Кірме сөздердегі дауысты дыбыстардың үндесуі

100
 
Кірме сөздердегі дауысты дыбыстардың үндесуі. 
 
Байырғы  қазақ  тілі  кірме  сөздерді  қабылдауда  оларды  өз  төл 
тіліндегі  дыбысталу  қалпында  өте  сирек  жағдайда  сақтаған. 
Көбінесе қазақ тіліне бейімдеп, түрленген тұлғасын ғана қабылдап 
атырған.  Ол  негізінен  екі  басқа  тілдердің  дыбыстық  жүйесі, 
грамматикасы  мен  сөзжасамдық  құрылым  ерекшеліктерінен 
туындаған  жай  болып  табылады.  Міне  осы  ерекшеліктер  негізінде 
басқа  тілден  енген  сөздер  қазақ  тілі  фонетикалық  нормаларына, 
грамматикалық  ережелеріне,  сөзжасамдық  модельдеріне  сай 
түрлену үрдістерінен өтуге мәжбүр болады. Мысалы, завод сөзінің 
қазақ, тілінде зауыт түрінде дыбысталу тұлғасына ие болуы келесі 
заңдылықтарға негізделген:  
1)  қазақ  тілінде  алғашқы  буында  ашық  а,  ә  дыбыстары  келсе, 
келесі буында о дауысты дыбысы жазылмайды да, айтылмайды да. 
2) в кірме дыбыс болуы себепті көптеген жағдайда түсіп қалады 
немесе төл у дауыссыз дыбысымен алмасады. Сол сияқты басқа да 
көптеген  кірме  сөздердің  түрленуін  тілдік  ішкі  заңдылықтарға 
сүйене отырып түсіндіруге әбден болады. 
Кірме сөздердің түрлену жүйесіне байланысты В.В. Радлов та өз 
түсінігін төмендегідей талдаулар жасай отырып талдайды: 
«Семид  тілдерінде  сөз  ішінде  үш  дауыссыз  дыбыстың  қатар 
қолданылуы  семит  тілдерінің  өзіндік  грамматикалық  біліктілікті 
арттыру  әдістемелігі  болуы  тәрізді,  дауыстылардың  үндесуі  түркі 
тілдеріндегі  әрбір  сөзге  сөзсіз  қажет  болып  табылады.  Бұл  анық 
көзге  түсетін  ерекшелік  осы  тілдердің  өмір  сүруімен  тығыз 
байланысты  болып  өздігінен  тілдік  материалға  әсер  ететін  болды 
және  дайын  сөз  қалыбына  ие  болды.  Араб  тілі  әрбір  басқа  тілге 
өзінің  дауыссыздар  жүйесін  және  дауыстылар  жүйесін  жүктейтіні 
тәрізді,  түркі  тілдері  де  әрбір  «жаулап  алушыны»  дыбыстардың 
кезектесіп  келу  заңдылығына  бағындырып,  оларға  дауыстылар 
үндесуінің  ұсынатын  буын  тәртібінің  қалыбын  беруге  талпынады. 
Көрші  халықтармен  қарым-қатынас  жасау  нәтижесінде  түркі 
тілдеріне  шетел  сөздерінің  әр  қилы  материалдары  енгізілген  және 
де  ерекше  ислам  дінінің  барлық  батыс  және  оңтүстік  түркі 
тайпаларына тарауы арқасында енген. Жасанды қалыптасқан жазба 
тілмен  қатар  түркі  тіліне  көптеп  араб  және  парсы  сөздері  еніп 
кеткендіктен  түркі  тілі  кірме  сөздермен  молынан  толтырылып 
қалғандай  болып  сезіледі.  Бұл  кірме  сөздер  (кіргіштер)  халық 

101
 
тілінің  мән-мағынасына  қауіпті  және  іштей  тіл  жүйесін  шірітуші 
ретінде  әрекет  етеді,  өйткені  олар  жасанды  түрде  енгізілген, 
қажеттіліктен  емес.  Бөтен  әсердің  арқасында  пайда  болған  әсер 
етуші  дыбыс  үндестігі  барлық  жерде  бірдей  емес,  бірақ  та  кірме 
сөздермен  күрестің  айқын  суретін  бере  алады.  Бұл  күрес  түркі 
тілдерінде дауыстылардың үндесуі мен кірме сөздердегі дыбыстың 
дербес  тұлғасы  арасында  байқалады.  Осындай  күрестегі  жеңіс 
сатысының ерекшелігіне қарап біз түркі тілдерін төрт негізгі топқа 
бөлеміз: 
1.  Ислам  діні  әсер  етпей  қалыптасқан  және  жазба  әдеби  тілі  жоқ 
түркі  тілдері.  (Бараба  диалектісінен  басқа  барлық  шығыс 
диалектілері) 
2.  Ислам  дініне  енген    көшпенділер  диалектілері  және  тек  соңғы 
кезде  ислам  мәдениетіне  енген  сібірдің  ұсақ  тайпалар  тілі. 
Бұлардың барлығында да өздерінің дербес жазба тілі жоқ. (Қара-
қырғыз, Қырғыз, Қарақалпақ, Бараба және Қуарық диалектілері). 
3.  Араб және парсы әдебиеті әсер еткен жазба тілі бар диалектілер, 
бірақ сөйлеу тілінің жазба тіліндегі өзгерістерге қатты қарсылық 
көрсететін  диалектілер.  (Ертіс  және  Волга  диалектілері,  сол 
сияқты Орта Азия диалектілері). 
4.  Жазба  тілі  тілді  бақылап  түзететін  сәт  болып  табылатын 
диалектілер. (Барлық оңтүстік диалектілер.) 
Бірінші топтағы тілдер шетел сөздерін негізінен моңғолдардан, 
өткен  соңғы  екі  ғасыр  бойы  орыстардан  алған.  Моңғол  тілінен 
енген  сөздердің  сіңісіп  кетуі  өте  ауыр  болмады,  өйткені  моңғол 
тілінде  де  ұқсас  дыбыстар  үндестігінің  заңдылықтары  басым 
түседі.  Сол  себепті  де  бір-бірінен  ажыратылатын  дыбыстардың 
кезектесу  тәртібі  үйлестіру  үшін  шамалы  ғана  өзгерістерді  қажет 
етті. Орыс сөздерін құрауда қиындықтар болды, өйткені бұлардың 
дауыстылар  жүйесінің  барлық  тармағы  түркі  тілдерінің  дауысты 
дыбыс жүйесінен ерекшеленеді» /11,40/. 
Моңғол тілінен енген сөздер. 
а)  Моңғол  тілінен  енген  сөздерде  дыбыстар  реті  түркі 
тілдеріндегідей  болатын  болса,  онда  ол  сөздерде  дыбыстар 
өзгеріссіз  қалады.  Мысалы,  täрsä  (тепсе),  täпrі  (аспан),  tüпür 
(шаман барабаны), tülüі (мәнсіз), jаjа (жаса). 
б)  Моңғол  тіліндегі  тіл  ортасы  (палаталь-индифференті)  і 
дауысты дыбысы, егер денто-гуттурал дыбыспен тұрса онда денто- 
гуттурал  у  дыбысына  алмасады.  Мысалы,  qаіčу  (қайшы), 

102
 
атittап=атуttап  (рухтану),  sаlqіп  =  sаlqуп  (қыс),  arγamči=arγamčу 
(арғымақ). 
г)  Егер  моңғол  тілінің  і  дыбысы  лабиал  дыбыстан  кейін  келсе, 
онда ол өзгеріп қысаң лабиал дыбысқа айналады. Сонымен о және 

жүктеу/скачать 1,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: