Ш 72 Түркі тілдерінің вокализм жүйесі. Оқу құралы/ Шнайдер В. А. – Нұр-Сұлтан қ.: «Тұран-Астана» унив. Баспаханасы. 2019. 126 б

75
 
аt  
оt 
et 
köl 
аt -tаr 
оt-tаr 
et- tär 
köl-dör 
аt-qa 
оt-qa 
et-kä 
köl-gö 
аt- tan 
оt-tаn 
et-tän 
köl-dön 
аł (ал) 
bоł (бол) 
kеl (кел) 
böl (бөл) 
аł-γаn 
bоł-γаn 
kеl-gän 
böl-gön 
аł-аіn 
bоł-аіn 
kеl-äіn 
böl-öіn 
 
г)  Ашық  дауысты  дыбыстар  ашық  дауысты  дыбысқа  лабиалды 
атракцияны жүргізбейтін диалектілер. 
Бұнда  ашық  қосымша  құрамындағы  дауысты  дыбыс  тек  екі 
түрлі а, ä. Мысалы, Тараншы диалектісі. 
 
а 
а 
ä 
ä 
аt 
оt 
ät 
köl 
аt-lar 
оt-1аr 
ät-lär 
köl-lär 
аt-qа 
оt-qа 
ät-kä 
köl-gä 
аł (ал) 
bоł (бол) 
käl (кел) 
böl (бөл) 
аl-γаn 
bоl-γаn 
käl-gän 
böl-gän 
аl-аі 
dоl-аі 
käl-äі 
böl-äі 
 
Егер  түбірдің  соңғы  дауысты  дыбысы  қысаң  болса,  онда  38 
тараудағы (25 бет) диалектілер кестесіне сәйкес болып табылады. 
Қысаң  лабиалды  ü  дауысты  дыбысы  ашық  дауысты  ö 
дыбысынан бұрын тұратын диалектілер: 
а) Бұнда аффикс құрамында ашық дауыстылар үш түрлі: а, ä, ő. 
Мысалы, Алтай диалектісі. 
 
а 
ö 
а 
ä 
qurt (құрт) 
kül (күл). 
jył (жол) 
it (ит) 
qurt-tаr 
kül-dör 
jył dar 
it-tär 
qurt-qa 
kül-γо 
jył -γа 
it-kä 
tur (тұр) 
kül (күлу) 
qył (қыл) 
ріl (біл) 
tur-γаn 
kül-γön 
qył- γаn 
ріl-γän 
tur-аіn 
kül-öіn 
qył- аіn 
ріl-аіn 

76
 
 
б) Түбірдегі ө және ӫ дауысты дыбыстарынан кейін қосымшада 
ашық лабиалды ạ және ä тұратын диалектілер. 
Бұнда  аффикстер  құрамында  төрт  түрлі  а,  ä,  ạ,  ặ  дыбыстары 
қолданылады. Мысалы, Қазан диалектісінде. 
 
а 
ä 
ạ 
ặ 
ğył   
 
ğył-łar  
ğуł-γa 
 
qył 
 
qył-γan 
  qył-ain 
ịt   
 
ịt-lär 
ịt-kä 
 
bіl 
 
bịlgän  
bịläin 
qөrt   
 
qөrt-lạr 
qөrt-qạ 
 
tөr 
 
tөr-γạn 
tөr-ạin 
kөl (көл)  
 
kөl-lặr 
kөl-gặ  
 
kӫl (күл) 
 
kӫl-gặn 
kӫl-ặin 
 
г)  Қысаң  дауысты  дыбыстар  ашық  дауысты  дыбыстарға 
ешқандай лабиалдық атракция жасамайтын диалектілер. 
Бұған  аффикстік  құрамында  ашық  дауыстылардан  екі:  а,  ä 
дыбыстары  қолданылатын  диалектілерді  жатқызамыз.  Мысалы, 
Қырым диалектісі. 
 
а 
ä 
а 
ä 
juł 
it 
qurt  
kül  
juł-łar 
it lär 
qurt-łаr 
kül-lär 
juł-a 
it -ä 
qurt-a 
kül-ä 
qył 
bil 
tur  
kül  
qył-аn 
bil-än 
tur-аn 
kül-än 
qył-аіm 
bil-äіm 
tur-аіm 
kül-äіm 
 
Лабиал  аффикс  құрамындағы  бір  аu  лабиал  дифтонг  үш  түрлі: 
au,  äü,  öü  дыбыстық  кұрамда  өзгеріп  түрленеді.  Мысалы,  Қырғыз 
тілінде: аt-аи, qyrq-аи, bir- äü, еk- äü, beš- äü, tört-öü. 
Қысаң дауыстылары бар негізгі қосымшалар: 
а) Қысаң дауысты дыбысы бар қосымшалар. Мысалы ілік септігі 
қосымшасы  -пуń,  -уń  табыс  септік  қосымшасы  -пу,-у,  өткен  шақ 

77
 
қосымшасы  -dу,  есімше  қосымшасы  -туš,  -čуq  және  тағы 
басқалары. 
б)  Дауыссыз  дыбыстан  басталатын  қосымшалар  алдында 
тұратын  байланыстырушы  дауысты  дыбысты  аффикс.  Мысалы,    
(у-р) (көсемше). 
г) Бірінші бөлегі қысаң дауысты болып келетін қысаң дифтонгті 
қосымшалар.  Кейбір  диалектілерде  ол  екі  дауысты  дыбыстың 
бірігуі арқылы көрінеді. 
д)  Палаталь-индифферент  дауысты  дыбысы  бар  аффикстер. 
Септік  жалғауы  -dī  (Алтай),  тәуелдік  жалғау  -nī  ,  бұйрық  рай 
қосымшасы  –im  (Абақан),  есімшелі  косымша  -bin  (Абақан)» 
/11,31/. 
Жоғарыда  көрсетілген  аффикстердің  сөз  түбіріне  жалғану 
барысында  дауысты  дыбыстарының  үндесуі  қатал  түрде  үндесу 
заңына  негізделген.  Осыған  орай  ғалым  қосымшалардағы 
дауыстылардың  үндесуінің  келесі  заңдылықтарын  айқындап,  жеке 
тілдерге қатысты талдау жасаған. 
«І.  Ашық  дауысты  дыбыстар  сияқты  аффикстер  құрамында 
қысаң дауысты дыбыстар да дауыстылардың үндесу заңына сәйкес 
түбірдің  соңғы  дауысты  дыбысының  атракциялық,  әсер  ету 
арқасында  өзгеріске  ұшырайды.  Қысаң  дауыстылар  әрбір 
диалектіде кездесетін палаталь және лабиалды әсер ету заңына сай 
өзгеріске  ұшырайды.  36,  37  тарауларда  ұсынылған  диалекті 
кестелері  бізге  әр  диалектіде  қандай  аффикстік  қысаң  дауысты 
дыбыс өзгеріске ұшырайтынын көрсете алады» /11,31/.  
Ғалымда қазақ тілі өзінің лабиалдық атракциясын жоғалтқан, ал 
өзінен  кейін  дыбысын  талап  ететін  диалектілер  қатарына 
жатқызылған.  Қазіргі  қазақ  тілі  де  о  өзінің  еріндік  ықпалын 
жоғалтқан,  ал  ө  өзінен  кейін  ө  дыбысын  талап  ете  алатын  тілдер 
тобына  жатады.  Бұны  В.  Радлов  ұсынған  жоғарыда  26  бетте 
көрсетілген 2 кестеден байқауға болады.   
Сонымен  қатар  «Фонетикада»  автор  әр  түркі  тілі  мен 
диалектісіндегі  түбір  мен  қосымшадағы  дауысты  дыбыстардың 
орайласып  келуі  ерекшелігіне  байланысты  әр  тілді  төмендегідей 
топтарға топтастырған: 
а)  у,  і,  ü,  u  дауыстылары  «Фонетиканың»  36  (а)  және  37  (а) 
тарауларында  көрсетілген ашық және қысаң дауыстылардан  кейін 
тұратын диалектілер. Мысалы, Қара-қырғыз тілінде: 
 

78
 
у 
і 
u 
ü 
аt (ат) 
еt (ет) 
оt (от) 
öt (өт) 
at-tuń 
еt-tĭń 
оt-tuń 
öt -tüń 
аt-tу 
еt-tĭ 
оt-tu 
öt - tü 
аt-у 
еt-ĭ 
оt-u 
öt - ü 
jył (жыл) 
кіšі (кісі) 
un (ұн) 
ün (үн) 
jył - dуń 
кіšі -nіń 
un -dŭń 
ün -dǚń 
jył - dŭ 
кіšі -nĭń 
un -dŭ 
ün -dǚ 
jył - ŭ 
кіšі -sĭ 
un -ŭ 
ün -ǚ 
 
б) у, і, ө, ӫ дауысты дыбыстары «Фонетиканың» 37 (в) тарауында 
көрсетілгендей  қысаң  дауыстылардан  кейін  келетін  диалектілер. 
Мысалы, Қазан диалектісі: 
 
y 
і 
ө 
ӫ 
ğуł 
it 
өn 
ӫn 
ğуł-nyń 
it-nĭń  
өn-nөń 
ӫn-nӫń 
ğуł-ny  
ğуł-y 
it-nĭ 
it-ĭ 
өn-nө 
өn-ө 
ӫn-nӫ 
ӫn-ӫ 
 
в)  Қысаң  лабиалды  u  мен  ü  дауысты  дыбыстарының 
қолданылуы  тұрақсыз  диалектілер.  Алтай  тілінде  сияқты  кейбір 
диалектілерде 

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: