-
ты терминдерді оқытуда атауларды құр жаттап қоймай, ол сөздерді практикада қолдана білуге үйрету 
көзделеді. Жаңа атауларды өткен грамматикамен байланыстырып түрлендіру, олармен сөз тіркесте-
рін жасау, сөйлемдер құрастыру сияқты жұмыс түрлері атауларды есте сақтауға көп көмегін тигізеді. 
Студенттердің сөздік қорын толықтыруда мерзімді басылымдарының материалдарын пайдалану, 
теледидардан жаңалықтарды тыңдатып, əртүрлі тапсырмалар беріп, жұмыс істеу де ұтымды. Соны-
мен  қатар  мамандықтарына  байланысты  мəтіндерді беру  студенттердің қызығушылығын  тудырады, 
тіл үйренуде біршама нəтиже көрсетеді. Термин сөздерді мəтін арқылы меңгерту жеңілірек, қызықты-
рақ  болады.  Мəтінмен  жұмыс  барысында  əртүрлі  əдіс-тəсілдерді  ұғымды  пайдалануға  тырысамыз. 
Мұндағы сөздік жұмысы, сөз тіркесі, сөйлем құрау, тыңдалым, оқылым, жазылым, сұхбат, монолог 
сияқты көптеген жұмыс түрлері бір мақсатқа — студентті сөйлесе білуге үйретуге жұмылдырылады. 
Енді  сөзіміз  жалаң  болмас  үшін  экономика  мамандығы  студенттерінің  І  курсында  өткізілген 
«Банк қызметі» сабағына шолу жасап, талдап көрейік. Сабақ А.З.Қазанбаеваның «Қазақ тілі» (эконо-
мика факультетіне арналған) оқулығы бойынша өткізілді. Ең алдымен тақырыпқа қатысты тірек сөз-
дер беріледі
3
. Сөз минимумы жалаң күйінде емес, өз тіркесетін сөздермен бірге берілуі қажет: ақша 
айналымы, несие беру, есеп айыру, есеп ашу, қарыз беруші, банктік жүйе, қарыз алушы т.б. Бұдан 
кейін  студенттерге  жаңа  сөздер  мен  сөз  тіркестеріне  сөйлем  құратып,  оларды  бекіту  мақсатында 
əртүрлі тапсырмалар орындатамыз. Яғни,  
1. Сұрақ-жауап арқылы сөйлесімдер құрастыру. 
2. Əртүрлі кеспелер мен сигнал карточкаларын қолдану. 
3. Ойын əдістерін қолдану. 
4. Мақал-мəтелдерді қолдану арқылы сөйлеу дағдыларын қалыптастыру. 
5. Əртүрлі жағдаяттық тапсырмалар орындату. 

95 
Мамандыққа қатысты сұхбаттар сұрақ-жауап түрінде болады. Мысалы: 
Клиент: — Сəлеметсіз бе? Мен сіздің банктен есеп ашқым келеді. 
Банк қызметкері: — Сəлеметсіз бе? Мына ережемен танысыңыз. 
Клиент: — Ережемен таныстым. Салымның жылдық мөлшері қандай? 
Банк қызметкері: — Салымның жылдық мөлшері 15 000 теңге. 
Берілетін жаттығулар, тапсырмалар тақырыппен байланысты болуы қажет. 
6. Төмендегі үлгі бойынша сын есім+зат есім тіркесін жасаңыз. 
Ұлттық банк, орталық банк, əлемдік банк. 
7. Мына сөздер мен сөз тіркестерін есте сақтаңыз жəне сөйлем құраңыз. 
Банк салымы, атаулы салым, мерзімсіз салым, ұзақ мерзімді салым, ағымдағы салым. 
Студенттерге меңгерген жаңа сөздер мен сөз тіркестерге қайталау, бекіту мақсатында карточка-
лар үлестіріледі. 
8. Қажетті сөздер мен сөз тіркестерін қойып, сұхбат құраңыз. 
Несие 
Деңгей 
Тексеру 
Тіркеу 
— Сəлеметсіз бе? 
— Сəлеметсіз бе? Сіздің банктен… 
— Иə, мындай құжаттар жинайсыз... 
Сонымен  қатар  оқу  процесінде  ойын  алдыңғы  орында,  яғни  ойын  технологиясы  арқылы,  сту-
денттің  оқуға  ынтасын  арттыру  жеңіл  болмақ.  Сабақта  «Банк»  атты  ойын жүреді.  Студенттер  екіге 
бөлінеді.  Біріншісі — банк  қызметкерлері.  Екіншісі — банк  клиенттері.  Сонымен  бірге  ойынды 
ұйымдастыруға, бағалауға, қорытындылауға қатысты төрешілер, эксперттер, көмекшілер белгіленеді. 
Олар бір-бірлеріне əртүрлі ойға жетелейтін сұрақтар қояды. Сөйтіп, екі топтың арасында əртүрлі сұх-
баттар пайда болады: 
− клиент пен кеңесші (несие алу туралы); 
− банк қызметкері мен ақша жөнелтушы; 
− банк қызметкері мен салымшы (депозит ашу туралы); 
− ломбардта; 
− ақша айырбастау бөлімінде. 
Мысалы: 
— Сəлеметсіз бе? Мен кеше Германиядан келіп едім. Сіздердің банктеріңізден мен евроны тең-
геге айырбастай аламын ба? 
— Иə, бүгінгі күнгі бағам бойынша 1 евро — 170 теңге. 
Ойын соңында банк қызметіне қорытынды жасалып, сөз көмекшілерге, экспертке, төрешілерге 
беріледі. 
Жағдаяттық тапсырмалар мамандыққа қатысты сөздерді меңгертуге берілсе, студенттердің қы-
зығушылығы арттады. 
Мысалы: 
− егер сіз қаржы министрі болсаңыз; 
− егер сіз банкир болсаңыз. 
Мұндай ситуациялық тапсырмалар студенттердің қазақша сөйлеу дағдысын қалыптастыруға, ой-
лау қабілетін арттыруға, сөйлемдер құрастыруына мүмкіндік береді. Осылайша, студенттерді сөйле-
туге үйрету, сөйлеу əрекетін дамыту дағдысына арналған жұмыс жүреді. Бұл жұмыстардың барлығы 
студенттердің еркін сөйлеуіне, яғни тілдерінің дамуына, мүмкіндік туғызары сөзсіз. 
Қорыта айтар болсақ, қазіргі таңда студенттерді болашақ мамандығына байланысты оқыту өзек-
ті болып отыр. Мамандығына бейімдеп оқытудың мақсаты: 
1. Тірек сөздерді, терминдерді беру арқылы студенттің сөздік қорын қалыптастыру, байыту. 
2. Мамандығына байланысты мəтіндерді беріп, студенттің қызығушылығын тудыру. 
3. Жағдаяттық тапсырмалар арқылы мамандыққа қатысты терминдерді меңгерту. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Қадашева Қ. Қазақ тілі: оқытудың тиімді əдістемелері. — Алматы, 2000. 
2.  Оразбаева Ф. Тілдік қатынас теориясы жəне əдістемесі. — Алматы, 2001. 
3.  Қазанбаева А.З. Қазақ тілі. — Алматы, 2004. 
 

96 
ЖАС  ҒАЛЫМ  МІНБЕСІ 
ТРИБУНА  МОЛОДОГО  УЧЕНОГО 
ƏОЖ 81’367:811.512.122 
Ж.Ж.Ибраимова 
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 
МҮШЕЛЕНБЕЙТІН  СӨЙЛЕМДЕРДІҢ  МƏСЕЛЕЛЕРІ  ЖАЙЫНДА 
В статье рассматриваются конструкции, относящиеся к нечленимым предложениям. Среди 
них  автор  особо  останавливается  на  конструкциях  под  названиями  «слово–предложение», 
«коммуникемы». Опираясь на сопоставительную грамматику и на основе анализов предложе-
ний  из  художественной  литературы,  доказывает,  что  названные  виды  нечленимых  предло-
жений часто встречаются в применении. Автор приходит к заключению, что эти предложе-
ния в грамматике требуют систематического рассмотрения. 
This is article devotes the constructions, which have not been deside. The author, espessially, stayed 
on the constructions, which called like «word-sentense» and «communickems». She taken on materi-
als from literature and analised its on the base of grammatics of two languages and was ghowing that 
this sentenses are used in speech. In conclution the author was saying, that these sentenses are need 
of sysmematical showing in grammatics. 
 
Синтаксистің  ең  басты  тұлғасы  деп  сөйлемді  білеміз.  Синтаксистік  мүше-құрылымдарға  бөлі-
ну/бөлінбеуіне  қарай  сөйлемдер  мүшеленетін  жəне  мүшеленбейтін  болып  бөлінеді.  Біздің  қарасты-
райын  деп  отырған  мəселеміз — мүшеленбейтін  сөйлемдер.  Салыстырмалы  грамматикаға  сүйеніп, 
осы сөйлемдердің мəн-жайын түсініп, сөйлемдік қасиетін анықтап көрелік. Мүшеленбейтін сөйлем-
дерге  байланысты  орыс  ғалымдары  В.В.Бабайцева  мен  Л.Ю.Максимов  мынандай  пікір  айтады: «В 
опытах создания типологии простого предложения не всегда учитывается существование этой разно-
видности предложений, а между тем классификационная система должна определять место для всех 
синтаксических единиц, а не только избранных создателями той или иной классификации»
1
. Қазіргі 
уақытта мүшеленбейтін сөйлемдердің мəн-жайы көбіне қысқаша берілген мағлұматтармен ғана шек-
теледі. 
Сонымен,  грамматикада жай  сөйлемнің  негізгі  құрылымдық  типтеріне,  яғни  екі  құрамды  жəне 
бір құрамды түрлеріне, мүшеленбейтін сөйлемдер қарама-қарсы қойылған. Мысалы:  
— Үйіңізде басқа бір адам бар ма? — деді Света сезіктеніп. — Жоқ, — деп кемпір жалтара түсті 
де: — Қорықпаңыз, өз адамымыз, — деді (Т.А.); — Бұл бүртігі ғана, желегі əлі алдында емес пе? — 
деді Валя. — Иə, о да мүмкін, — деді Алевтина Павловна (Т.А.); — Сонда қалай?... Əйелдер ғашық 
бола білмей ме? Тек еркектердің дегеніне көне бере ме? — дедім. — Əрине, — деп күлді Света (Т.А.). 
Мұндай  сөйлемдер  грамматикалық  формаларынан  айырылған,  сөйлемдердің  тұрлаулы,  тұрлаусыз 
мүшелері болмайды. 
Қызметіне  қарай  мүшеленбейтін  сөйлемдер  хабарлы,  сұраулы,  бұйрықты  сөйлемдермен  байла-
нысты. Мысалы: — Неге жолыққыңыз келетін себебін айтып, атына записка тастаңыз. Мен тапсырам. 
Жауабын телефонмен хабарлаймын. — Мақұл, — дедім де, записка жаздым (С.М.); — Жұмаш, мынау 
қасқыр ғой, — дедім шошып. — Ойбай, рас па? — деп Жұмаш маған тығылды (Т.А.); — Мына пе-
ріштең кім? Өзің тоқал алғаннан саусың ба? — деді залға өте беріп. — Тыс-с! — Дəнеш сұқ саусағын 
ерніне апарды. — Байқа, бұл — директордың əйелі... Көзіңді қызартып жүрме. Ұят болады (Қ.Ж.); —
 Кеш жарық! — деп Ербол кіріп келді. Абай орнынан қалай атқып тұрғанын өзі де байқамай қалды 
(М.Ə.). 
Күнделікті өмірімізде де біз құрылысы мен құрамы сөйлеу синтаксисіне, контекске бағынышты, 
мүшеге талданбайтын сөйлемдерді өте жиі қолданамыз, саналы əрекет түрінде хабар алысуды жүзеге 

97 
асырамыз.  Мысалы: «Бүгін  сіз  университетке  барасыз  ба?»  деген  сұрауға  бір  сөзден  ғана  тұратын 
сөйлемдермен жауап беруге болады: «Иə», «Жоқ», «Əрине», «Мүмкін»; «Денсаулығыңыз қалай?» де-
ген сұраққа «Жақсы», «Ойдағыдай», «Ептеп», «Онша емес», «Жаман емес», «Құдайға шүкір», «Құ-
дай деп» деп жауап беруге болады т.б. Дегенмен, мүшеленбейтін сөйлемдер нақтылы пікір айтпайды, 
бірақ  оларды  ойды  жеткізудің  қарапайым  түрі  деп  қарастыруға  болады.  Олардың  мазмұндары  тек 
қандай  болмасын  айтылған  ойға  келісу/келіспеушілігін  білдіреді  (жиі:  біреудің  айтқанына)  немесе 
сол айтылған ойға байланысты эмоционалды реакция беріп, сөйлеушінің көңіл-күйін білдіреді. Сөй-
леушілер алдында айтылып кеткен ойға өздерінің əртүрлі қарым-қатынасын білдіреді немесе айтыл-
ған  ойға  баға  береді.  Тек  құрылымы  жағынан  дұрыс  сөйлемдерден  мүшеленбейтін  сөйлемдердің 
айырмашылығы — мұндай  сөйлемдердің  құрылысы,  құрамы  сөйлеу  жағдаятына,  контекске  бағы-
нышты болады. Сондықтан мүшеленбейтін сөйлемдерді жеке, сөйлем жағдаятынан жұлып алып, тү-
сіндіруге мүмкін емес. 
Жай сөйлемді зерттеушілердің көбі сөйлемді жеке тұрған қалпында қарастырып зерттейді. Бұған 
орыс ғалымы Г.А.Золотова сөйлем тек қана сөйлеу тілінде қосымша функцияларға ие болып, бүтін-
нің бөлшегі ретінде қарастырылуы қажет, яғни «предложение в речи — это предложение в контексте, 
в речевой ситуации» деген пікір айтады
2
. Б.Ю.Норманның да пікірінше, тілдің коммуникативті қыз-
меті тек сөйлем аясында ғана анықталмайды. Сөйлем — хабарды жеткізуші құрал. Ал қарым-қаты-
настың орнауы бірнеше көрсеткіштерге — сөйлеу жағдаятына, сөйлеушілерге т.б. тəуелді
3
. Мүшелен-
бейтін сөйлемдерді дұрыс қабылдап түсіну үшін алдында айтылып кеткен пікірге, сөйлемге сүйене-
міз, мұндай құрылымдардың коммуникативтік маңыздылығы тек өзіне дейінгі сөйлемдердің аясында 
ғана  көрінеді.  Басқаша  айтқанда,  мүшеленбейтін  құрылымдар  контекст  аясында  көріне  алады,  сон-
дықтан олардың диалогті байланыстырушы қызметі бар деп айта аламыз. Қазіргі тіл білімінде бірша-
ма  ғалымдардың (Е.М.Галкина-Федорук,  В.Ю.Меликян,  Ж.А.Жақыпов  т.б.)  мүшеленбейтін  сөйлем-
дерге  коммуникативтік  единица,  яғни,  пікір  білдіру  үшін,  хабар  жеткізуші  құрал  ретінде  қараушы-
лықтары бар. Мүшеленбейтін сөйлемдердің қарым-қатынас қалыптастыруда ролі айрықша, сондық-
тан мұндай құрылымдардың тілге деген қатысына ешқандай күмəн жоқ.  
Ал енді мұндай сөйлемдердің қатарына қандай құрылымдарды жатқызамыз? Осы сұраққа жауап 
беру үшін біршама орыс жəне қазақ тіл білімін зерттеуші жетекші ғалымдардың пікірлеріне жүгініп 
көрелік. Орыс тіл білімінде бір сөзден немесе тұрақты сөз тіркесінен тұратын, өзінің құрамында жеке 
мүшелерге  талданбайтын,  бірақ  диалогтарда  коммуникативтік  қызмет  атқара  алатын  сөйлемдерді 
Д.Э.Розенталь мүшеленбейтін сөйлемдер деп атаған
4
. Ал ғалым Н.С.Волгина мұндай сөйлемдерді сөз-
сөйлем деп, оларды жай сөйлемнің қатарында қарастырған. Сөз-сөйлемдер бір нəрсені мақұлдайды не-
месе жоққа шығарады, келісімді не қарсылықты білдіреді, алдында айтылып кеткен пікірге эмоционал-
ды баға береді, не іс-əрекетке түрткі болады
5
.  
 
Сонымен, мүшеленбейтін сөйлемдерді диалогқа тəн иə, жоқ, жарайды тəрізді бір тұтас мағына-
лық-синтаксистік  құрылым  ретінде  қолданылатын  сөйлемдер  деп  білеміз.  Сөз-сөйлемдер  өзінің  ал-
дында айтылып кеткен жəне өзінен кейінгі айтылатын сөйлемдермен тығыз байланысты. Бұл сөйлем-
дер сөз-сөйлемдердің мазмұнын айқындай түседі. Осыған байланысты сөйлеуде əртүрлі қызмет атқа-
рады. Мысалы: 
1. Сөйлеуші  сөз-сөйлем  арқылы  өзінің  пікірінің  дұрыстығын  білдіреді  жəне  алдында  айтылып 
кеткен пікірге жауап ретінде қызмет етеді: — Сонда сен маған қарсы болмайсың ғой? — Жоқ. 
2. Сөйлеуші өзінің пікірін не мақұлдайды, не жоққа шығарады, сонымен бірге сол пікірге көзқа-
расын білдіреді: — Шамасы, жердің аз болғандығы ғой? — Сіз аз дейсіз бе? — Жоқ! 
— Бегім, шай бар... қайнатсын... — деді Ораз-Мұхаммед. 
— Жоқ. Хан сусыны — қымыз (М.Мағ.). 
3. Сөз-сөйлемдер толымсыз сөйлемдермен қатар жұмсалады. Мұнда толымсыз сөйлем сөз-сөй-
лемнің мазмұнын айқындай түседі: — Балалар ше? — Олар — сенің байлығың. — Жоқ, азап. 
— Сұлтанмахмұт Торайғыров сіздерде ме? — деді. 
— Иə, бізде (Д.Ə.). 
4. Сөз-сөйлемдер мақұлдауды не мақұлдамауды білдіргенде, олардың мазмұнын шектес жатқан 
сөйлемдер айқындайды: — Жоқ, сізді түрмеге отырғызбайды. 
— Ардақ-ау, аруағың не айтып тұрған? Есің дұрыс па? 
— Иə, есім дұрыс! (Д.Исаб.). 
— Сіз мыстан кемпірсіз бе? 
— Əрине. Көріп тұрған жоқпысың (Д.Исаб.). 

98 
5. Сөйлеуші пікір алмасып тұрған кісінің сұрағына сөз-сөйлем ретінде жауап береді жəне сол ай-
тылған  пікірге  көзқарасын  білдіреді: — Əлгі  Айдардың  бригадасында  жұмыс  істейді  екен  ғой.  
— Иə, білемін. — Шынымен бе? 
— Бүгін бір данышпан бізде тұтқында отыр ғой, ол аз ба, — деді көмекші. 
— Иə, заман өзгерді!... (Д.Исаб.). 
6. Сөз-сөйлемдер өзінен кейінгі жайылма сөйлеммен бірге күрделі құрылым құрай алады: 
— Жарайды, бірақ ұзақ жолға шықпаңыздар. 
— Махмұтжан, басқаны айтсаң да, таусылу дегенді айтпашы, ұзақ жол үстінде! 
— Жарайды, олай болса, мынаны тыңдаңыз (Д.Ə.). 
Сөз-сөйлемдер хабарлау жəне модальділікті ғана білдіріп қоймайды, сонымен бірге сөйлеушінің 
көңіл-күйін де сипаттайды. Сөйлеу процесінде сөйлеуші өзінің жауабына ерекше көңіл аударту үшін 
сөз-сөйлемдердің жұмсалуында əртүрлі əдістер қолданады. Мысалы:  
а) сөз-сөйлемдердің қайталануы арқылы: — Əлде... біздің ауылда қалғың келмей ме? — деп сұ-
рады. — Жоқ, жоқ... Неге?.. 
— Қасымбек пе? — дедім ыңырсып. 
— Иə, иə, Қасымбек. Қасекең осында (Т.Ахт.). 
— ...Ақ Орда мен Көк Орданың талай ханы біздің апаларымыздан туған. 
— Жарайды, жарайды, — деді бір түрлі жайсызданған Ораз-Мұхамед (М.Мағ.); 
ə) сөздің соңында дауыстының созылуы арқылы: — Өзгең кім? Совет өкіметі ме? Өзімізің кім? 
Қамба-қамба астығы бар үш-төрт бай ма? — деді. -Жоға-а... (Т.Ахт.); 
б) сөз-сөйлемдердің құрамында қаратпа сөздердің жұмсалуы арқылы: 
— Жоқ, сұлтаным, — деді Ай-Шешек Ораз-Мұхамедтің сөзін бөліп (М.Мағ.). 
— Ей, тоқтатшы, жылауыңды! Сен осы... Сəлім емеспісің? 
— Иə, Махмұт аға! Иə, Сəлімжанмын (Д.Ə.). 
Мұндай сөйлемдердің құрылымы мен мүше құрамы біркелкі емес. Көріп отырғанымыздай, мү-
шеленбейтін  сөйлемдер  сөйлеу  ситуациясы  мен  контекст  арқылы  қалыптасып  жұмсалады  да,  олар-
дың мазмұны жалпылай бір арнаулы мағынада беріледі. 
Сөз-сөйлемдердің ерекшеліктері — олардың құрамындағы сөздердің атаулық мағынасының бол-
мауында  деп,  В.А.Бабайцева  оларды  үлкен  үш  топқа  бөлген:  а) шылаулардан  жасалған  сөз-сөйлем-
дер;  ə) модальді  сөз-сөйлемдер;  б) одағайлы сөз-сөйлемдер.  Мүшеленбейтін  сөйлемдер болымды  не 
болымсыз; хабарлы, сұраулы, бұйрықты; лепті жəне лепсіз болып бөлінеді
6
. Мысалы: 
— Сен оны сүйесің бе? — Иə, — деп сыбыр етті Наташа (Л.Толстой); — Сіз оған жауап бересіз 
бе? — Жоқ (Вигдорова); — Жоғары шығыңыз. Шешініп бой жылытыңыз, — деді Дуня апай. — Рақ-
мет; — Қасым, — дедім. — Иə? (Т.А.). 
«Орыс  тілі  грамматикасында»  сөз-сөйлемдер  бірнеше  топқа  бөлінген,  олар:  келісуді  білдіретін 
сөз-сөйлемдер, келіспеуді білдіретін сөз-сөйлемдер, сұраулы сөз-сөйлемдер, бұйрық сөз-сөйлемдер: 
1. Келісуді білдіретін сөз-сөйлемдер турасында былай делінген. Келісуді білдіретін сөз-сөйлем-
дер не қойылған сұраққа мақұлдау жауабы ретінде, не біреудің айтқан сөйлесіміне келісушілікті біл-
діреді. Сөйлем ретінде  иə, сонымен, жақсы, жарайды, дəлме-дəл, аха, солай, дұрыс, əрине (да, так, 
хорошо,  ладно,  точно,  ага,  как  же,  еще  бы,  верно,  конечно,  правильно  и  др.)  т.б.  жұмсалады.  Енді 
осылардың өзін былай жіктеген: мақұлдау ретіндегі сөз-сөйлемдер; біреудің айтқан сөйлесіміне бай-
ланысты  айтылған  мақұлдау  ретіндегі  сөз-сөйлем;  айтушының  өзінің  айтқан  сөйлесіміне  мақұлдау 
ретінде айтылған сөз-сөйлем. 
Осы аталғандарды жеке-жеке қарастырсақ: 
– Келісім  ретінде  айтылған  сөз-сөйлемдерге  қойылған  сұраққа  мақұлдау  ретінде  айтылған  иə, 
дəлме-дəл, аха, дұрыс, əрине деген жауап сөздері жатады. Көбіне мұндай сөйлемдер жай инто-
нациямен айтылады, бірақ эмоционалды бояуға байланысты əртүрлі интонациялық реңктермен 
де  айтылуы  мүмкін.  Мысалы: — Большевик  партиясына  жазылып  па  едіңіз? — Иə  (Т.Кəк.);  
— Қарсылық жасамай қол қойып берді ме? — Иə (Ə.Тарази); 
– біреудің  айтқан  сөйлесіміне  байланысты  айтылған  мақұлдау  ретіндегі  сөз-сөйлем,  мысалы:  
— Ал қане, бастап жіберейік. Бірақ сен езіп көп ойланба. — Əрине, əрине. 
— Жүр, маған серік бол, екеуіміз дүкенге бірге барып қайтайық. — Жарайды; 
– сөйлеушінің өзінің айтқан сөйлесіміне мақұлдау ретінде айтылған сөз-сөйлем, мысалы: — Со-
ғыс! Соғысу керек! — Иə. 

99 
В.А.Бабайцева мүшеленбейтін сөйлемдерді «екі құрамды сөйлем — бір құрамды сөйлем — мү-
шеленбейтін сөйлем» жүйесінде қарастырып, мүшеленбейтін сөйлемдер бір сөзден ғана немесе шы-
лаулардың тіркесінен тұрады деген пікір айтады
6
. 
Адамның  өмірі,  оның  іс-əрекеті,  қоғамда  басқа  адамдармен  қарым-қатынас  жасауы  тек  ойлау 
шегімен ғана шектеліп қоймайды. Эмоционалдық — адамның ең көрнекті қасиеттерінің бірі. Оның 
сөйлеу тілінде көрінбей қалуы мүмкін емес. Сөйлеушінің пікір айтуында, оны ресімдеуде немесе ад-
ресаттың  хабарды  қабылдауында  эмоционалдықтың  ерекше  із  қалдырмауы  да  мүмкін  емес.  Мүше-
ленбейтін  сөйлемдер — адамның  көңіл-күйін,  əртүрлі  эмоциялық  сезімін  білдіру  үшін  жұмсалатын 
сөйлемдер. Кісінің қуанышы, қорқынышы, таңырқауы, ызасы, аянышы, жалынышы, күмəні, жирені-
ші сияқты ішкі сезімдерді білдіреді. Мұндай сөйлемдер көбіне тілдің эмоционалды көңіл-күй қызме-
тін  атқаратын  тиімді  тəсілдердің  бірі — одағайлардан  құралады.  Одағай,  сөйлем  құрамына  енбеген 
жағдайда, сөз-сөйлем құрайды. Одағайлар мұндайда көбіне сұраулы не лепті сөйлемдер болып келе-
ді. Мысалы: бізді біреу шақырып тұрғанда, біздің «Иə» деп жауап беруіміз — «Мен тыңдап тұрмын» 
немесе  «Мен  осындамын»  дегенді;  есімізге  бірдеңені  түсіргенде  немесе  тапқырлығымыз  жеткенде, 
«Ə-ə-ə» деуіміз — «Иə, мен есіме түсірдім немесе мен таптым» дегенді білдіреді. Одағайлы сөйлем-
дердің көлемдерінің ықшамдылығы, интонацияға байлығы сөйлеу тілінің мəнерлілігіне əкеледі. Сон-
дықтан да олар ауызша қарым-қатынас жасаудың ажыратылмайтын атрибуты болып саналады. Бірақ 
лингвистикалық əдебиетте одағайдың синтаксистік қызметіне байланысты бірыңғай пікір əлі қалып-
тасқан жоқ. М.Д.Гутнер, В.Н.Жигадло, И.Г.Иванова, Л.А.Иофик, И.И.Мещанинов, Е.Крузинга сияқ-
ты орыс ғалымдарының пікірінше, одағайлар дербес сөйлем құрай алады. Бұл ғалымдар предикация 
құралы ретінде интонацияға аса назар аударады. Ал енді В.В.Виноградовтың тұсында осы одағайдан 
құралған  құрылымдарға  сөйлем  деген  терминді  қолдану/қолданбау  даулы  мəселеге  əкеп  соғып, 
Б.П.Ардентов,  Л.А.Булаховский,  В.В.Виноградов,  Г.Б.Дагуров,  М.В.Ломоносов  сияқты  лингвистер 
одағайларды сөйлем құрай алмайды, мұндай құрылымдарды тек қана сөйлемдердің баламалары ре-
тінде ғана қарау керек деген пікірлер айтады. Ғалымдардың мұндай көзқарасты ұстанулары одағайлы 
құрылымдардың  адамның  танымдық  іс-əрекетіне  ешқандай  маңыздылығы  жоқ,  ойдың  логикалық 
формасын білдіре алмайды, тек қана кісінің айтылып тұрған пікірге байланысты көңіл-күйлерін білді-
рушіліктері ғана бар. Ал, біздің ойымызша, танымдық қасиеті не хабарлау мағынасы бар құрылым-
дарды ғана сөйлеу актісі деп қоймай, сонымен бірге эмоционалды-экспрессивтік қызметі бар құры-
лымдарды коммуникация единицасы деп алған жөн. Мысалы, домбыра шертіп отырған балаға тың-
даушылар «Бəрекелді!» деп қол соққанда, бала тыңдаушылардың күйге разы болған сезімдерін аңға-
рып, өзінің күйді жақсы орындағаны жайында хабар алады. Немесе ат үстінде шауып келе жатқан кісі 
алыстан «Шүйінші!» деп айқайласа, ауыл адамдары одан «Мен жақсы хабар əкеле жатырмын» де-
ген хабар алады. Бірінші объект (ат үстіндегі адам) өзінің қуанышты көңіл-күйін білдіріп тұрса, екін-
ші объект (ауыл адамдары) жақсы хабар алып тұр деуге болады. 
Адамның көңіл-күйі құбылмалы болатындықтан, одағай қатысқан мүшеленбейтін сөйлемдердің 
көпшілігінің мағыналары да құбылмалы, ауыспалы. Одағай сөздерге байланысты мынаны ұмытпаға-
нымыз жөн: одағай сөздер не жеке сөйлем ретінде (Алақай! Пəлі! Бəсе!), не сөйлем құрамындағы оқ-
шау сөз қызметінде жұмсалады. 
Мысалы, одағайдың қатысуымен екі сөйлем беріп көрелік: 
— Балалар, ертеңнен бастап көктемгі демалысқа шығасыңдар! деген мұғалімнің хабарына бала-
лардың былай қуанулары мүмкін: 
1. — Алақай, ертең каникул басталады! немесе жай ғана бір сөзбен ғана: 2. — Алақай! 
Курсивпен терілген екі сөйлемді алатын болсақ, біріншісінде «Алақай!» одағай сөз де, екіншісін-
де көңіл-күйді білдіріп тұрған одағайлы сөйлем деп қарастырғанымыз жөн. Қазақ тіл білімінде ише-
рат  одағайларынан  тұратын  құрылымдар  аз  емес,  мысалы:  сабыр,  тəйт,  тсс,  мə,  айда,  жə,  əй  т.б. 
Мұндай  құрылымдар  бір  тұтас  сөйлем  ретінде  қолданылады  да,  көтеріңкі интонациямен  айтылады. 
Мысалы: 1. — Мына періштің кім? Өзің тоқал алғаннан саусың ба? — деді залға өте беріп. 
— Тыс-с! — Дəнеш сұқ саусағын ерніне апарды. — Байқа, бұл — директордың əйелі... Көзіңді 
қызартып жүрме. Ұят болады (Қ.Ж.). 2. — ...Мыналардан не шығады? Шөп түгіл үрілмəлік берсең де, 
қозының  санын  жүзге  жеткізе  алмайды. — Жə,  жетер! — Дəнеш  оның  сөзін  бөліп  кетті  (Қ.Ж.).  
3. — Жə! Олай болса, былай етелік, — деді Махмұт (Д.Ə.). 4. — Ей! Сейітжаппармысың! Кел! Қай-
дан жүрсің, бауырым-ау! (Д.Ə.). 5. — Айда! Тез жеткіз қалаға! Мына Шоқпыт баласы біздікінен кету-
ге асығып келеді, — деп кекетті (Д.Ə.). 6. — Шу! — деп божы қағу мұң екен, алдыңғы ақбас атан ыр-
ғала қозғалып, ақ қарға жалпақ табанның мөрін нығыздап басып, жүріп берді (Д.Ə.). 7. — Тəйт! — 
деді Абалақ сұлтан. — Ана тұрып бала сөйлегеннен без, төре тұрып қара сөйлегеннен без! (М.М.). 

100 
8. — Жə! — деді əлдекім тағы да, көп сөйлеп бара жатқан Шабайды тыйып (М.М.). 9. — Тақсыр... — 
дей беріп еді, Есеней бек кілт зекіді. — Тəйт! — деген. — Тіл үйіріп үйренген екенсің (М.М.). 
Мысалдардағы курсивпен терілгендерді мүшеленбейтін бұйрық сөйлемдерге жатқызамыз. 
Ал енді бір ғалымдардың дифференциалды емес, бір ғалымдардың сөз-сөйлем қатарында қарас-
тырып жүрген вокатив сөйлемдерін де біз мүшеленбейтін сөйлемдерге жатқызуға болады деген ойда-
мыз. Вокативті сөйлемдердің негізгі жəне жалғыз ғана мүшесі болады, ол — қаратпа сөз, ерекше ин-
тонациямен айтылған ойдың кімге арналғанын білдіру үшін айтылатын кісінің есімі; бұндай сөйлем-
дерде кінə, сөгіс, өкіну, наразылық сияқты адамның сезімдері, кездесу кезінде таң қалу, қуаныш біл-
діру  сезімдері  айқындалады.  Сонымен  қатар  белгілі  бір  кісінің  ойындағысын  айтуға  тыйым  салып, 
сөйлеушіні тоқтату үшін жұмсалады. Осындай құрылымдарға мысал келтіріп кетейік: 
1. «Асан! Асан! Қайдасың, Асан!» (Д.Əбілов); — Есуас!... — деп Жарқынбай Есдəулеттің қолын 
қағып жіберді (Д.Ə.); 
— Оңбаған! Намыссыз! — деп Ботбай күйіп кетіп жерге бір түкірді (Д.Исаб.); 
Төртеуі қайта-қайта кешірім сұрады... Көздеріне жас алды. Теріс қарап Есіркеп те орамалмен жа-
сын сүртті... Ат басты Тəшкенбай стаканды қолына алып: — Қоныс құтты болсын! — деді ыржиып. 
— Иттер, — деді Есіркеп еріксіз езу тартып (Д.Исаб.); 
— Томан би! — деді Ораз-Мұхамед. Даусын көтермегенімен, үні ызбарлы шыққан (М.Мағ.); 
2. Ар жақ бөлмеден шашын тік қойып қырықтырған қаршығадай оңтайлы Шайбай, өзіне тəн ши-
рақ жүріспен шыға кеп: — Махмұт! — деп құшақтап, арсаңдап қарсы алды (Д.Əбілов). 
— Желке. Өй, шын Желкемісің? (Д.Ə.). 
Ар жағынан ақ халатты Асыл шықты. 
— Асыл! 
— Асқар! (Д.Ə.); 
— Апа! — деп  шырылдап  барып,  бас  салып  бетіне  бетін  басып,  аймалай  берді.  Аймалай  бер-
ді... (Д.Ə.); 
— Махмұт аға! Жаным аға! Ағажан! — деп құшақтай алды (Д.Ə.); 
—  Махмұт! — деп,  сыртынан  тықырсыз  кеп  құшақтай  алған  адамды  Сұлтанмахмұт  даусынан 
танып: «Шайбай!» — деді (Д.Ə.); 
— Света! Света-жан! — деп айқайлап жіберіп, қорбалаңдап барып құшақтай алдым (Т.Ахт.); 
3. — Қашаннан бері Серкебаев бола қалдың? Оныңның сыры да белгілі. 
Шайбай басқа жауап айта алмай: — Өй, Махмұт! Өй, Махмұт! — деп, өзіне тəн ширақ қимыл-
мен лып етіп, Сұлтанмахмұтты алдынан орап құшақтай алып еді (Д.Ə.); 
— Махмұт, — деді Желке, енді үнінде жалыну-аяныш бар тəрізді. Қазақша майдалап, іш тарта, 
жақын тарта сөйледі. — Ұят емес пе бұның? (Д.Ə.); 
— Жоқ, Əбдікəрім! Олай емес! (Д.Ə.); 
(Əз-ханым) Əз-ханымның немересі Ораз-Мұхамед неге алтын таққа ие болмайды! 
— Əже... 
— Жағы  түскенше  жұрт  сұрасын! — деді  Əз-ханым  Ораз-Мұхамедті  емеурінінен  түсініп.  
— ...Ойлан, балам... Жарамайды бұлай жата берген... (М.Мағ.); 
— Томан би! — деді Ораз-Мұхамед. Даусын көтермегенімен, үні ызбарлы шыққан. 
— Сұлтан... — деді Ай-Шешек сабырға шақырған баяу үнмен, Ораз-Мұхамедтің иығына қолын 
салып (М.Мағ.); 
Бұл  үш  түрлі  сөйлемдердің  интонациялары  (наразылық,  ашу,  сөгіс;  қуаныш,  таң  қалу;  тежеу, 
тыйым салу т.б.) тыңдаушылар үшін ешқандай қиындықсыз сезіліп тұрады. Вокативті сөйлемдердің 
мазмұны, қаратпа сөздерге қарағанда, кеңірек, жай бір сөздің өзінен-ақ, оның интонациясынан-ақ ай-
тушының нені білдіргісі келіп тұрғаны айқын сезіледі. Бірінші жəне үшінші жағдайдағы сөйлемдер 
көбіне алдында айтылып кеткен пікірлерге сүйенсе, екінші жағдайдағы сөйлемдер ерекше интонация-
мен  (қуаныш,  таң  қалу),  тек  кісінің  есімін  атаумен  ғана  шектеледі.  Сонымен,  субъектіні  шақыруда 
жұмсалатын қаратпа сөздер вокативті сөйлемдер құрайды. Ғалым О.Төлегенов вокативті сөйлемдерді 
лептік қаратпалы сөйлем деп, оларды мүшеленбейтін сөйлемдердің қатарына жатқызады
6
. 
Мүшеленбейтін  сөйлемдерге  байланысты  жазылған  «К  проблеме  статуса  коммуникемы», «Об 
одном из типов нечленимых предложений и его эстетических функциях» деген В.Ю.Меликянның ма-
қалалары  да  мүшеленбейтін  сөйлемдердің  тағы  бір  түрлеріне  арналған.  Зерттеуші  мүшеленбейтін 
сөйлемдерді  құрамына  қарай  бірыңғай  емес,  олардың  білдіріп  тұрған  мағынасына  қарай:  атаулы 
(с номинативной семантикой) жəне атаулы емес (с неноминативной семантикой) семантикалы құры-
лымдар деп екі топқа бөледі
7
. 

101 
Жүйеленген əдеби тілге (кодифицированный литературный язык) қарағанда орыс ауызекі тілінің 
ерекшелігі — мүшеленбейтін сөйлемдердің басым болуы. Ал ауызекі сөйлеу тілінің синтаксисі өзін-
ше ерекше. Оның синтаксистік ерекшелігі ауызекі сөйлеудің негізгі белгісінде — тікелей қарым-қа-
тынас  жасаумен  өте  тығыз  байланыста.  Мұның  себебі — аталған  құрылымдағы  сөйлемдердің  эмо-
циялық, ықшамдық жəне айқындық дəрежелерінің жоғары болуында. 
Коммуникемдер өз алдына дербес тұрған тілдік единицалар. Олар мүшеге бөлінетін сөйлемнің 
жалпы  мағынасына,  мысалы,  иə/жоқ  тұрғысында  жауап  білдіре  алады.  Сонымен,  коммуникемдер 
сөйлеу синтаксисінде мəтіннің барынша толық коммуникативтік жүгін арқалаушы единица деп түсі-
нуіміз керек. Олар біздің сөйлеу тілімізді экспрессивті-эмоциялық реңкі жағынан байыта түседі. Мү-
шеленбейтін  сөйлемдердің  осы  түрін  зерттеуші  В.Ю.Меликян  кейінгі  уақытта  қазіргі  орыс  тілінде 
мұндай  синтаксистік  құрылымдағы  сөйлемдердің  көбеюін — олардың  эмоциялық,  ықшамдық  жəне 
айқындық дəрежелерінің  жоғары  болуында  деп  есептейді.  В.Ю.Меликян  сөз  немесе  бірнеше  сөздің 
тіркесуі  арқылы жасалған,  сөйлемдік  қасиеті  бар синтаксистің бұл коммуникативтік  единицасының 
ауызекі тілде өте кеңінен қолданылатынын айтады. Ғалым коммуникемдердің сандық, сапалық жақ-
тарын,  олардың  лексикалық  жəне  морфологиялық  толықтылығын,  құрылымдық  моделін,  қолдану 
жағдайларын  ескере  келіп,  бұл  құрылымдардың  əр  тілдің  өзіндік  ерекшеліктерін  қалыптастыраты-
нын,  сөйлеушілердің  тілдік  ойлауын,  эмоция  дəрежелерін  қамтитынын  айтады
8
.  В.Ю.Меликянның 
анықтамасы бойынша, «коммуникемдер дегеніміз — грамматика тұрғысынан мүшеленбейтін, белгілі 
бір атаулы емес мағынасы бар, болмыстың фактілеріне реакция болып табылатын, тілде эстетикалық 
қызмет атқаратын сөз немесе сөздердің тіркесуі арқылы жасалған, сөйлемдік қасиеті бар синтаксис-
тің коммуникативтік единицасы». Зерттеуші мүшеленбейтін сөйлемдерді мағынасына қарай: атаулы 
жəне атаулы емес семантикалы (с номинативной и неноминативной семантикой) деп екі топқа бөліп, 
осы пікірін дəлелдеу үшін келесі мысалдарды берген: 
1. — Ты, поди-ка, не помнишь, мал еще был. — Еще бы помнить! Мне тогда трех лет не было. 
(«Конечно, не помню»). (Орлов). 2. — Трудно было жить? — невпопад спрашивала она. — Чего же 
трудно? — удивлялся старик. — Я же тебе рассказываю: хорошо жили. — Сыновей жалко? — А как 
же! — опять удивлялся старик. — Четырех таких положить — шутка нешто. («Да»). (Шукшин). 
1-ші мысалдағы «Еще бы помнить!» деген сөйлем «Конечно, не помню» деген мағынада айты-
лып, сөйлемдік дəрежеге көтеріліп, белгілі бір хабар берген. Ал 2-дегі «Шутка нешто» дегеннің тек 
«Иə»  деген  мақұлдау  реңкі,  эмоциясы  ғана  бар да,  ол  лингвистикалық  əдебиетте  «коммуникемдер» 
деп аталған. 
«Коммуникемдер»  деп  жеке бөліп  айтпағанмен,  орыс  тіл  білімінде  жалпы  мүшеленбейтін  сөй-
лемдерге назар көп уақыттан бері аударылып келген. В.Ю.Меликянның көтеріп отырған мəселелері-
нің бірі — коммуникемдердің сөздіктерде жеке орын алмай, бірыңғай жүйеге келтірілмеуі. Осының 
салдарынан,  зерттеушінің  пікірінше,  лексикология,  фразеология,  морфология,  синтаксистің  кейбір 
теориялық мəселелері шешілмей, кері əсерін тигізуде. Коммуникемдер синтаксистік жəне морфоло-
гиялық жағынан талданбайды, олардың шақтық жəне жақтық категориялары болмайды. Сондықтан 
болмысқа  неғұрлым  ықшамды,  қысқа,  эмоциялы  айтылған  пікір  коммуникемдер  болып  табылады. 
Негізгі атқаратын қызметі — толық хабарды шағын ғана элементпен — сөзбен жеткізу. Синтаксистің 
осы  единицасын  зерттеу  барысында  В.Ю.Меликян  мынандай  қорытындыға  келген:  мүшеленбейтін 
сөйлемдер  (оның  ішінде  коммуникемдер) — коммуникативтік  түйін  вербализациясының  бірден-бір 
көрнекті құралы, ауызекі тілдің бір көрінісі. Функционалды-семантикалық топтары мынандай: 
1. Мақұлдау/мақұлдамау коммуникемдері (Хорошо! Жақсы!; Конечно! Əрине!; Безусловно! Сөз-
сіз! т.б.). 
2. Эмоционалды-бағалау  коммуникемдері  (Господи!  Құдай-ай!;  Ужас!  Масқара!;  Однако  же! 
Əлбетте! т.б.). 
3. Этикетті коммуникемдер (Спасибо! Рахмет!; Не за что! Оқасы жоқ!; Простите! Кешіріңіз!; 
Привет! Сəлем!; Всего хорошего! Жақсы! т.б.). 
4. Көңіл-күй  коммуникемдері  (шақыру,  жекіру,  бұйыру): (Хватит!  Жə!;  Ну-ка!  Қане!;  Баста! 
Болды! т.б.). 
5. Мəтін  түзуші  коммуникемдері (яғни  бұлар  сөйлеуді айту  жосығына  қарай  шартты  түрде  ай-
тылған кесінділерге бөлетін құрылыстық-ұйымдастырушылық ролі бар, сөйлеушінің ойын не жалғас-
тыру, не аяқтау ниетінен хабар беретін коммуникемдер: (Так. Сөйтіп; Ну. Сонымен; Значит. Демек 
т.б.). 
Сонымен, қорыта келгенде, коммуникемдер — белгілі бір, атаулы емес (неноминативное) мағы-
насы бар, тек болмыстың фактілеріне реакция ретінде жұмсалатын сөз не сөз тіркесінен тұратын ком-

102 
муникативтік единица. Мысалға, Солай ма! Иə, саған! Қойшы! Қарай гөр өзін! Мəссаған! т.б. Сон-
дықтан  жай  сөйлем  синтаксисінде  коммуникемдерді  өз  алдына  дербес  мүшеленбейтін  сөйлемдер 
аясында қарастырған жөн деп санаймыз. 
Коммуникемдер  тəріздес  құрылымдарды  кей  зерттеушілер  еңбектерінде  «сөз-сөйлем»  деп  бер-
ген.  Ал  Е.М.Галкина-Федоруктың  пікірінше, «бұл  терминнің  мағынасы  шартты  белгі  ретінде  ғана 
қолданылған, өйткені аталған термин мүшеленбейтін сөйлемнің синтаксистік-семантикалық табиға-
тында емес, оның негізінде «бір сөзден құралған сөйлем» деген тек сандық анықтама жатқандығын-
да»
9
.  Осы  пікірді  В.Ю.Меликян  қостай  отырып,  мүшеленбейтін  сөйлемнің  құрылымдық  мəртебесін 
айыруға  бейімделген  терминология  кей  жағдайларда  жүйелі,  дұрыс  қолданылмайды  дейді. «Сөз, 
мүмкіндігінше, сөйлем ретінде қызмет атқара алады, бірақ ауызекі тілді зерттегенде бір сөзден тұра-
тын  синтаксистік  құрылымдардың  мүшеге  бөлінуі  де,  бөлінбеуі  де  байқалып  отырады.  Сондықтан 
«бір  сөзден  құралған  сөйлем»  деген  сипаттама  мүшеленбейтін  сөйлемнің  дифференциалды  қасиеті 
болып санала алмайды», — деп тұжырымдайды автор
8
. «Грамматика-70» коммуникемдер тəріздес құ-
рылымдарды синтаксистік қатынас пен байланыста болмайды, мұндай құрылымдар белгілі бір жағ-
дайда бір нəрсені хабарлап, пікір айту ғана болып табылады деп, бұларды грамматикалық мағынасы 
жағынан  сөйлем  деп  санамаған
10
.  Ал  Г.В.Валимованың  ұсынысымен  мұндай  құрылымдағы  сөйлем-
дер «релятив» атауымен берілген
11
. Релятивтер алғашқы репликаға байланысты сөйлеушінің реакция-
сын білдіреді. Релятив көптеген оқулықтарда «сөз-сөйлем» деген атаумен алынған. Релятивтер лекси-
ка жағынан да, мазмұны жағынан да, эмоционалды жағынан да əртүрлі болып келеді. Сөз-сөйлемдер-
ге жалғыз сөзден ғана тұратын сөйлемдер жатады, олар: сəлемдесу, алғыс білдіру, өтініш айту, кеші-
рім сұрау т.б. білдіреді. Олардың сөз-сөйлемдерден айырмашылығы: болымды/болымсыз мағынала-
ры, сөйлесімге байланысты айтылған экспрессивті-модальді бағасы болмайды, бірақ тыңдаушыға өзі-
нің қатысын білдіріп тұрғандықтан, жиі қаратпа сөздермен айтылады. Орыс тіл білімінде бұл құры-
лымдарға келесі мысалдардағы курсивпен терілгендерді жатқызады: Здравствуй, счастливое племя! 
Узнаю  твои  костры... (Пушкин); — Здорово,  парнище! — Ступай  себе  мимо! (Некр.);  Прощай,  дом! 
Прощай, старая жизнь! (Трофимов); Мальчик часто закивал головой: — Спасибо! Спасибо! (Горький); 
Я очень доброжелателен к вам, — сказал он Кириллу, наклонив голову. — Благодарю. — Пожалуйста 
(Фед.). 
Қазақ тіл білімінде коммуникемдер тəріздес құрылымдарға О.Төлегенов, Р.С.Əміровтер де тоқ-
талған. Р.С.Əміров: «Тілімізде құрылысы жағынан оқшау келетін, құрамындағы сөздерді мүшелік қа-
тынасқа анық даралауға келмейтін сөйлемдер бар, мысалы, Келгенде қандай! Ол ол ма! Бұл сөйлем-
дер лексикалық құрамы жағынан мүлде еркін бола алмайды, олардың бір тобы ылғи тұрақты бір сөз-
дерді ғана қатыстырып құралады: Ол ол ма! О несі екен! Енді бір тобы бір сөздің тұрақты компонент 
болып қатысуы негізінде құралады: Алғанда қандай! Айтқанда қандай!... Осы құрылымдық ерекшелі-
гін ескеріп біз бұл типті сөйлемдерді реплика ретіндегі лепті сөйлемдер деп атаймыз», — дейді
12
. Ав-
тордың  пікірінше,  жоқ  деген  бір  сөзден  тұратын  сөйлем  «бұл  толық  құрамдағы  сөйлемнің  орнына 
жүретін эллипсис сөйлем жəне ол көбіне диалогта екінші, жауап реплика ретінде жұмсалады»
12
. Əй! 
Ит-ау! Қане! тəріздес құрылымдарды ғалым тыңдаушының назарын аудару үшін қызмет ете алатын, 
айтылатын  пікірге  байланысты  ассоциация  тудыруға  жəрдемдесетін  сөздерді  қыстырма  компонент 
ретінде қарастырса, орыс тіл білімінде мұндай сөйлемдерді коммуникемдерге жатқызады. Коммуни-
кемдер — мəтін түзуші ролі бар единица, құрамы жағынан біркелкі емес, өйткені олардың құрамында 
кез келген сөз таптарына жататын сөздер болады. Сонымен қатар мүшеленетін сөйлемнің жалпы ма-
ғынасын  иə,  жоқ  тұрғысында  білдіре  алатын,  өз  алдына  дербес  тұрған  тілдік  единица.  Мысалы,  
— Сен маған көмектесесің бе? деген сұраққа Иə, саған! (Жоқ деген мағынада айтылған), Сол да сөз 
бе! (Иə деген мағынада қолданылған) коммуникемдері арқылы жауап беруге болады. — Сен оны із-
дейсің бе? — Иə, жүрсем сол! (Жоқ деген мағынада), — Ертең соғыс басталса ше? — Қайдағаны ай-
тпашы! (Бос сөз сөйлемеші! деген мағынасындағы) коммуникемдері жауап бола алады. 
О.Төлегенов: «Түркі тілдерінде бір тұтас мағыналық-синтаксистік құрылым ретінде қолданыла-
тын  сөйлемдер  бар», — дейді
6
.  Мұндай  сөйлемдерді  ғалым  мүшеленбейтін  сөйлемдерге  жатқызып, 
«... Ахмет маған тік кеп: — Өлең айтпасаң, жөніңді тап! — деді салқын қабақпен. — Жақсы! — дей-
мін  мен  (С.М.)»  деген  мысал  келтіріп,  жақсы  сын  есімі  бір  тұтас  (мүшеленбейтін)  сөйлем  ретінде 
қолданылған деп айтады. 
Мұндай  құрылымдар  функционалды-семантикалық  жағынан  бірнеше  топқа  бөлінеді,  олар:  ма-
құлдау  немесе  мақұлдамау  (Жақсы!  Əрине!  Жоқ!  Сөзсіз!  Иə  т.б.);  эмоционалды-бағалау  (Масқара! 
Əлбетте! Астапыралла! Шіркін! Бəрекелде! т.б.); əдет-ғұрыпқа байланысты (Оқасы жоқ! Кеш жа-

103 
рық!  Ғапу  етіңіз!  Сəлем!  Ассалаумұғалайкум!  Уағалайкумассалам!  Хош!  Құдай  сақтасын!  Тəуба! 
Шүкір! т.б.); көңіл-күйді білдіретін (Жə! Жетер! Болды! Қане т.б.) құрылымдары. 
Сонымен, қорыта келгенде, коммуникемдер — екі тілде де ауызекі сөйлеуде жиі кездесетін құ-
рылымдар. Коммуникемдердің тілдік нормаға ешқандай кедергісі жоқ, қайта тілдің эстетикалық қыз-
метін атқаратын құрылым деп білуіміз керек. Коммуникемдерге тəн өзіндік ерекшеліктері бар, олар: 
сөйлем көтеріңкі дауыспен айтылып, соңында леп белгісі қойылады, көбіне көңіл-күй одағайлары ар-
қылы  құралып,  сөйлемнің  мазмұны  қуану,  сүйсіну,  мадақтау,  өкіну,  аяу,  таңдану,  уайым,  қынжылу 
тəрізді  эмоциялық-экспрессивтік  реңктерде  үстемеленіп  беріледі,  жиі  тұрақты  сөз  тіркестерінен  құ-
рылады. 
О.Төлегенов қалыпты синтаксистік құрылымды емес сөйлем түрлерінің барын ескере келіп, жал-
пы  жай  сөйлемдерді  мүшеленетін  жəне  мүшеленбейтін  сөйлемдер  деп  ажыратады.  Мүшеленбейтін 
сөйлемдер  лексикалық-грамматикалық  жағынан  қарағанда  үш  топқа  бөлінеді:  есімдерден  құралған 
(атаулы) сөйлемдер, арнаулы модальдік сөздерден құралған сөйлемдер, одағайлардан құралған сөй-
лемдер
6
. Ғалымның берген мысалдарына назар аударайық: 
...Базаралы! Қазақта жалғыз қимас, бел арыстай көрген, бұл өңірдегі ең қымбат жан. Ол да бір 
сəтте танымастай жат (М.Ə.). 
Нан! Нан үшін жұрт не қылмай жатыр... (Майлин). 
Мысалдардағы Базаралы! Нан! құрылымдарын зерттеуші мүшеленбейтін лептік атаулы сөйлем-
дер қатарына жатқызып, келесі сипаттама береді: «Лептік атаулы сөйлемдер, хабар-суреттеме мəнді 
сөйлемдер  сияқты,  атау  тұлғалы  жалқы,  жалпы  зат  есімдерден  жасалады.  Олардың  мазмұны  бірде 
сөйлеу барысында айрықша назар аударылған не еске түсірілген зат, болмысқа, бірде бұрын айтылған 
баяндаулардың қорытындысына не салдар-себебіне негізделеді»
6
. Еңбеқтің «Сөйлемнің басты грам-
матикалық белгілері» деген тарауында мүшеленбейтін сөйлемдерге байланысты келтірген мысалдары 
мынандай: 
1. Абажақтай  кең  қора.  Қараңғы.  Жұлдыздай  жарқырап  əр  жерден  қораның  есігі  көрінеді... 
(Майлин). 2. — Шəкірдің шабдар аты — жүрісті ат дейді, маған соны ерттеп алып кел!.. — деді Ай-
ша. — Жарайды! — деп, жігіт шығуға бұрылды (С.С.). 
Зерттеуші курсивпен терілгендерді құрылымына қарай мүшеленбейтін арнаулы мəнді сөйлемдер 
деп, баяндау интонациялары бір тұтас болып беріледі деп түйіндейді. Негізінен, ғалым мүшеленбей-
тін  сөйлемдерді  жеке  алып  қарастырмайды,  тек  осындай  құрылымдарға  болымды,  болымсыз  жəне 
лепті сөйлемдерді сөз еткенде ғана тоқталып кетеді. Біз де осы зерттеушінің айтқан пікірлеріне сүйе-
ніп, өзіміздің терген мысалдарымызға тоқталып кетейік. 
Баяндауышы болымды мəнді сөйлемдер көбіне диалогта жоқ модальдік сөзінің мүшеленбейтін 
сөйлем ретінде оларға қабаттасып қолданылуы арқылы басым мағынада айтылып отырады, мысалы: 
— Немене, жаман баға алып қалдың ба? — деді Шəймерден екі иығы салбырап, қабағы қарс жа-
былған Сəкенді көргенде. 
— Жоқ. Омбыдан жауап алдым, — деп қағазды ұсына берді (К.Т.). 
— Сəкен Сейфуллаевич, сізге не болған? Түсің бұзылып кетіпті ғой! 
— Жəй əшейін. 
— Не жайсыз хабар алдыңыз ба? 
— Жоқ, Захар Петрович. Жауынгерлік тапсырма алып ем, соны қалай орындаудың жəйін байла-
ныстырып келемін (К.Т.). 
— ВАПП-тың  платформасын  түгелдей  қабылдаймыз.  Соны  аударып,  ұйым  атынан  түсіндірме 
жазу өзіңе жүктеледі, — деді Əбдірахман. 
— Сенің қолың бос дегенің бе? 
— Жоқ, сен бастық дегенім ғой, — деп қалжыңмен жауап қатты Əбдірахман (К.Т.). 
— Сен ғой, Сабыр Шариповтің «Алты басар» деген кітабын да бастырып шығарып, оған бета-
шар жаздың, — деп Қайып төтесінен тартты. 
— Ие, Кəке! Кінəлімін бе оған?! 
— Жоқ!  Солардың  бəріне  жақсылығың  жеткенде, осы  маған  ақын деп  назар  аударар күнің  бар 
ма? (К.Т.). 
Баяндауышы болымсыз тұлғалы сөйлемдер кейде жоқ модальдік сөзінің мүшеленбейтін сөйлем 
ретінде тікелей қабаттаса қолданылуы арқылы да басым мағынада айқындалады: 
а) болымды баяндауышқа ма/ме, ба/бе, па/пе қосымшалары жалғану арқылы. Мысалы: 
— Фамилиясын айтқан жоқ па? — деді ол Айтқұловқа қарап. 
— Кімнің? 

104 
— Əлгі жазушының? 
— Жоқ, айтпады... əйтеуір, мықты біреуі екені анық (Қ.Ж.). 
— Бовари ханым, сіз бізбен бірге отыратын шығарсыз, — деп еді. Келіншек басында көнгендей 
болып, аяғында айнып қалды. 
— Жоқ, отырмаймын. Жазушылармен бірге отыру опасно! — деді жас балаша бұртиып (Қ.Ж.). 
— Мəке, үйге кірмейсіз бе? 
— Жоқ, болмайды. Анда адамдар күтіп отыр... (Қ.Ж.). 
— Жарайды. Мен үстіме бірдеңе киейін де... 
— Жоқ, кимейсің. Осы бетіңмен жүресің... (Қ.Ж.). 
— Əй,  осы  айтып  отырғандарың  шын  ғой,  əйтеуір?  Тағы  да  алдап  кетіп  жүрмейсіңдер  ме? — 
болды бар айтқаны. 
— Жоқ, алдамаймыз (Қ.Ж.). 
— Ал, кəне, жаңбырдың астында қалып тоңған шығарсыздар. Мынадан бір-бірді тартып жібері-
ңіздер, — деп Айтқұлов рюмкаларды жаңғыртты. 
— Жоқ, болмайды, — деді Машанов қарсы болып. 
— Алдымен парторг айып асын ішуі керек (Қ.Ж.); 
ə) болымсыз мағына тудыратын жоқ емес дəнекерлері арқылы. Мысалы: — Əсем қалаға барып 
қайтатынын сізге айтып па еді? — Жоқ... Айтқан жоқ. Оны неге сұрадың? (Қ.Ж.). 
Көптеген ғалым-зерттеушілер мүшеленбейтін сөйлемдердің кейбір түрлерін нормаға сай болма-
ғандықтан, сөйлем қатарына жатқызбай, «сөйлем қалдықтары» немесе сөйлесімдер деп қана қарасты-
рады. К.Ахановтың сөйлеу тілі ерекшелігіне қатысты айтқан пікірі осыған дəлел бола алады: «Əртүр-
лі тілдердің синтаксисін зерттеушілер коммуникативті қызметі жоқ, яғни бірдеме жайында хабарлау-
ды  білдірмейтін,  информация  үшін  жасалмаған  айтылыстарды  сөйлемнің  қатарына  жатқызбайды: 
1) əртүрлі эмоцияны білдіретін айтылыстар: Қап! Əттеген -ай!; 2) диалогтарға тəн төмендегідей ма-
құлдау, теріске шығару, келісу жəне келіспеу: Бар. Жоқ. Иə. Солай. Жақсы; 3) сəлем беру, оған жауап 
айту, рақмет, тілек білдіру жəне оларға жауап айту, кешірім сұрау жəне оған жауап айту; 4) бірдемеге 
үндеу, көңіл аудару; 5) жалпы сұрақты білдіру жəне оған жауап айту; 6) дербес қаратпалар»
13
. 
Профессор  Б.Шалабаев  та  кейбір  зерттеушілердің  атаулы  сөйлемді,  сөз-сөйлемдерді  (Сəлем! 
Рахмет! т.б.), одағай, модаль сөздерден жасалған сөйлемдерді (Алақай! Ура! Əрине. Жоқ. Иə. т.б.) бір 
құрамды сөйлемдер қатарында қарастырған жөн деген пікірлеріне: «... бұл мəселенің əлі басын ашып 
алу керек сияқты. Өйткені бұлардың, алдымен, сөйлемдік мəртебесін анықтау керек, екіншіден, жоға-
рыдағыдай сөйлемдер ешқандай сөйлем мүшелеріне жіктелмейді. Ал, бір құрамды сөйлемдер — сөй-
лем мүшелеріне ажыратылу негізінде құралған сөйлемдер», — дейді
14
. 
Сонымен, біз осы мақаламызды синтаксисті зерттеуші З.Ш.Ерназарованың пікірімен аяқтағымыз 
келеді: «Сөйлемді шектеу мүмкін емес, өйткені жаңа сөйлеу жағдайында жаңа мазмұндағы жаңа сөй-
лемдер дүниеге келіп жатады. Сондықтан да бүгін қазақ тіл білімінде бұл мəселе үнемі даулы пікір-
лер туғызып келеді»
15
. 
 
 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Бабайцева В.В., Максимов Л.Ю. Современный русский язык. Синтаксис. — М.: Просвещение, 1987. — С. 110. 
2.  Золотова Г.А. Очерк функционального синтаксиса русского языка. — М.: Наука, 1973. — С. 331. 
3.  Норман Б.Ю. Синтаксис речевой деятельности. — Минск: Высш. шк., 1976. — С. 6. 
4.  Розенталь Д.Э., Голуб И.Б., Теленкова М.А. Современный русский язык. — М.: Айрис-пресс, 1999. — С. 425. 
5.  Волгина Н.С. Синтаксис современного русского языка. — М.: Высш. шк., 1991. — С. 203. 
6.  Төлегенов О. Жалпы модальді жəне мақсат мəнді жай сөйлем типтері. — Алматы: Мектеп, 1968. — 169-б. 
7.  Меликян В.Ю. Об одном из типов нечленимых предложений и его эстетических функциях // РЯШ. — 1999. — № 2. — 
С. 94. 
8.  Меликян В.Ю. К проблеме статуса коммуникемы // РЯШ. — 1999. — № 5. — С. 75. 
9.  Современный русский язык. Ч. ІІ. (Морфология. Синтаксис) / Под ред. Е.М.Галкиной-Федорук. — М., 1964. — С. 438. 
10.  Грамматика современного русского языка. — М., 1970. — С. 543. 
11.  Валимова Г.В. Функциональные типы предложений в русском языке. — Ростов-н/Д., 1967. — С. 77. 
12.  Əміров Р.С. Жай сөйлем синтаксисі. — Алматы: Мектеп, 1983. — 80, 86-б. 
13.  Аханов К. Тіл білімінің негіздері. — Алматы: Санат, 1993. — 33-б. 
14.  Хасанова С., Əбдіғалиева Т., Қасабекова Қ., Шалабаев Б. Кестелі грамматика. — Алматы: Ана тілі, 1995. — 166-б. 
15.  Ерназарова З.Ш. Сөйлеу тілі синтаксисінің прагмалингвистикалық аспектісі. — Алматы, 2001. — 72-б. 

105 
УДК 81’1 (574) 
С.А.Федосова  
КазУМОиМЯ им. Абылайхана, Алматы 

жүктеу/скачать 2,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: