Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

Оларға карсы Пугачев атамандар Овчинников пен Зарубин-Чиканың 
көтерілісші отрядтарын аттандырды. Ш айкаста жазалаушылар тас-талкан 
етілді. Генерал Кар қашып құтылды. Үкімет әскерлерінің 15 зеңбірегі бар, 
адам саны 2000-дай солдатган тұратын басқа отряды да соның кебін киді. Сак- 
мар өзенінің жағасында көтерілісшілер үкімет әскерін қоршап алудың сәтін 
түсірді, содан кейін солдаттар мен казактар өз командирлерін байлап тастап, 
бөрі көтерілісшілер жағына өтті.
Алайда көтеріліс басшылары Орынборды алу мен қорғаудың немесе 
Мөскеуге тез арада ж оры қ жасаудың бірыңғай нақты жоспарын әзірлей ал- 
мады. Ал уақытгы өткізіп алу оларға зиянды еді. Оқиғалар созыла берді. 1773 
ж ы лды ң аяғы — 1774 жы лды ң басында Ресей империясы ның әр түрлі 
бөліктерінде бейшаралықхалге түскен және езілген әлеуметтіктөменгі топ- 
тар өздеріне Пугачев пен оның армиясының келуін күтіп отырды. Оралда, 
Алтайда, Дон және Запорожье казактарында осылай болды. Орталық Ресейде 
де аласапыран кезең орнады.
Ж айы к калашығын алуды ұйымдастыру үшін 1774 жылғы 7 каңтарда кор- 
шаудағы Орынбор түбінен Пугачев және көтерілісшілердің Әскери алқасы- 
ның басшысы атаман П. Овчинников келді. Кдлашықтың коменданты Симо­
н о в у ұрыссыз берілу ұсынылды, бірақжауап болмады. Дуалдағы бекіністік 
батареяны копару үшін дуалдың астын үңгіп казу ұйғарылды. Мина қоюға 
арналған үңгірді Пугачев пен Я. Кубарьдіңбасшылығымен 150 адам қазды. 19 
каңтарда жүмыс аякталды, үңгірдің түбіне тоғыз пұт оқ-дәрі салынған бөшке 
қойылды. 20 қаңтарда жарылыс жасалып, бәрі де жарылыстан кейін жасала- 
ды деп жорамалданған ойықтүсынан бекіністі дуалға лап қойды. Алайда дуал 
қопарылмай калды, ол аздап кана зақымдалды. Мина дуалдың нақастына қой- 
ылмаған болып 
шықтьі
. 
Дегенмен екі жүздей көтерілісші бекініске жетіп, ду- 
алға өрмелей бастады. Пугачевтің басшылығымен каЛаныңбарлықтұрғында- 
ры — көпестер, боярлар, шаруалар, татарлар, қалмақтар, мещеряктар — 
кремльге жан-жактан тікелей шабуылға шықты. Шабуыл жасаушыларға жо- 
ғарыдан мылтықтан оқатылды, күл шоқтары шашылып, ыстықсу құйылды. 
Кескілескен ұрыс он сағаттай уақытқа созылды. Көтерілісшілер бекініс ор- 
ларына қарай шегінді. Көтерілісшілер катарынан 400-дей адам шығын болды. 
Сонда ғана Пугачев шегінуге бұйрык берді.32
Ок-дәрі мен зеңбіректер әкелу үшін А. Овчинниковтің отряды Гурьевке 
жіберілді. 1774 жылғы 26 каңтарда отряд калашыкка таяп келді. Гурьев кала- 
шығы Ж айыктың оң жағасына, Каспий теңізінен 12 шакырым жерде орнала- 
скан еді. Бекініс кабырғасының биіктігі екі сажындай етіп тастан салынып, 
аумағы 100 сажыннан астам төртбүрыш түрінде болған. Гурьев бекінісінде 
казынаға арналған тас палата, артиллериялык цейхгауз, азык-түлік коймасы, 
шіркеу, комендант үйі ж әне баскалар болды. Гурьев казактары бірден А. Ов­
чинников жағына шыкты. Қарсыласуға тырыскандар атылды немесе дарға асыл- 
ды. Соның ішінде комендант И. Микешин де бар еді. Қалашыктың атаманы 
болып Е. Струняшев сайланды. Екі зеңбірек, 60 пұт ок-дәрі ж әне баска жа- 
рактар алған А. Овчинниковтің отряды үш күн өткен соң Ж айык калашығына 
бет алды. Н иж неяицк ш ебінің станицалары мен форпостарында отряд 
көтерілісшілермен толыға түсті.33
Татищев бекінісі түбіндегі жеңілістен кейін Пугачев өз әскерімен Троицк 
бекінісіне шегінді. Көтерілісшілерге көмек береді деген үмітпен Орта жүздің 
казак аксакалдары на ш абармандар ж іберіліп, «Троицк, Звериноголов
218

бекіністерінежәнебаскаларына «бөгде атжамылған батырмеи бірге шабуыл 
жасау үшін, оларды бірнеше мыңға дейін өз адамдарын жинауға кондіру үшіи 
уағдаласу» тапсырылды. Пугачев Дәуітбай тарханға, Ембекей, Орманбст ба- 
тырларға жазбаша сөз салды. 1774 жылдың мамырында Пугачев Абылай ханга 
екі хатжолдады. Пугачевтіңхатгары мен сәлемдерін біркатар батырлар жау- 
апсыз калдырмады. Дәуітбай тархан казактыңотыз аксакал ымен кеңес өткізді, 
олар Пугачевтің үсыныстарымен келісті, қашан ж әне қандай жерлерді ша- 
буға бұйрык берілетінін хабарлауды сүрады. Көтерілісшілер әскері Магнит­
ная бекінісіне кетті. Губерлинск, О рскД аналицк бекіністері күйреуден аман 
қалды. Қазақтар жіберген адамдармен кездесу кезінде Пугачев сол бекіністерді 
тонауға, қаймыкпай, батыл қимылдауға бұйрыкберді. Осыдан кейін Кіші жүз 
бен Орта жүз казақтары Губерлинск бекінісін тамтығын қалдырмай күйрепі, 
ал баска бекіністерді коршауға алды. Орск бекінісін бес күн бойы қоршауда 
ұстады. Ү кіметтіңж аңа әскерлерінің келуі ғана қорш ауды тастауғамәж бүр 
етті.34
1774 
жылдың наурызында қазақтардың үлкен жасағы Өзен аркылы дала- 
мен жүріп өтіп, Еділ ауданында осында пугачевшілер келген жағдайға арнап 
койылған бекіністерді шапты. Олар тіпті Еділдің оң жағасында да кимыл жа- 
сады. Олар жүздеген емес, бір жарым мың адам еді. Еділдің сол жағында да 
шағынырақжасақтар кимыл жасады.
1774 
жылдың сәуірінде Орынбордың генерал-губернаторы Рейнсдорф 
Нұралы және Абылай хандарға, Айшуак және Досалы сұлтандарға жазған 
хаттарында Пугачев әскерлері оңтүстік жакка, казак даласына кетіп, ілгері- 
леген жағдайда шаралар колдануды және соған дайындалуды сұрады. Келесі 
айда патшалыкөкімет орындары 100 адамнан тұратын пугачевшіл-калмактар 
жасағын үстап беруге өтініш жасады. Мұндай өтініш Абылай хан мен Кұлса- 
ры батырға жіберілді. Пугачевшіл-калмактарды Орыс сүлтан мен оның 
нөкерлері тұткынға алды. Барлык. көтерілісшілер күлдықка берілді. Патша 
өкіметі бір халықты екіншісіне карсы пайдалануға тырысты. К азак коғамын- 
дагы әлеуметтік тұрактылыктың бұзылуынаы корыккан казак коғамының 
әлеуметтік үстем тобы самодержавиеге көмектесуге мүдделі болды.35
Көтерілісшілер әскерінің Орал тауы және Еділ бойы аудандарына бетгеуіне 
байланысты Пугачевтіңөзі Звериноголов немесе Петропавл бекінісінде екен 
деген лакап таралды. Орынбор ж әне Сібір әкімшілігіне жағдайдың қауіпті 
екені, «тым күмәнді» жағдайдағы казак коныстарының «жауызбен жаксы тіл 
табысқаны» және оған корінеу «ыңғай» көрсеткені айкын болды.36
1774 жылдың маусымында Орта жүз казактары Звериноголов және Петро­
павл бекіністерініңарасында орналаскан Алабұға редутын талкандады. Қазак- 
тардың жасағы редут гарнизонын толык кұрамында тұткынға алды.
1774 жылдың тамызында болыс старшыны Дайыр сұлтан 3 мындай казак- 
тарды жинап, Преснегорьковжәне Петропавл бекіністерін шабуға ниеггенді. 
Алайда кейін өз жоспарын өзгертіп, Троицк бекінісіне беттеді. Содан соң 
Кенжеғали және Жағалбайлы болыстарының старшыны Құдайменді басшы- 
лыкеткен 50 адамнан тұратын жасак Кабанья немесе Преснегорьков бекінісіне 
шабуыл жасады. Редутке жасалған шабуылдарға Кұлсары батырдың басшы- 
лығымен Саржетім-шакшак болысының казактары, Итек, Алғабай старшын- 
дар, Дәуітбай тархан басшылык еткен К ы пш ақжәне Карауыл болыстарының 
казактары катысты. Осындай жағдайларда Абылай мен сұлтандар патшалык 
өкіметорындарына өздерінің кол астындағы ауылдарды бағыныста үстай ал-
219

май отырғанын мәлімдеді. Бекіністер мен редуттарға ш апкынш ылықжасау 
себептерін хан Пугачевтің «араласуының» әсерімен түсіндірді.37
Қ азак жасақтарының Үй шебіне шабуыл жасауы сирек кездеспейтін. 1774 
жылдың жазындағы Кіші жүз казактарының шабуылдары неғүрлым белсенді 
болды. Шағын отрядтар Орынбортүбінен, Рассыпная, Татищевбекіністерінің 
маңынан мал айдап әкетіп, адамдарды колғатүсірді. Кояицк форпосы, Шаған 
хуторлары, Коловертное алқабы шабуылға үшырады. Сол жылы пугачевшіл 
көтерілісшілер қазақ жасақтарымен бірге патшалык бекіністерге, форпостар 
мен редуттерге 240 шабуыл жасады. Ж екелеген жағдайларда казақтар орыс- 
тардан, тіпті казактардан да мылтық, оқ-дәрі, қорғасын сатып алып жүрді. 
Елек корғанысына көшіп барған Нүралы хан патшалықөкіметорындарынан 
өзін қорғауды сұрады.38
Әрине бұл шапкыншылықтардың бәрін қазактарға Пугачевтін шакырула- 
рының әсері деп қарастыруға болмайды. Алайда бүл шапқыншылықтардың 
бір бөлігі шаруалар соғысыныңықпалымен жасалды, ал кейбіреулері онымен 
үйымдастырылуы жағынан байланысты болды.
Патша ұлықтары орыс халқын Пугачевтің бейнебір оларды жерімен бірге 
қазақтарға беру ниетімен қорқытуғатырысты. Сонымен бірге қазақхалкына 
қарсы еділ қалмақтарыныңжасақтары пайдаланылды.
Сонымен бір мезгілде Пугачевтің әскері Оңтүстік Орал мен Башқұртстан- 
да халықтан қолдау тапты. Патша отрядтары көтерілісшілерді Қазан түбінде 
ғанатоктата алды. Бүл шаруалар соғысындағы ірі жеңіліс болды. Өз отрядта- 
ры н ы ң қ ал д ы қ тар ы м ен П угач ев Еділ бойы м ен төм ен қарай ж үрді. 
Көтерілісшілердің күштері күрт кеміді.
1775 
ж ылдың ж азы нан Кіші жүздің коныстарында «Көзге көрінбейтін 
адам» немесе К өктем ірд ің пайда болуы туралы қау есеттар ал а бастады. 
Е. П угачевтің ш аруалар арм иясы ны ң жеңілісі шаруалар көсеміне лайық- 
ты күш туралы аңы з туғызды. Бұл лақаптар әсіресе тама ж әне табын рула- 
рында әсірелеп айтылды. «Көрінбейтін адам» Пугачев қайтып келеді деп 
сендірді ж әне барымтаны күшейте түсуді ұсынды. П атш алы қөкіметоры н- 
дары бүл лақаптарды тексеру ж әне «Көрінбейтін адамды» ұстау үшін едәуір 
күш -ж ігер жұмсады. Т ек 1776 ж ы лды ң ж азы на қарай ғана «Көрінбейтін 
адамның» козғалысы тоқтатылды.
Сонымен 1773—75 жылдардағы шаруалар соғысының оқиғалары Кіші жүз 
бен Орта жүз қазақтарының арасында үндестік тапты. К азак шаруалары ша­
руалар соғысының окиғаларына тез арада үн косып, онда өздерін белсенді 
түрде көрсетті. Бұл стихиялы бой көрсетулерден казақтардың казакжерлерін 
отаршыл казактардан азатетуге үмтылысы аңғарылды ж әне ол казак халкы- 
ның патшалық самодержавиеге қарсы ұлт-азаттық козғалысының бір арна- 
сына қосылды. Бұл да окиғалардың дамуында прогресшіл фактор болды. Со­
нымен бірге казак шаруаларының бой көрсетулері қазақ жүздеріндегі ішкі 
әлеуметтік қайшылықтарды ашып берді.

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: