Щ ьЛ ау'ш ы журтшылыгымызга усынып отырган айтыс елен,дер!

Жамшыбай, Т убек, К,ултума, Жанак,, 
Э с е т ,
М айкет, К,улмамбет, 
Ы рыспай, М урат, М арабай, Сушмбай, С а& ьц^ Ы брай, Б1ржан, 
Ж арылгасын, К удерь К,удайберген, Ак,ан сер1, Н ургож а, Жам- 
был т. б. Эйел ак,ындардан аты сацталгандар: Куйкентай, Ш э- 
ргажамал, Дэме, Улбике, Тыныштык,, Ш екей, К,адиша, Ак,сулу, 
М анат, Рысж ан, Ак,бала, Айк,ын, Сара, Болык,, Т эбия т. б.
("”К у т бурын ескерте кететш е к ш ш т бхр кемпплЕк эдебиетта- 
ну гылымы едэу1р марк,айып к,алса да, осы аты аталган ак,ын- 
дардын, кешшл1пшн, творчествосы мен ем1р баяндарын эл! то- 
лык, айк,ындап, анык,тай алмауында. Б1з эз1рге ол ак,ындардын, 
к ет ш л 1гш щ туган жер1 мен вз атын рана б1лем1з, нак,ты к,ай жы- 
лы туганын, к,ашан елгешн, ак,ындык, еМ1ршде неше рет айтыс- 
к,анын, айтыстан баск,а ^андай ж ырлар к,алдырганын вте аз 
61
- 
лем
13
^
Айтыск,а араласк,ан Ш ортанбай, Жанак,, М урат, М арабай, 
Суш м бай сияк,ты ак,ындардыц айтыстан баск,а \лен,дерш е Кара­
ганда, олар ж алгы з айтыста рана емес, сонымен \атар^ ез 39**а- 
ныныц барлык, кундел1кт1 т1рш1Л1Рше араласып, халы ^ты ц ж а%
с ы л ы р ы н
дэрштеуцй, кем ц плтн сынаушы, тарыкданХа а^ылшы- 
сы, к,уанганда сайраушысы болганьгн байк,аймыз,/
3
р ак,ында 
айтыстан баск,а талай елец-жырлар бар, оларды жйна|г, сыншь*- 
лык, ой елегшен е т т з ш , керкемдш-идеялык, дэрёжес! бшк Д*Ц- 
гейден табылатын шыгармаларды ж ариялау, бастырып шьн»а- 
ру — эдебиеттану рылымынын, алдагы кезект1 мшдеть
Ак,ындардыц жэне 'б!р езгеш елш , олар — ак,ындьщтын, устше 
энпнлер, Александр Затаевич жинаган к,азак, халк,ыныц ею мьщ- 
га тарта э н ш ц , кешн Брусиловский, Ерзакович, А хм ет Ж убанов 
Фары баск,а композиторлар жинап журген к,азак, эндершщ, котий- 
Л1ПН1Н, авторлары ак,ындар. Б1ржан сал, Ак,ан сер!, Ж аяу М уса, 
М ухит, Ы бырай, Газиз, Жарылгапберд1 т. б. ак,ындардын, эрк,ай- 
сысына ти кт1 жиырма-отыздаган эндер бар^Т^азак, халк,ы ак,ын- 
дардыц жальш атк,ан етшр сездерше гана емес, оныц эн эуе- 
нгае де ерекше мэн берш, сез! мен эт «к;иыннан к,иысц&нд,арЫ«» 
айрыкдда кддыр туччс^ш^
©лен, формасынан'ак,ындардыц к,олданганы шубыртпалы, эр 
жолы жет1 буынды келетш жыр мен эр жолында 1 1 буын бар, 
терт жолдан уйк,асып отыратын к,ара елец, ©лец турш ак,ьшдар 
будан эр1 еркендете алган жок,. А л сез к,урлысына келгенде:
«К,ара кемер, ендеше к,ара кемер...»
А й н ал ы п б е з 1нгенд1 тай лак, емер,—■
10

деген сияк,ты эр шюрден к,уралган елецдер де ак,ындарда кезде- 
С1П отырады, б1рак, сонымен к,атар, Б1ржан мен Саранын,, Эсет 
пен Рысжаннын,, Ак,сулу мен Кенпимбайдын,, М ансур мен Дэ- 
мешн, айтыстарында т1л тазалыгы, байлыгы тамаша. Б ул айтыс- 
тар эстетика зан,ын толык, сак,тап, т!л к,урлысы мен образдылы- 
гы жагынан эдебиет теориясыныц т1лепне толык, ж ауап беред!, 
ж азба эдебиеттщ ен, керкрмше таласа алады.
|Б ер т ш , к,азак, эл1_клам) дшше еркш араласк,ан кезде араб эр- 
шмен хат таныган кезде, бурынгы ауызш а айтыск,а жан,а тур 
к,осылды, ол— к,агазга ж азып айтысу. М эселен: М уса мен М анат, 
Ак,ан мен Нурк,ожа, Ак,ан мен МэшНур Ж усш , Н урж ан мен С а- 
паргали т. б. Сонымен, бурын ауыз эдебиетшн, кен, саласынын, 
б!р1 болган айтыс жанры бертшдеп ж азба эдебиет дэстурлершен 
ул п алудан бойын аулакда сал м ад ь^
У л ы О ктябрь еоциалистщ революциясына шешн к,азак, хал- 
к,ыныц ж узден ею процент! гана сауатты болды. Сондык,тан ауы з 
эдебиет! революцияга шейш ж азба эдебиет пен к,атар жарысып 
отырды, вМ1рлер1Н1Н, мол жагы X I X гасырда еткен к,аз1рп халык, 
а*^**мдары: Жамбыл, Доскей, Н урпеш с, Орынбай т. 6. X I X га- 
сырдын, айтысына ерюн к,атынаск,ан адамдар. Буларга к,абаттаса 
X X ,г а с ы р д а Н артай, Н урлыбек, Сэби, Саядхл, К,уат тары сон- 
Д*й >жас ак,ындар шыгып, олардын, бэр1 де ак,ын дагдысымен 
а#гыск,а к,атынасты.
А й ты с жанры к,азак, эдебиетшде куш бупнге шейш бар. 
Оган 
1939
жылдын, кузшде А лм аты да болган ак,ындар слетш- 
д«Г1 айтыс, сондай-ак, кеш нп жылдарда аудан, облыс, республи- 
1и1*:1адлемшде келе жатк,ан айтысы
Шрак, к,аз1рп айтыстар тур жагынан гана бурынгы айтыстар- 
га ?К,самаса, мазмуны жагынан ешб1р ук,самайды. К,аз1рй ай- 
тыста бурынгыдай рушылык, таластын,, я жыныстык, таластын, 
мотив1 жок,. К,аз1рг1 кездесетш айтыстардын, мотив1 — халык,ты 
коммунизм рухында тэрбиелеу, осы ж ендеп жетклчпн мадак,тап> 
кеишьипн сынау.
■ - А кы нды да, онын, халык, к,азынасы — алтын сезш де к,ад'ф- 
л Щ  .ацынныц ак,ындык, таланты толык, кк е асуга бар жагдай 
жяЙкан Октябрь революциясы, Коммунист партиясы, Совет 
ую м гп.
К,аз1р ак,ын хальгк,тын„ уюметтщ, ен, ардак,ты адамдары- 
ная сан^лады. Оган куэ уш орденд), ж уз жасаган Жамбьгл бас- 
тамш ха^ык, ак,ындарынын, тобы.
11

К,азак,тын, халык, ак,ындарынын, революциядан бурын даусы, 
атагы ен, зор дегенде к,азак, елш щ арасына жайылушы ед! де, 
К061 ез руына мзл1м боп к,алушы ед1. К,аз1рп совет дэу^ршде 
к,азак; ак,ынынын, аск,ак, уш К,азак,стан туп л бушл Одак,к,а, к,а- 
ла берд1 жер ж узш е жайылды. Оган Ж амбыл куэ.
К,азак, халк,ынын, ауы з эдебиетшде батырлар жырынан соц- 
гы колем жагынан кеб1 де, ман,ыз жагынан салмак,тысы да — 
айтыс жанры.
А йты с — «айт» еткт1пнен туган зат еам , оз магнасымен ал- 
ганда, «айтыс» ек1 ю сш щ сейлесуь Б ул сейлесу к,азак, арасында 
кеп ушырасады. «Айтыс» кейде «талас» магнасында угылып, б»* 
реу мен б1реу таласса, жанжалдасса «пэленше мен тугенше ай- 
тысып к,алыпты» деп те айтады.
«Айтыстын,» магнасы осындай кен, болганмен, «айтыс» угы- 
мындагы сездердш, ш ш д е п ен, басымы елен,мен айтысу.
Ж азба эдебиетшщ тарихы эрщен келе жатк,ан, мэдениетке 
ерте суарылган елдерде (грек, рим т. б.) «айтыс» поэзиясы уш и- 
распайды. Т е к е с т мэдениетп елдерде «айтыс» бар ел — араб. 
А р аб та 
61
здщ «айтыск,а» ук,сас елецмен сейлесу (мугалла^юк) 
бар, б1ра^ зерттеуцйлердщ сезш е к,араганда, «мугаллак,атр 
бшесе арабтын, кешпел1 тук,ымы — Бедушндер арасында 
расатын керш едь Ж азба эдебиет! есшден келе жатк,ан баск^а ел­
дерде «айтыс» поэзиясы бары бимаглум.
Соцгы кездерге дейш кешпел1 вм1р сурш келген к,азак,, тцдаг 
пен, монгол сык,ылды елдердщ кебшде айтыс жанры бар. -ОДд 
жанрдын, тууы на жэне вркендеуше бас себеп — бул елдердд| са- 
уатынын, аздыгы, мектеб1, ок,уы жок,тын, к,асы болуы. Меетебп 
ок,у, к,алам, к,агазы жок, е л д е , ак,ыннын, купи ауы зга тусе- 
дь Баск;а жанрлар сь^ы л ды , айтыс жанры да ауы зш а врг 
кендедь
А й ты с — цазацтын, ауы з эдебиетшде ерте заманнан келе 
жатк,ан жанр. М ысалга «жар-жар» (немесе «ауш ар^) «бэд1*» ай- 
тыстарын алсак,, олар ерте заманда шык^анга ук,сайды. Б1рак, 
еск1 заманда шык,к,ан айтыстардын, шык,к,ан мезплш , шыгарущы- 
сын шамалау к,иын, булар ауыздан ауызга квшш ел мул*», ел 
Казынасы болып кеткен.
X I X гасырга ш еш нп айтыстарга автор болган, тарихк,а Ц*ы 
МЭЛ1М ак,ынды к,азак, эдебиетшгн, тарихы эл! б^лмейд! жэне #)А}’
12

мумкшднч к,иын. Себебх X I X гасырга шеш нп к,азак, поэзиясы- 
нын, к,ай турш алсак, та, к,агаз бетше тускеш, жазылып алынганы 
ате аз. Сондык,тан, Сыпыра Ж ырау, А сан кайгы сык.ылды ер- 
тенге айналган б1рл1-жарымды ак,ын болмаса, X I X гасырга ше- 
ш нп к,азак, ак,ындарынын, б1реуш щ де аты тарихта сак,талмаган.
Ш ынында, айтыс жанры атына тыгыз байлаиысты. К,азак, 
турмысынын, жардайында, жазба эдебиет тумаган кезде ак,ынга 
«ак,ын» деген атак, эперетш ен, басты поэзия — «айтыс» болган. 
Ак,ын болу уш ш ак,ынга езшш, ацындык, кушш квп алдында та- 
ныту керек; а^ындыгын жарыстырып, кептщ сынына туседь 
Е гер осы жарыста кепт1н, сынына толса, оган кеп ш ш к ак,ынды«, 
атак, тагады да, сынга толмаса ак,ын деп танымайды.
К,азак,тын, ескх турмысында ак,ындардьщ айтысы жуйр1к ат- 
тардын, бэйгюмен б1рдей болган. Ж арыста озганга бэйп беру 
сияк,ты айтысушы ацьгндарга да бэйп тхгЫп, бэйпш к,ай жен,- 
геш алган.
К,азак,тын, еск1 эдетшде жарыск,а тускен жуйр1к те, айтыск,а 
тускен ак,ын да ез намысы уш ш емес, ел намысы ушш туседь 
Вэйпге шапк,ан аттын, озганын ат иес1 рана емес, сол ат иеашн, 
ел! боп тепе Т1лейдь Бэйпде озган атк,а мшш шапцан бала, к,а- 
рак,шыга жак,ындаганда уранра ат иесшш, ес!мш шак,ырмайды, 
руынын, ес1М1Н шак,ырады.
Ак,ын да солай. К,азак,тын, есю эдет^мен айтыейтын ак,ындар- 
Лыц, эрк,айсысы ез елш мак,тауга, айтысып отырган ацын ез елщ 
артык, керсетуге тырысады, к,арсы а^ынныд елгн жамандап, М1- 
вш табура, кемшШ гш керсетуге тырысады. Акындардын, айтысы 
веылай ел намысына тиетш болгандык,тан ешб^р ацынды онын, 
6X1 ез 1шшде сынап алмай, зор айтыск,а ж
16
ермейд!. Сондыцтан 
а^ын болгысы келген адамдар езш щ ак,ындык, кушш эуел1 жас- 
тардын, зз1л-оспагында, ойын-сауыгында, эдет жардайларында 
(к,уда тусер, к,ыз узатар, келш тусер, 1шлдек,ана т. б.) керсетш, 
вз ауылынын,, ез елппн, мелшершде ак.ын деп танылып, улкен 
*$рдел1 айтыск,а содан кешн туседь 
' А у ы з эдебиетте ак,ыннын, ак,ындыгы ек! ак,ын айтыск,анда 
эр к,айсысынын, купине к,арай танылады. Н ен зш де еК1 ак,ынды 
е*1 ел айтыс жарысына т у ар ш , эр ел вз а^ынынын, жен,уш т1- 
легенмен, ак,ыннын, ак,ындык, кушш багалаганда к,ай жагы болса 
д * озган ак,ынра таласпайды, озган ак,ынды ею жары да мак,тай- 
дш, содан кейхн озган ак,ын к,айда, к,ай елге барса да ак,ындык, 
к,?рмет1мен пайдаланады, к,ай ел болса да оны а^ын деп сый-

лайды. Эрине, будан енд1 ол ак,ынмен ешк1м айтыспайды деген 
угым тумайды, кепиплштен ак^шдык, атын алган ак,ындар езар;> 
талай кездесш, б1рде жен,ш, б1рде женДлш журедь
Айтыстын, б!р езгешел1г1 — муйда жаттама даяр (траф эоет) 
елен, аз болады. А й ты с елецшн, кебш айтыск,ан ак,ындар жан,а- 
дан ойынан шьггарады. Буран себеп — айтыс так,ырыбынын, тын,- 
нан болуы. Айтыск;а тускен ею ак,ын, айтыск,а тусер алдындг. не 
туралы айтысарын кебшесе б1лмейдь А й ты с ен, алдымен алан- 
дык,-саулык, сураудан басталады. Содан кешн журген жолдары- 
нын, мэшсш сурастырады. Осы амандык,, жен сурауда б1рш щ
б1р1 а^ы сы а1 андып, сок,тыгар, жецер арнасын 1здейд1. Эрине, ай- 
тыск,а тускен ек1 ак,ын да кун бурын сок,тыгар жерш ойлап оты- 
рады, б1рак, кейде ол ойы болмай к,ап, к,арсы ак,ын оны баск,а 
так,ырыпк,а бурып экетедь Кутпеген сурауга кенеттен тез ж ауац 
бермеген юс1 ак,ын емес, сондык,тан эр айтыск,а тускен ак,ын, ай-> 
тыск,а тусерден бурын жаттама елен,ге сенбей, кушш кенеттэд 
бер!летш мэл
1
мс
13
сурауларга эз^рлейдь Ак,ыннын, кешшлш ка- 
зше ак,ын боп танылуы осындай тез тапк,ырлыгы мен езш щ Отт 
ю рлкш де. К,ыск,асы, ак,ынга ак,ындык, атак, эперетш поэзия ж а^| 
р ы — кебшесе «айтыс».
ГАк,ын мен жыршынын, арасында айырма бар. Ак,ынныц, и©- 
п з п ез жаныван тезшен елен, шыгару (импровизация), жыршы- 
нын, н еп зп КЭС161 — шыгарылган даяр елен,дерд1 ж ы рлау^ Б1рак, 
будан ак,ын унем1 жан,адан елен, шыгарумен гана журед1 дегеи 
магына шык,пайды. Ак,ынга ак,ын болу уш ш ен, басты ш артты ц 
б1реу! езшен бурын жасалган халык, эдебиетш кеп б1лу; эдебиет!* 
те аты сак,талган атак;ты ак;ындардын, бэр! де ен, алдымен халдед 
эдебиетш (ертег1, мак,ал, так,бак,, батырлар жыры, эдет-салт 
жырлары, айтыстар т. б.) жак,сы б1лген. Ж азу жок, ^аза*. 
халк,ынын, гасырлар бойы жасаган к,ымбат эдебиет к,азналарьш 
жыршылармен к,атар ак,ындар да сак,тап келген. Мэланды батыр» жырын сак,таган— М арабай ак,ын, «К,озы Кар-, 
пеш 
Баянды» сак,таган — Жанак, ак,ын. Осындай 1р1 муралар* 
ды сак,таган ак,ындар толып жатыр. Халык, ак,ыны к,арт Ж ам- 
был «©теген», «Суранш ы», «Сауы рык» батырлар, тары сондай 
к,азак, ауы з эдебиетшщ талай к,ымбат к,азналарын жадында сац~ 
таган.
X I X расырдагы айтыстардын,, эарере онын, ек щцп жарт*Г- 
сындагы айтыстардын, б!р е з г е ш е л т , мунда кебшесе эйел ак,ыкг 
дардын, аттары еркек ак,ындармен к,атар журед!.

Б1рл1-жарым батырлар жыры болмаса, одан баск,а ертеден 
келе жатк,ан к,азак, халк,ынын, эпос, поэмаларыньщ бэршде де 
эйелдщ аты ерлермен к,атар журед1, эйел рол1 кернект1 орын 
алады. Мэселен К,обыланды мен К,уртк,а, Таррын мен Ак,жушс, 
А лпам ы с пен Гулбарш ын, К,амбар мен Н азы м , Жиренше мен 
К,арашаш, К,озы Керпеш пен Баян сулу, Телеген мен Ж1бек, 
Мак,пал мен С еп з, Айман мен Эл'бек т. б. Б1рак, бул поэмалар- 
да аттары аталган эйел образдары &к,ын боп емес, данышпан, 
акуи ды боп сыпатталады.
# X I X гасырда ерлермен к,атар аттары шык,к,ан б1рнеше к,ыз- 
дар Фар, булардын, бурынгы к,ыздардан взгешел1п — ак,ын~ 
дык, ш еберлтм ен ел арасында болган атак,ты айтыстарга к,аты- 
наск,ан, ол айтыстардын, кеб1 бугшге шешн сак,талып келген: М э- 
селеы: Бхржан мен Сара, Ак,сулу мен Кенппмбай, Ак,бала мен 
Боадак,, А ж а р мен Уак,ит, К,адиша мен Ыск,ак,, Ж усшбек 
пев Ш екей, Эсет пен Рысж ан, Э ж ек пен Ш эрш ж ам ал, Болык, 
пен Елентай, Айк,ын мен Ж арылгасын, Омарцул мен Тэбия, 
Щунщентай мен Оспантай, М уса мен М анат, М ансур мен Дэме, 
^ б и ж е мен Кудер1 т. б.
: - Е з д айтыстарда ак,ын к,ызд&рГ/Ьздерш еркга устайды, айтар 
с#зд*ршсн тайсалмайды. Эрине, ак,ын к,ыздардын, пшнде де ер- 
лср сыкылды жогарылы-теменд1л1 ак,ындар бар, олар айтыста 
ак,ын доетарынан кейде женДлш, кейде жен,ш журедк Солай бо­
ла тура, ер ак,ындар эйел ак,ындардын, ак,ындык, к,асиетш бага- 
лап, зтагы шыкдан ак,ын к,ыздарды атак,ты ак,ын ж!пттер к,у- 
уартм п, 1здеп барып айтысады.
Буран Э ж ек ак,ынмен Ш эрш ж ам ал деген ак,ын к,ыздын, айты­
сы, К,оянды жэрмецкесшде 
к е п т
1
Н, 
к,алауымен Эсетпн, Рысж ан- 
мен айтысуы, Б1ржаннын, э д е т 1здеп келш Сарамен айтысуы. 
Дам# к^ызбен Мансурдын, енер таластыруларын ак.ындык, талан- 
тын багалайтындыгы, сез жарысында ацын эйелд! езш е к,ауш- 
Т1 «жау» санайтындыгы кершедк Ак,ын эйелд! былайша жалрыз 
ер ак,*Ш гана емес, барлык, ел болып, халык, болып сыйлайды. 
У л ы жиындарда ак,ын эйелдщ бедел1, багасы ер ак,ынк‘ан темен 
болмайды. Эйел ак,ыннын, елен,1 де халык,к,а ер ак,ыннан кем тъщ- 
дауль» емес. А йты ста жен,ген эйел ак,ынды халык же к 1Л ген ер 
ак,ь*ннан артык, багалайды. Сезден тосылган ер ак,ын эйел ак,ын- 
га бас, иедь
Эрине, айтыста халык, ак,ынды жынысымен емес, таланты- 
мен, св
31
мен багалайды. Ак,ындык, таламтын кезге керсетш
15

аузы нан асыл, ак,ылды, керкем ток,таулы сез ш ьвдан ак,ынды 
халык, жынысына, тепне, жасына, руына к,арамай ардак,тайды. 
А й ты ста озган ак,ын халык, алдында ак,ындык,к,а /^мандат алады. 
Бул мандаттын, ж азылатын к,агазы — халык,тыц ж уреп. Ак,ын 
халык/гын, ж урепне ен, суйк1МД1, халык,к,а ен, ардак,ты адамнын, 
к,атарында турады.
II
Халыцтын, ак,ынды жак,сы керуш е себеп —• ак,ыннын, Т1л ше- 
шенд1Г1 гана емес, ак,ыннын, халык,к,а суйшмдь сушкт1 болуына 
бас себеп — олардын, айтыста я баск,а шыгармаларда халык, тур- 
мысынын, шындыгын суреттеу1, халыцтын, к,уанышына да, к,ай- 
гысына да шын кен,1лмен ортацтасуы.
Ен, алдымен к,азак,тыц ауы з эдебиетш шыгарушы ак,ындар 
туралы ескерте кететш бгр жагдай, эз^рге 613 б1летш ак,ындар- 
дын, кепш1Л1Г1 ецбекцп халык,тан шык,к,ан. (Е с ш феодалдык, ауыл- 
да атак/гы ак,суйек байлардын, тук,ымынан шьщты деген ак,ын ете 
аз ест1лед1. Эрине, феодал мен байлар табынан да ак,ындык, да- 
рынмен туган адам болуы керек. Б1рак, ол кезде к,азак, байлары 
мен феодалдары тук,ымынан ак,ын шыгуды езш е намыс керген, 
ак,ынды олар елен,ш сатушы к а с т иес1 деп ук,к,ан, ак,ындык,ты 
олар — к,айыршылык,тын, б1р тур1 деп санаган. М ундай ак,ындар 
болган.) Халык, арасынан шык,к,ан ак,ындардын, кеш шлЫ езш щ
енерш , талантын сол халы кда арналган, халык, ем1рш жырлаган. 
Сонымен к,атар, олар байлар табынын,, онын, еюметш щ к,анагыш- 
тык, пердесш ашып халык, алдында маск,аралай да б1лген. Буган 
X I X гасырда патша уюметше халк,ын сатып полковник атагын 
алган, Ж ет1суда жарты патша атанган Т езек тереш маск,арала- 
ган атак,ты ак,ын Сушнбайдын, елен,1, Ж агалбайлы руынан шык,- 
к,ан Ак,сулу к,ызбен Ж аппас руынан шык,к,ан Кенипмбай акын ай­
тысы т. б. дэлел.
Байларды, байшыл, патшашыл эюмдерд1 жерлеп, сегу, зор- 
лык,шыл, к,иянатшыл, к,ара ниет жауы здыгы н ашу ак,ындар ай- 
тысынын, кебшде ушырасады. Айты стан баск,а елецдершде де 
ак,ындар устем таптын, еюлдерш к,атты сынап, к,анагыштык, 
сырын ашады. А л айтыс жанрында байлар табын сегуге ак,ын- 
дардын, ете шебер эд1стер1 бар. А йты ста зр ак,ын ез руынын, 
байын мак,тайды, сонымен к,атар, эр ак,ын езш е к,арсы ак,ыннын, 
руынын, байларын, эюмдерш жамандайды. Сонда, айтыстын, 
к,ортындысында, ек1 рудын, да байлары мен устем табы, арк,а
16

суйеген эюмдерх кептщ кезш е маск,ара боп, барлык, халык,к,а жат 
кылыцтары ашылады. Буган жогарыда мысалга алган Ак,сулу 
мен Кенппмбайдын, айтысы, тары сондай айтыстар куэ.
Ак,ындар айтысында цанагыш таптын, сыры ашылумен к,а- 
тар, сол кездеп ецбекпп халык,тын, ауыр турмысынын, 
ен,С13 
кар- 
тинасы да берхледь М уны 613 К,улмамбет пен М айкеттщ , Ш вж е 
мен Тезекбайдын,, Орынбай мен Сералынын, т. б. айтыстарынан 
кврем
13
.
Сонымен, ак,ындар айтыстарында ел ем1рш1н, шындыгы, бай, 
эк1мдерд1н, ожарлыгы мен ж ауы зды гы эшкере болумен к,атар, 
енер иелершщ болмысы да айк,ын ан,гарылады. Айтьгстар ке- 
бше шындык,тан ербш, к,огамнын, 'сыр сипатын ацгарып алуга 
мумк1нд1к бередь
I I I
К,азак, эдебиет1Н1Н, тарихына квз салсак,, ак,ындар айтысы 
жанр ретшде б1рден к,алыптаспаганын байк,аймыз. Ак,ындар 
айтысы бурын эдет-гурып айтыстары болганын б
1
лем
13
. Эдет-гу- 
рып айтысы 1штей эр турл1 тарауга белшедк Бхрнеше мысал 
алайык,:
«Ж а р - ж а р» — айтыстын, кене турь Е ск1 заманнан жэне 
б1р к,алыпта езгермей, трафарет боп келген сияк,ты. «Ж ар-жар» 
к,ызды узатар алдында болатын айтыс. Той тарк,ар кезде боз- 
балалар узаты лар к,ыз отырган уйге келш, уз1КТ1н, жабыгын ту- 
ред1 де, елецмен к,оштасады. Бозбаланын, к,оштасып айтк,ан эр- 
б 1 р ауыз елен,ше узатылатын к,ыз ж ауап беред1. Олардын, к,ош- 
тасу елен,1 (ж ар-ж ар ) былай келедк
Б о з б а л а:
К,ара насы о зам андас.
К,ара насыр ж ар -ж ар -ау!
К,ара мак,пал сэукеле 
Ш аш ы ц басар ж ар -ж ар -ау!
М ун д а экем к,алды деп 
К,ам жемен
.13
ж ар -ж ар -ау!
Жак,сы болса к,айын атан,
О ры н басар ж ар -ж ар -ау!
К, ы з:
Е а к алды к,ара су 
М ай дан болсын ж ар -ж ар -ау?
А к, ж уз1м д1 квргендей 
А й н ам болсын ж ар -ж ар -ау!

К,айын атасы бар дейд1 
Б о збал ал ар ж ар -ж ар -ау!
А й н ал ай ы н экемдей 
К,айдан болсын ж ар -ж ар -ау!
Осы к,алыппен 
Ж 1п т :
«К,ара насыр» деп бастап, к,ыз «Е сш
алды» деп бастап, ж 1пт те, к,ыз да, к,ыздын, туыск,андары мен 
куйеудщ туыск,андарын б1р-б1р ауы з елен,мен атап шыгады. Боз- 
баланыц влецшде: «Экецшн, орнын к,айын атан, басады, аган,ньщ 
орнын к,айын аган, басады, шщшн, орнын к,айын басады, сщ лщ - 
шн, орнын к,айын сщ лщ басады, уайым жеме»,— деген сездер ай- 
тылады. К,ыз бул жубатулардын, бэрше к,арсы боп, к,айын жур- 
тынын, ешцайсысы да туыск,андай болмайтынын айтады.
К , а й ы м д а с у . Айтыстын, бул тур1 — к,ыз бен бозбаланыц 
елецмен эз1лдесуь Бул турл1 айтыста кебше бурын ел аузында 
айтылып журген елендерден к,уралып, айтыс устшде, так,ыры- 
бына к,арай кейб1р шумак,тары я жолдары жацадан шыгарылып, 
езгерЙ1 отырады.
К,айымдасу айтысынын, басы к,ыз-бозбаланын, жастык, эз1л1- 
нен басталганмен аягы элеуметтш мацызы бар мэселеге айналып 
кететш кез1 ж ш кездеседь Е к1 мысал алайык,.
1
. мысал: Куйкентай к,ыз бен Оспантай ак,ыннын, айтысы. 
Бул айтыстын, басы эзхл турш де басталады да, к,ыза келе ак,ын 
61
р-б
1
р
1
Н
1
н, мшдерш керсетуге дешн барады. К ул д1р п сык,ак, т у ­
ршде жеке адамнын, мшш айтады, сол арк,ылы заманды сы- 
найды.
2
. мысал: Омарк,ул ак,ын мен Тзбия цыздын, айтысы. Бул 
айтыс та Куйкентай мен Оспантайдын, айтысы сияк,ты жастык, 
эз1лмен басталады. Айтыстын, басы эз1лден басталганмен, 61- 
раздан кешн, к,алын, мал бар замандагы, эйел тен,Д1П жок, заман- 
дагы эйелд^н, ауыр Т1рипл1п, эйелдщ уй '^у^г-екенд1Г1 сыпатта- 
лады. Мэселен:
Т э б и я:
У с т а т ы п к,азан, ошак,, аяк,-табак,,
С орлы к,ыз бетен елге к1м боп барад.
К еш е к,ыз, б у п н к,атын, нес1 к,ызык,,
К,ойсаш ы, ж аратк,анш а жаратпай-ак,!
О м а р к, у л:
Д ун и е кейде орта, кейде толы,
А т а н ь щ айнымайды салган ж олы .
А л д ы н ,да эйел деген 

жүктеу/скачать 8,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: