Сəуір–мамыр–маусым 1996 жылдан бастап шығады Жылына 4 рет шығады

45 
месе «Пестрая лентасы», Г.К.Честертонның «Молот Господень» əңгімелері детективтік жанрдың не-
гізін қалауға себеп болды
1
. 
Жалпы детектив жанры өзінің шығармашылық негізін қалаушысын көп уақыт күтті деуге бола-
ды. Өз кезегінде: «Неліктен бұл құбылыс бұрыннан бері пайда болған жоқ?» деген заңды сұрақ туын-
дайды. Аталмыш жанр тек Батыстан ғана емес, Шығыстан да өзінің бастауын алады. Өйткені əрбір 
халықтың  əдебиетінде  осыған  ұқсас  үлгілер  молынан  ұшырасады.  Детективтік  роман  табиғатын 
байыптағанымызда оның адам санасына жүк артып, іштей өзара интеллектуалды ойын болып келе-
тіндігі назар аудартады. Детективтің басқа прозалық жанрлардан басты ерекшелігі — оның интеллек-
туалдылығында, яғни оқырманның зейіні мен зердесін, санасы мен ақылына қосымша «жүк артуын-
да». Детектив табиғатында юмор, бейнелеу фоны болу керектігін жоққа шығармаймыз, дегенмен, ай-
тып отырған роман жанрының бастауы интеллектуалдылық болу қажет. 
Детективтік романдар міндетті түрде белгілі заңдылықтар бойынша жазылады, туындайды. Қа-
зіргі дүниежүзілік əдебиеттегі қалың оқырман детективтік жанрға көп назар аударады. Детектив жан-
ры өте əйгілі де, айқын. Кейбір белгілі адамдар, олардың ішінде ғалымдар мен интеллектуалдар, де-
тектив  оқуды  өте  жақсы  көреді.  Айтылып  отырған  жанрды  жоғары  қызығушылықпен  оқып,  басқа 
жанрларға қарағанда, өзінің таңдауын детективке береді. Бұл детективтік жанр сюжетінің өте шытыр-
ман  немесе  кітаптың  арзан  болғандығынан  емес. Дүниежүзілік əдебиетте детективтік  роман  немесе 
əңгіме  өзінің  заңды  көркемдік  даму  дəстүріне  орай  əдебиет  əлемінде  орнын  айқындаған  жəне  биік 
деңгейін алған. Сонымен бірге детективтің маңыздылығы — жаңашыл өмірдің болмысын, адам таби-
ғатын зұлымдық əлеміндегі қым-қиғаш тартыста көрсететін əдебиеттің ең жас түрі болып табылуын-
да. Детективтің басқа романдардан тағы бір ерекшелігі — оның нақтылығында, яғни оқиғаның баста-
луы, шарықтауы жəне аяқталуының күрделі сюжеттік желісіне тəн өрбуінде. Негізінен алғанда көбі-
несе оқиға шешімі қаһарманның өлуі немесе үйленуімен аяқталады. 
«Детективтік  əдебиет — шытырман  оқиғалы  қылмысты  ашудың  егжей-тегжейін  өзек  ететін 
əдеби шығармалар. Əдебиеттің бұл саласына жататын шығармалар өткір сюжетті болып келеді. Яғни 
оқиғаның сырын ашу, шиеленіскен жұмбақ жағдайлардың шешіміне жету детективтік əдебиет жанр-
ларына тəн көркемдік тəсілдер арқылы жүзеге асады. Сөйтіп, құпия оқиғаның бет-пердесі айқында-
лып, сол арқылы оқырманды қызықтыра түседі. Детективтік шығарманың шеңбері қылмыстың жаса-
луы мен əшкереленуі шегінен аспауы тиіс»
2
 деген анықтамадан да жанр табиғатының өзіндік сипаты 
таныла түседі. Детективтік əдебиет жазушы қаламгердің міндеті — қылмысты шешудің үстіндегі қа-
һарманның басынан өткен оқиғаларын оқырманға қызықты да тартымды етіп жеткізу жəне шеберлік-
пен көрсету. 
«Детективтік əңгіме ағылшын тілінен аударғанда əйгілеу, əшкерелеу деген мағына береді. Де-
тектив — шытырман оқиғалы қылмысты істерді ашуға құрылған шығарма. Оқиға түйіні жұмбақты, 
қылмысты істер логикалық пайымдаулар мен бұлтартпас дəлелдер арқылы ашылады. Басты кейіпкер-
лер ретінде ізкесуші заң қызметкерлері немесе тыңшы, барлаушылар мен қылмыскер алынып, алуан 
түрлі оқиғалар екі жақтың ашық та астыртын қақтығыстарынан өрістей отырып, қандай да болмасын 
қылмыс əшкереленеді»
3
. 
Өзге əдеби шығармалардан бұл жанрдың негізгі ерекшелігі, біріншіден, детективтік романдарда, 
ең алдымен, нақты қойылған мəселе болу керек. Ол мəселе — қылмыс. Жанр қажет ететін қылмыс тү-
рі — кісі өлтіру немесе кісі өлтіруді ұйымдастыру, ұрлау. Себебі бұл қылмыстың соңы жазалаумен 
аяқталу қажет. Жазалау өмір мен өлім арасындағы тайталас майданындағы құнына сай деңгейде бо-
луы керек əрі шарт болып табылады. Бұл қажеттілік қаһарманды ойыншы роліне айналдырып, оның 
өз өмірі үшін қайтпас қайсарлықпен өжет соғыс жүргізуіне мүмкіндік береді. Сонымен бірге детек-
тивтік шығармалардағы негізгі мəселе — мотив. Бұл мотив  «не үшін өлтірілді?», «не үшін қылмыс 
жасалды?», «қандай баға?» деген сұрақтарға жауап беру керек. Оқырманның мүмкіндіктері қылмыс-
ты ашушының мүмкіндіктеріне тең болу қажет. 
Шығармада қаламгер жанр табиғатын ескере отырып, махаббат шеңбері орынсыз деп қарастыра-
тын тұстар аз емес. Себебі қылмыскерді заң қолына тапсыру міндетін іске асыру шарттылығы махаб-
бат машақатын емес, қылмыс шытырманын ескеруді қажет етеді. Сондықтан да тақырыптан ауытқы-
мау үшін осы сияқты нəрселерден автор бой тартуға мəжбүр. 
Шығарманың соңында қылмысты ашушы немесе полиция қызметкерлері қылмыскер болып шы-
ғу жағдайы мүлдем болмау керек. Сонымен қатар романда немесе əңгімеде неғұрлым кісі өлтіру жағ-
дайы көп болса да, қылмыскер біреу болуға тиіс. Айтылып отырған жанрдағы кісі өлтірушілер саны 
біреуден  асып  бандаға  айналып  кету  құбылысы  бұл  жанрды  криминалдық  роман  жанрына  ауысты-

46 
рып жібереді. Осыған байланысты детективті негізгі де шартты критерийлеріне сүйеніп жазу дұрыс 
болады. 
Шығармадағы «айғақтар» негізгі интригаға қызмет ету керек. Бұл интригада автор өте əділ бо-
луы басты шарт. Мұның өзі оқырман мен қаһарманның алдына қойылған мақсаттың жəне оның ше-
шілуіне  де  біркелкі  мүмкіндік  беру  керек.  Ерте  кезеңдегі  детективтерде  «жалған  із»  деген  тізбекті 
қолданды, яғни күдік бір адамнан екінші, екіншісінен үшіншісіне дейін жалғаса түсіп отырған. Қыл-
мысқа тиісті «айғақтар» өте тиянақты тексеріледі, бірақ олардың шартты қажеттіліктері ешбір кере-
гінсіз болып қалады. Əбігерлік көп десек те, қылмыс кілтін табар нақты нəтиже жоқ. Мұның барлығы 
оқырманды шаршатады деуге болады. 
Шығармадағы қылмыстың иесін ашу туындының соңы, көркемдік шешімі деп айтуымызға бола-
ды. Осыдан кейін жаңа информация, яғни ақпарат, беру — бұл қате құбылыс. Оқырманның алдына 
— фактілер, осы фактілердің негізінде жасалған нəтижелер беріледі. Қылмыстың иесін ашу күтпеген 
ойда жоқ нəрсе ретінде орындалу керек. Бірақ оқырман үшін қылмысты ашудың жолдары нақты ай-
қындалып отыру керек. Бұның бəрі бір қалыпта оқиғаның кульминациясына əкеледі. Негізгі қызығу-
шылық оятар жəне ерекше зейін салғызарлық құбылыс — бұрыннан назар аудармайтын нəрселердің 
берілген істе шешуші де маңызды роль атқаратындығы. Х.Оден детективтің болмысын былай деп мі-
нездейді: «Негізгі формула мына мəселелерде айқындалады: кісі өлтіруі жасалады, ол қылмысты жа-
сауда көп адам күдік туғызады, дегенмен, кінəлі адам біреу болып шығып, оқиға сол қылмыскердің 
жазаға тартылуымен немесе оның өлімімен аяқталады»
4
. 
Алайда детектив жанр ретінде болмыс-бітімін айқындағанымен, ол өзінің нағыз əдеби деңгейіне 
жете алмауда. Себебі онда қызғаныш, реніш, кек, өшпенділік сезімдері болса да, адамның ішкі дүние-
танымының қалың түкпірлерін аша алмайды, тереңдегі жатқан сезімдеріне ерекше əсер ете алмайды. 
Ол бізге болған фактыны ғана ұсынады жəне де өлім мен қайғы-қасіретті көрсетеді. Кісі өлтірушінің 
ішкі жан-дүниесін ашып бере алмайды, өйткені өлтірушіні оқиғаның соңына дейін құпияда сақтайды. 
Жазушылар сюжетке неғұрлым аз эмоциялы сезімдерді қосуға мəжбүр болады. Өйткені ол сюжеттің 
бір беткейлі құпиясын сақтауға кедергі етеді. 
Детективтік сюжеттің негізі — логика. Бірақ бұл ерекше логика. Оқырмандарға жұмбақ ұсыны-
лады да, оның шешілуіне əртүрлі жолдар мен болжамдар беріледі. Алайда аталған жолдар жанр таби-
ғатына орай міндетті түрде жасырынды болады. Детективтің басталуынан бері оқырман өзі əңгіменің 
бас қаһарманымен бірге болжамдар жасайды, өзі қаһарманмен бірге құпиялы оқиғаның зерттеушісі 
болады. Сюжет жалғыз оқиғаның шеңберінен аспайды. Детективті жанрдағы жазушы өзінің əңгімеле-
рін көп созбауға тырысады. Олар оқырманның назарын сюжеттің ұзақ желісі бойынша шарықтау үс-
тінде тоқтатып тұруға тырысады. Міне, сондықтан да оқиғаның желілі арнасы соңына дейін қызығу-
шылықты жоғалтпай, шебер жасалған эпизодтармен шектеу керек. Осы қалыпты ұстанып келіп, со-
ңында шешімге əкелу қажет. 
«Бүгінгі  күнде  детектив  ағылшын  тілді  қауымның  ішінде  өз  көрінісін  тауып,  тамырларын  өзге 
елдерде де кең жаюда. Керісінше, Америка Құрама Штаттарында детективтік жанр құлдырау үстінде. 
Оның  басты  себебі  ол  реалды  түрде  қорлаудың,  өлтірудің,  онымен  қоса  агрессияның  əрбір  түрінен 
көрініс беретін арзан «əдебиеттің» түріне айналып бара жатыр»
1
. Əсіресе сюжетті одан əрі тартысты 
да шиеленісті етіп, оқырманды қызықтыру үшін екі немесе одан көп кісі өлтірудің жағдайларын көр-
сетуге тырысады. Ал, негізінен бұл жанр өзінің бойына кісі өлтірудің бір ғана жағдайын қамту керек. 
Кейінгі кезде бұл шарт қатал түрде бұзыла бастады. Америкалық детектив жазушыларының детектив 
жазудағы бір кемшілігі ретінде зерттеушілер мына мəселені баса көрсетеді: олар бір ғана кісіні өлті-
руімен шектелмейді, өздерінің шығармаларында қантөгіс пен қырғынды көбейтіп жазады. Бұл құбы-
лыс оқырманды зұлымдық əлеміне мейлінше жақындатып қана қоймай, оның психикасына да кереғар 
əсер етуде. Сондықтан да детективтің интеллектуалды көздері ұмытылып бара жатыр, жанр өшудің 
төңірегінде деген ғалымдар пікірі орынды айтылған деуге болады. 
Өзге елдердің əдебиетіндегі детективтің туып, дамып жəне де өшудің тарихына жақындай түске-
нін айтар болсақ, «туған əдебиетімізде бұл жанрдың түрі тіпті бар ма?» деген заңды сұрақ туындай-
ды. Қазақ əдебиетінің тарихы өз бастауын сонау  түркі тайпаларының көне жазба ескерткіштерінен, 
рухани  жəдігерлерінен  алады.  Ондағы  əрбір  жанр  көркемдік  даму  заңдылықтарына  сай  өркендеген 
сайын синкретизм процесінен өтіп тармақтала бастады. Негізінен алғанда, детективті жазудың, неме-
се  тудырудың,  белгілі  шарттары  бар.  Онда  қорқыныш  пен  үрей,  тылсым  құпия  мен  шешімі  қиын 
жұмбақ, махаббат пен зұлымдық, алдау мен арбау, сан алуан құпияны ашудың түрлі жолдары, адам 
өлтіру, жаза жəне оқиғаның шешілуі деген элементтері болу керек. 

47 
Біздің түрлі-түрлі мифтік əңгімелеріміз, аңыз əңгімелеріміз де бұл элементтердің біреуін, болма-
са бірнешеуін өз бойына қамтиды. Көне түркі əдебиетінен бастап қарасақ, сол ескерткіштердің өзінде 
белгілі бір дəрежеде детективтік жанрдың элементтері бар деуге болады. Атап айтқанда, кісінің өлуі, 
қылмыскерді, яғни өлтірушісін, іздеу, оны табу, оқиғаның шешілуі. Сондай-ақ көне түркі ескерткіш-
теріндегі  Күлтегін,  Білге Қаған, Тоныкөк  туралы жазбаларда  олардың  соғыстары жазылған.  Ел  мен 
жер қорғауда кісі өлтіру элементі бар. Бұл да детективтің элементі. 
Қазақ халқының фольклорында ойды жұмбақтап айту дегенді кездестіруге болады. «Ойды жұм-
бақтап айту метафоризмнің фразалық-синтаксистік жəне образдық жүйесіне жатады. Бұл тұста ол ше-
шендік сөз, нақыл, мақал-мəтел, афоризм, идиоматизммен сабақтасады»
5
, — дейді ғалым Қоңыратба-
ев. Ал зерттеушінің: «Ұсақ салт жырларындағы естірту, эпостағы түс көру, оны жору көп жайда жұм-
баққа құрылады. Аңыздағы түс көруді араб саяхатшысы Наршахи келтіреді. «Алпамыс» жырындағы 
Тайшықтың  түсін  мыстан  кемпір жориды.  Сарыбайдың өлімін  естірткен  тазша сөзі  де жұмбақ.  Бұл 
«Шаһнама», Низами жырларында көп. 
Жұмбақтау  ертегіден  де  табылады. «Аязби»  ертегісіндегі  жұмбақтаулар  жас  балаларға  мəлім. 
«Шал мен кемпір» ертегісінде Қайыр қарт жолға шығып ұрыға тап болады. «Сендерге мал керек пе, 
жан  керек  пе?»  дегенде,  олар: «Мал  керек!»  деп  жауап  қатады.  Қарт  екі  ұрыны  ауылына  жұмсап: 
«Алпыс ақ бас, жетпіс қара бас атаным бар, соны берсін, бірі кілтті, бірі кілтсіз сандығым бар, соның 
кілттісін берсін, есіктің алдында екі бəйтерек бар, бірін үксін», — дейді. Мұны келіні табады. Алпыс 
ақ басты атаны — алпыс қария. Жетпіс қара бас атаны — жетпіс жігіт, кілтті сандығы — ақылды ке-
ліні,  кілтсіз  сандығы — баласы,  екі  терегі — екі  ұры,  соның  бірін  өлтіріп,  бірін  алып  кел  деген 
екен»
5
, —  деген  пікірінен  фольклорымызға  қатысты  мəліметтерден  детективтің  элементтері  қазақ 
əдебиетінде кеңінен орын алғандығын көруге болады. Немесе мұнда детективтің сюжеті болмаса да, 
кейбір принциптерін табуға болады. Олар: оқырманның алдына бір мəселенің қойылуы, оны шешудің 
əртүрлі жолдары жəне оның шешілуі. Алдымен қаһарманның алдына қойылған мақсат оқырманның 
да алдына қойылады. Бір ғана құпия болса, оны шешу жəне шешудің əрбір жолдарын іздеу. Бұл на-
ғыз детективтік романның принциптері деуге негіз бар. 
Алайда жоғарыда айтылған мифтік əңгімелерімізде де детективтің бір қызықты детальдары бар. 
Мысалы, детективте интеллектуалды логикамен бірге байқағыштық қасиеттер болу керек. «Жезтыр-
нақ» деген аңыз бар қазақ халық ауыз əдебиетінде. Ол былай басталады: «Бір күні Арық Мерген дала-
да атып алғанын бақырашқа пісіріп жеп алыпты. Бір уақытта қасына бір əйел келіп отырыпты. Арық 
Мерген бақырашқа ет салып жаңағы əйелге беріпті. Əйел бақырашты алайын деп жатса, бақыраш ты-
қыр ете қалыпты. Арық Мерген байқап қалыпты. «Ə, жезтырнақ екен ғой», — деп ойлапты. Əйел етті 
жеп  болып  кетіп  қалыпты.  Арық  Мерген  жезтырнақтың  қайтып  оралатынын  біліпті.  Түн  болыпты. 
Арық Мерген күркенің ішіне бір томар тастапты да үстіне өзінің киімін жауып қойыпты. Өзі бір қу-
райдың  тасасына  барып  отырыпты.  Біраз  мезгіл  өткеннен  кейін  үстінде  тоқсан  қабат  торғыны  бар 
жезтырнақ көрінеді. Ол күркеге ене бергенде Арық Мерген жезтырнақты атып өлтіріпті. Содан кейін 
жезтырнақтың тоқсан қабат торғынын алып ауылға жөнеліпті»
6
. Əйел бақырашты алса, бақыраш ты-
қыр етіп қалыпты дейді, сонда Арық Мерген не себептен тықыр ете қалғанын ойда қорытып, логика-
лық нəтижелер жасап шығарыпты. Осыдан əйелдің кім екенін біліп қойған. Шерлок Холмс өтіп кет-
кен бір жағдайдың құпияларын осындай байқағыштық қасиеттері арқылы білгеніне ұқсас. Міне, де-
тективтің элементтері сонау бұрынғы заманнан келе жатқан біздің мифтерімізден табылды. Бұл де-
тективтік шығармалар тек Батыс елдерінің əдебиетінде ғана емес, Орта Азия халықтарының əдебиеті-
нен де пайда болуы мүмкін дегеннің дəлелі. Сонымен қатар жазба əдебиеттегі К.Тоқаев, Қ.Исабаев, 
Ə.Файзұллаұлы,  Х.Шопанов,  Е.Жүсіпұлының,  Ə.Дүйсенбеков  шығармалары  да детективті жанрдың 
қазақ сөз өнерінде өрісті арна табу үстінде екенінің айқын дəлелі. 
Қорыта айтқанда, əдебиеттегі детективті жанр — табиғаты күрделі жəне өзінің белгілі бір прин-
циптері бар ерекше көркемдік əлем. Оның əлемдік əдебиетте пайда болу жолдары, даму тарихы, со-
ның ішінде қазақ əдебиетіндегі көрінісі, жан-жақты қарастыруды қажет етеді. Ал, қазіргі қазақ əде-
биетіндегі детективті шығарма шеберлерінің туындылары осы жанрдың туған əдебиетімізде де тың 
өріс тапқанын көрсетеді. Қазіргі қазақ əдебиеті қандай жанрға мұқтаж десек, осы жанр екеніне көзі-
міз жетіп отыр. Өзіміздің Шерлок Холмсымыз, Комиссар Катанийіміздің образдары біздің əдебиеті-
мізге  қашан келетіндері əлі  де  белгісіз.  Алайда қазақ əдебиетінің детективтік жанр  қаламгерлерінің 
ішінде үміт артатын жазушыларымыз бар. 
 
 

48 
Əдебиеттер тізімі 
1.  Сейерс Д. Ранняя история детектива // Как сделать детектив. — М.: Радуга, 1990. — С. 43. 
2.  Əдебиеттану терминдер сөздігі. — Алматы: Ана тілі, 1998. — 127-б. 
3.  Қазақ əдебиеті: Энцикл. — Алматы: Білім, 1999. — 197-б. 
4.  Симонс Д. Кровавое убийство. — М.: Радуга, 1990. — С. 167. 
5.  Қоңыратбаев Ə. Қазақ фольклорының тарихы. — Алматы: Ана тілі, 1991. — 106-б. 
6.  Ыбыраев Ш. Қазақтың мифтік əңгімелері. — Алматы: Ғылым, 2001. — 213-б. 
 
 
 
 

49 
ЖАЛПЫ ЖƏНЕ ОРЫС ТІЛ БІЛІМІ 
ОБЩЕЕ И РУССКОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ 
УДК 81 
А.К.Каиржанов  
Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева, Астана 
СИНЕРГЕТИЧЕСКАЯ ОСНОВА ЯЗЫКОВОЙ СИСТЕМЫ 
Мақалада тiлдiк жүйенi синергетика ғылымының ұстанымдарына сай мүлде жаңаша пайым-
дау ұсынылады. 
In this article there have revolutional ideas about linguistic system from the synergetic science’s point 
of view. 
 
Известно,  что  язык  представляет  собой  целостную  систему,  так  как  языковые  элементы,  нахо-
дящиеся в изоморфных отношениях друг с другом, образуют единство. Основоположником систем-
ного подхода принято считать Ф. де Соссюра
1
, идеи которого о системной организации языка, под-
вергшиеся в свое время  конструктивной критике, были развиты представителями структурной лин-
гвистики. Однако идеи о системности языка обнаруживаем и в трудах отечественных ученых, таких 
как А.А.Потебня, Ф.Ф.Фортунатов, И.А.Бодуэн де Куртенэ, А.М.Пешковский, А.Байтурсунов и дру-
гие.  Развивая  теорию  системности  языка,  В.В.Виноградов  и  В.Г.Гак  противопоставляли  «систем-
ность» «структуре», то есть реляционному подходу
2, 3
. 
Рассмотрим дефиниции терминов «система», «структура», которые, к сожалению, используются 
в  современной  лингвистике  непоследовательно  и  крайне  противоречиво.  Одни  исследователи  ото-
ждествляют  эти  термины  (О.С.Ахманова),  другие  противопоставляют  их.  Существует  и  иная  точка 
зрения:  семантика  данных  терминов  перетекает  друг  в  друга,  т.е.  то,  что  понимается  под  системой 
одними лингвистами, для других оказывается структурой и наоборот
4, 5
. 
В  классической  книге  В.В.Виноградова  «Русский  язык»  термин  «структура»  определяется  как 
отношения элементов, форм, конструкций языка и их значений
6
. А.А.Реформатский под структурой 
языка понимает совокупность, единство элементов, а под системой — связи и отношения между эле-
ментами языка
7
. 
Ф.М.Березин и Б.Н.Головин ставят знак тождества между терминами «структура» и «система»
8
. 
Л.А.Шеляховская, Р.С.Гильманова и Г.А.Кажигалиева считают, что система и структура не тождест-
венны, не во всех своих значениях они совпадают. Авторы указывают, что «система», имеющая, по 
словарю Д.Н.Ушакова, четыре значения, только в одном значении совпадает с термином «структура». 
Итак,  они  полагают,  что  «система  языка — это  инвентарь  его  единиц  и  отношений  между  ними. 
Структура же языка — лишь один из признаков системы»
9
, т.е. авторы придерживаются той позиции 
в лингвистике, которая различает эти понятия. 
Вторая половина ХХ века характеризуется тем, что в естественно-научной области (в физике и 
химии) были исследованы неравновесные, динамические и нелинейные процессы в самых различных 
сложных системах, которые позже усилиями Ильи Романовича Пригожина были применены в изуче-
нии культурных систем, что породило новое научное направление — синергетику, которое, к сожа-
лению, не признается по сей день философами-марксистами
10, 11
. 
Эту проблему, по-видимому, можно решить только путем полной реорганизации гуманитарных 
НИИ НАН РК, как это проделали прибалтийские государства после распада СССР, иначе гуманитар-
ная наука будет топтаться десятилетиями на одном месте, зажатая в жестких рамках «трех» диалек-
тических законов развития. Отмечу, что основные идеи Г.В.Гегеля в течение ста лет искажались мар-

50 
ксистами, и эти трансформированные взгляды продолжают оставаться единственной парадигмой и в 
области лингвистических штудий. 
Синергетика  изучает  динамические  процессы  в  различных  системах,  в  том  числе  и  в  области 
культуры. Это направление было впервые предложено в 70–80-х годах ХХ века лауреатом Нобелев-
ской премии 1977 г. И.Р.Пригожиным
12
. Методологические принципы синергетики стали развиваться 
И.Стенгерсом  и  Т.Хакеном  в  области  культурологических  систем
13
.  На  мой  взгляд,  ядро  теории 
И.Р.Пригожина  применимо  и  в  эксплицировании  сложной  языковой  системы.  Используя  научный 
аппарат синергетики, приступим к описанию языковой системы. 
Согласно идеям синергетики любая сложная система предстает в виде неравновесной, открытой, 
нелинейной самоорганизующейся системы. Что же означает открытость системы применительно к 
языку? 
Открытость  языковой  системы,  которую  подчеркивали  В.В.Виноградов,  В.Г.Гак,  М.М.Копы-
ленко  и  З.Д.Попова,  означает,  что  она  (языковая  система)  обладает  нежесткостью  и  в  то  же  время 
имеет признаки асимметрии. Этими качествами язык и отличается от других семиотических систем
14
. 
Кроме того, языковая система обладает как минимум двумя следующими признаками: динамич-
ность (потенциальность) и открытость системы языка, так как представляет собой не только то, что 
есть в языке, но и то, что возможно в языке, что проявляется более выпукло в речевой стихии. Это 
подтверждается тем фактом, что ресурсы языка неисчерпаемы, он всегда находится в непрерывном 
динамическом состоянии, что дает возможность для его дальнейшей эволюции. 
Открытость лингвистической системы свидетельствует о наличии в ней подсистем: трансформа-
ции  (наращивание  входных  источников)  и  диссипации  (рассеивание  выходных  стоков),  т.е.  обмена 
информационной потенцией (энергетической) с окружающей средой. Отмечу, что трансформация и 
диссипация имеют место в каждой точке языковой системы, т.е. процессы обмена происходят на всем 
протяжении эволюции языка. Для иллюстрации приведу примеры современной коннотации русской 
лексики. 
Современная речь парцеллирована на отдельные виды речи и представляет собой весьма хитро-
умную конфигурацию. Известно, что если официально-деловая речь обгоняет в своем развитии дру-
гие стили речи, то общество обюрократилось. Если же устная речь недостаточно развита в сравнении 
с  другими  функциональными  стилями  языка,  то  это  свидетельствует  о  крайней  бедности  культуры 
общества.  Все  это  является  последствиями  процесса  акультурации — когда  разные  слои  общества 
через информационные системы расшатывают функциональное единство кодифицированного языка. 
Ср., например, коннотацию лексем в произведениях Ю.В.Шиловой, Д.А.Донцовой и П.В.Дашковой: 
[1] Катя размышляла о том, стоит ли ей уколоться сейчас, заранее, или взять лучше с собой не-
сколько «колес» (Дашкова П.В. Легкие шаги безумия). 
[2] Они милиции за место отстегивают (Шилова Ю.В. Базарное счастье). 
[3] Сквозняк в мозгу — верный признак молодости (Донцова Д.А. Жаба с кошельком). 
Эти примеры демонстрируют результаты диссипативного явления устойчивого развития языко-
вой системы, так как по истечении определенного времени устанавливается «новый баланс» в систе-
ме языка. 
По-видимому, нельзя утверждать в категорической форме, что «система языка определяет общие 
пути его развития, но не конкретные формы»
9
, так как в структуре любой сложной системы имеются 
тенденции к трансформации (системной упорядоченности) и диссипации (так называемые «асистем-
ные»  проявления  самой  системы),  но  без  второго  компонента  система  не  может  функционировать, 
она подвергнется энтропии и аннигилируется. 
Языковая система — как, например, кора головного мозга, пронизанная сосудами, питающими 
мозг, благодаря которому возможны сложные нейродинамические процессы в сети нейронов голов-
ного мозга, — также имеет своего рода кровеносную систему — свою коммуникативную сеть (сис-
тема  линий  связи  в  области  парадигматики  и  синтагматики,  путей  перемещения  нейропсихических 
импульсов во внутренней речи, лексические ресурсы и т.п.), которая обеспечивает устойчивое разви-
тие ее жизнедеятельности, т.е. функционирования. 
Как  мы  уже  отметили,  открытость  языковой  системы  является  необходимым  условием  для  ее 
саморазвития. Однако этого недостаточно, так как необходимо наличие двух противоположных тен-
денций: трансформации (созидающего начала структуры, наращивающего неоднородность структу-
ры за счет действия преобразователя источника, т.е. тенденция к кодификации) и диссипации (размы-
вающего, рассеивающего неоднородность системы, т.е. тенденция выхода за рамки кодификации). 

51 
Диссипация — это  объективная  данность,  элемент  саморазвития  языковой  системы,  т.е.  этот 
процесс выполняет охранную функцию кодификации системы. Однако если диссипация будет преоб-
ладать над наращивающей трансформирующей тенденцией системы, то новые структуры в системе 
не возникнут, а сама система подвергнется энтропии. Диссипация должна быть по своей силе меньше 
наращивающей тенденции, и это соположение двух мощных начал дает возможность выйти при по-
мощи флуктуации на точку аттрактора, т.е. на новую тенденцию структурирования системы. Так слу-
чилось с древнеславянским языком в ХVIII веке в Петровский период его бытования, когда была за-
ложена основа, предтеча современного русского языка. В диссипации наблюдаются две фазы — дис-
персия (рассеивание) и диффузия (распространение); иными словами, языковая система — динами-
ческое явление, реагирующее даже на малые флуктуации. 
Рудименты диссипации можно обнаружить в любой языковой системе. Так, например, система 
согласных русского языка характеризуется противопоставлением звонких / глухих. Однако эта сис-
тема реализуется непоследовательно, например, аффрикаты Ц и Ч не имеют звонкой пары, а сонор-
ные — глухой пары. Или другая иллюстрация этого явления: существительные русского языка имеют 
12-элементную парадигму склонения, однако не каждый субстантив обладает этой парадигмой. Так, 
несклоняемые существительные в русском языке есть результат процесса диссипации. Но считать их 
аномалиями нельзя, поскольку они являются следствием процесса эволюции языковой системы, т.е. 
результатом взаимодействия трансформации и диссипации. 
Теперь рассмотрим нелинейность языковой системы. Нелинейность означает многовекторность 
эволюции  системы,  когда  в  устойчивом  развитии  параметров  системы  наблюдаются  сверхкритиче-
ские значения, т.е. обнаруживается «перегрев» системы. В этом случае она обладает еще той силой, 
при помощи которой структурируется иным образом. Такое критическое значение системы называет-
ся  точкой  бифуркации,  или  полифуркации.  Итак,  если  система  подверглась  «перегреву»,  т.е.  пре-
взошла критическое значение параметров, то режим ее развития качественно меняется. При помощи 
флуктуации она притягивается каким-либо аттрактором — реализуется иная тенденция самострукту-
рирования,  самоорганизации,  преодолевая  энтропийные  процессы.  Все  это  можно  представить  при 
помощи логической схемы. 
 
 
 
Схема: 1 — процесс  трансформации; 2 — процесс  диссипации; 3 — точка  бифуркации — «пере-
грев» системы, предельное напряжение, которое может возникнуть, например, в результате втор-
жения  ксенологизмов  или  окказиональной  коннотации  лексической  системы; 4 — аттрактор — 
тенденция переструктурирования системы языка в новых условиях 
  x 
y 
Устойчивое  
развитие 
Новый уровень 
устойчивого раз-
вития (осложне-
ние системы) 
Новый уровень  
устойчивого развития  
(упрощение системы) 
Энтропия (Н) 
y
1
 
0 
1 
2
1 
1
2
1
1
1
2
3
4
Неустойчивое 
развитие 

52 
Осложнение системы языка. Примером может служить соединение вульгарной латыни и галль-
ских диалектов на территории современной Франции, которое стало предтечей французского языка. 
Упрощение системы. Носители языка перестают пользоваться языком и используют в качестве 
литературного диалектный язык. Так случилось с латинским языком, когда италийские племена стали 
пользоваться в качестве литературного италийским койне. 
Флуктуация — отклонение системы. 
Гипотеза: если Т < Д, то S → Н (энтропия). 
Гипотеза: если Т > Д, то S → А (аттрактор). 
 
 
Список литературы 
1.  Соссюр де Ф. Труды по языкознанию. — М., 1977. 
2.  Виноградов В.В. История русских лингвистических учений. — М., 1978. 
3.  Гак В.Г. Сопоставительная лексикология. — М., 1977. 
4.  Солнцев В.М. Язык как системно-структурное образование. — М., 1978. 
5.  Мельничук А.С. Глоссематика // Философские основы зарубежных направлений в языкознании. — М., 1977. 
6.  Виноградов В.В. Русский язык. — М., 1972. 
7.  Реформатский А.А. Введение в языковедение. — М., 1998. 
8.  Березин Ф.М., Головин Б.Н. Общее языкознание. — М., 1979. 
9.  Шеляховская Л.А., Гильманова Р.С., Кажигалиева Г.А. Общее языкознание: материалы к интегрированному курсу. — 
Алматы, 2001. — С. 127. 
10.  Каиржанов А.К. Поиски альтернативной философии // Абай Каиржанов. Млечный путь Евразии. — Астана, 2004. 
11.  Абдеев Р.Ф. Философия информационной цивилизации. — М., 1994. 
12.  Prigogin I. The Philosophy of Instability // Futures. — 1989. — August. 
13.  Пригожин И., Стенгерс И., Хакен Т. Порядок из хаоса. — М., 1986. 
14.  Копыленко М.М., Попова З.Д. Очерки по общей фразеологии (фразеосочетания в системе языка). — Воронеж, 1989. 
 
 
 
 
 
УДК 81'282:81'37 
М.К.Пак  
Карагандинский государственный университет им. Е.А.Букетова 

жүктеу/скачать 2,05 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: