Ш 72 Түркі тілдерінің вокализм жүйесі. Оқу құралы/ Шнайдер В. А. – Нұр-Сұлтан қ.: «Тұран-Астана» унив. Баспаханасы. 2019. 126 б
жүктеу/скачать 1,25 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- о, ö, ü, u
| u-дан кейін ǔ, ö мен ü-ден кейін ǖ-ге айналады. Мысалы, qubil =
qubйl (құбыл), torči = torčи (түйме), qulir = qulur (ұн). д) Алтай төлеуіттерінің тілінде моңғол тілінің сөздеріндегі а және ä үнемі лабиал дыбысқа айналады, оның өзінде егер олар тек ашық лабиал дауыстыдан кейін тұрса. (Бұндай өзгеру Бурят тілінің ауызекі сөйлеу тілінде де болады ). Мысалы, tоłа = tōłо (сана), torqа =torqo (жібек), tölγа = ötlγö (сиқырла), ülγär (Төлеуіт), ülγör (Алтай), (мақал). е) Егер лабиал u дыбысы моңғол тілінде а дыбысынан кейін келсе, онда ол қысаң езулік жуан у дыбысына айналады. Мысалы, атиr = атуr (тыныштық), иdаzиn - иdаzуп (жібек жіп). Орыс сөздерін құрауда бірінші дыбысты негізгі дыбыс деп санаудың салдарынан құрамындағы дыбыстарды үйлестіру мүмкін болмады. Бұндай дыбыстарды өзгерту сөз тұлғасын толық өзгеріске ұшыратып отыр. Бұдан басқа алғашқы дыбыс құлаққа негізгі дыбыс ретінде естілетіндей күшті ерекшеленбеді, бірақ әрбір орыс тілінің сөзіндегі буын сөз екпіні арқылы ерекшеленетіндіктен негізгі дыбыс ретінде құлаққа анық естілетін екпінді дыбыс болды және ол сөзді сипаттайтын басқа дыбыстарды үйлестіретін дыбыс ретінде қабылданды. Оны диалектілердегі дыбыстар заңы талап етті. Мысалы, Алтай тіліндегі кірме сөздерде, орыстың Агрофена = ögröppönö, орыстың Федор = Рödör, орыстың пеленка сөзі (жайалық) = рölöпkö, орыстың губернотор = qubyrnattor, орыстың исправник (аудан төрағасы) = уsprainyg. Кей кезде өзгеру қимылын аңғаруға болады, яғни шетел сөздерінде екпінді буын дыбысы барлық дыбыстардың палаталитетін, басқа бір дыбыстар лабиалитетін айқындайды немесе керсінше, екпінді буындағы дауысты дыбыс лабиалитетін, ал басқа дыбыстар сөздің барлық дыбыстарының палаталитетін айқындайды: а) екпінді дыбыс тек палаталитетін айқындайды. Мысалы, орыстың закон (заң) = sаqап, завод = sabat, купец = кöррös, хозяин = кöjöіп . Соңғы мысалмен мен орыс тіліндегі я құрама дыбысы палаталь дыбыс ретінде қабылданатынына назар аудармақпын. б) екпінді дауысты дыбыс тек лабиалитетін айқындайды. Мысалы, орыстың петух = рödük, Петрушка = Рöttüškо. 103 Егер орыс тілінде екпінді і болса, онда көбінесе оны созып ī ретінде айтады және басқа палатальды топқа жатпайтын палаталь- индифферент дыбыс ретінде қабылданады. Мысалы, Раzīłai орыстың Василий, Аrīпа орыстың Ирина, рīnа орыстың вино сөзі. Орыс тілінің сөздерінде жиі жағдайда барлық дыбыстар өзгеріп кетеді. Мысалы, иlата = орыстың оглобля сөзі, tölkö = орыстың толъко сөзі, rаžаsра = орыстың рождество сөзі. Бұл өзгерісті жиі жағдайда былай түсіндіруге болады, tölkö сөзіндегі дыбыстардың жіңішкеруі орыстың ль дыбысын жіңішкертіп айту нәтижесінен болса керек. Көп жағдайда дәл осылай дауыстылар үндесу заңына сай басқа бөтен элементтердің де өзгеріске ұшырайтынын солтүстік Алтайдағы өзен атаулары дәлелдей алады. Мысалы, Руzаs, Руrzаs, Аńzаs, Кüńzas, Іńzäńs, Оńzas, олардың арналары Тscholym, Аrbаt, Čаrdаt, Іrdät. Бұлардағы zas, zäs, zos, dat, dät жалғаулары Енисей- батыс якут тілінің säs (су) сөзінен үндестік заңы нәтижесінде қалыптасқан. Екінші топтағы тілдер негізінен екі түрлі кірме сөздерді ұсына алады: 1) Орыс тілінен енген сөздер. 2) Бір бөлегі мұсылмандармен қарым-қатынас нәтижесінде, келесі бір бөлегі діни кітаптар арқылы енген араб-парсы сөздері. Орыс сөздерінде дауысты дыбыстардың өзгеруі шығыс тілдерінен енген сөздер қалпындай: 1) Екпінді буынның басым түсуі, мысалы, орыстың генерал сөзі ğandaral, котель = kötöl, деревня = dеräbпä, орыстың паренъ сөзі barančyq. 2) Екпінді дауысты буын мен басқа буындардың елеулі әсері, мысалы, орыстың купец = кöрös, Волостной = bоłus, орыстың депутат = däkität сөзі. 3) дауысты дыбыстардың толық өзгеруі : полковник = рälkaünik, орыстың полковой = раłqabai сөзі. Басқа мұсылмандармен қарым-қатынас негізінде енген, яғни Орта Азия мен Шығыс Ресей көпестерімен, далада тұрған мұғалімдермен, аудармашылармен, қашқындармен қарым-қатынас жасау барысында енген сөздер өздері енген диалектілерге негізделген дауыстылар үндесуінің заңына бағынуы тиіс еді. Бірақ та сонымен қатар бұл сөздерді таратушылардың айту машығына еліктеушілік те болды. Мысалы, ﰷ ﰷ = кäріr не qаруr түрінде 104 (Қырғыз), وﭕﻤﭭﻴﯾ = раіgäтbаr немесе раіγатbаr, ﺍﻓوﺍ ﰷ = arsan сияқты, ﺙﻋﺎﻁ = tätä немесе tиγаt, тоldа тәрізді айтылады. Көптеген араб-парсы сөздері көрші тіршілік еткен мұсылмандардан діни кітаптар арқылы енген. «Бұл сөздер де өзінің дыбыстық жүйесін толық түріктендірген, бірақ дауыстылардың өзгеруі жиі жағдайда өз еркіне жіберіліп арабша, парсыша айтылуынан өзгеше болды. Алайда белгілі бір біртекті байланыста қырғыздардың оқу зандарына бағынышты болады деп жорамалдадым. Өз жорамалымның дұрыстығына көз жеткізу мақсатында мен жазуды білетін әртүрлі қырғыздарды татар мәтіндерін оқытып, қырғыздардың өз мәнеріне шет тілінің сөзін айтудың ережелерін айқындамақ болдым. Анықталғаны, шынында да оқудың белгілі бір ережесі бар және бұл ережелер кірме сөздердің дауыстылар жүйесіне әсер етеді. Сонымен оқудың келесі ережелерін анықтадым: 1) Егер араб-парсы сөздерінде бірінші және екінші буындарда ﺃ немесе ﺍ тұрса, бұл таңба а болып оқылып, оған тіркескен басқа дауыстылар икемделеді. Бұған жазу арқылы таралған кірме сөздер де енеді. Мысалы, ﭣذﺎﻤﺍ = атапаt, ﺃﰷ ﻢ = аdат, ﻡﺍوﭕﺑ = bаіrат, ﺕﺄﭴﺎﻨﻣ = тепаžаt, ﺎﺴﻤ ﰷ = туsаруr. Бірінші буындарында Еlіf-i жоқ сөздерде дауыстылар тек жуан айтылады, ал егер сөзде ﺡ , ﺥ , ﻉ , ﻍ , ڤ дыбыстары болса. онда дауыстылар жіңішке айтылады. Бұл тілде әбден орнығып алған кірме сөздерге де қатысты болып келеді. Мысалы, ﻢﺍﻖ = qаlат, ﯽﺴﺒﻏ = γаіsа немесе аіsа, ﻢﺍرﺣ = qаrат, ﺵوﺧ = qоš , ﺱﺰﻐﻋ = тиqtas, ﻞﻴﻐﻛ = käpil, ﺺﻝﺎﺧ - уqlas, ﺐﻟﺰﻋ = qazar, ﺡذﻮﮞ = duzaq немесе dozaq, ﺓﻮﻰﻜﻩ = тäkrǖ, ﻮﻁﯘ рätir немесе рitir, ﺎﻴﺬﮞ = düпüö. 2). Егер бірінші буында о, ö, ü, u тұрса, келесі буындарда ö, ü, u болып оқылады. Бұл дауыстылардың жуан не жіңішке оқылуы сөз ішінде ﻍ ,ﻒ ﺡ ,ﺥ ,ﻉ , не ﺁ дыбыстарының болу, болмауына байланысты. Ондай айтылым ауызекі тілде де дәл солай естіледі. Мысалы, ﭓﻡﺣﻡﻣ = тöüzüр (қажет), ﮠﻋﻖﻋ = тöтіп (қарызгер), жүктеу/скачать 1,25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|