ҚАЗАҚГАРДЫҢ Е. И. ПУГАЧЕВ БАСТАҒАН ШАРУАЛАР

X V 111 ғасырды ң 30-40-ж ы лд ары н да Верхнеяицкіден Звериноголов 
бекінісінедейін созылып жаткан Үйбекініс шебі салынды. Оныңжалпы үзын- 
дыгы 770 шақырым болатын. Наксол жылдары ұзындығы 930 шақырым бола- 
тын Ертіс шебі салынды. 1752—55 жылдарда жаңа Есіл шебі салынды, оның 
узындығы — 662 шақырымға жетгі. Олар казақтардың көшіп жүретін коныс- 
тарын шектеп тастады.
1742,1755,1756,1765 жылдардағытолыпжаткан заңактілерібойынша казак- 
тардың Ж айык пен Еділ арасындағы, Есілдің, Тобылдыңжоғарғы ағыстарын- 
дағы жерлерге, Каспий теңізінің солтүстік жағалауы бойына көшіп баруына 
тыйым салынды. Бұл жерлер казактарға берілді немесе мемлекеттік қор етіп 
тіркелді. Бұл қазак коғамдарының өздеріне көш і-кон өрісін тандауына 
мүмкіндік бермеді.
Жайықтан өтуге тыйым салуды патшалык өкіметорындары калмақтармен 
қақтығыстарға жол бермеу тілегімен түсіндірді. Ал іс жүзінде бұл акталмады. 
Ж екелеген ыкпалды сұлтандар мен билерге рұксат етілгенімен, казактардың 
бүл жерлерді пайдалануға рүқсат ету туралы өр түрлі өтініштері т’абыска 
жетпеді.
Патша өкіметі сауданың дамуын да өзінің саяси мақсаттарына пайдала- 
нуға тырысты. Дәулетті казақтар мен ірі көпестер приказчиктерінің қызметі 
шептер маңындағы немесе бекіністердегі айырбаспен шектелмеді. Далаға те- 
рендей еніп барып, саудагерлер баламасыз сауда жасады. Қүжаттардың бірінде 
баламасыз сауда айырбастуралы былай делінген: «жарлықтарда жылқы сату- 
дан алынатын баж калаларда ж әне сауда-саттықта сатылатын кезде жинап 
алынады деп көрсетілгенімен, компанейщиктер уезді аралап жүріп, бейнебір 
техникалықалымдардеген түрмен шокынғандар мен басқа діндегілер деревня- 
ларынан түрғындар санына карай он-он бес сомды жымқырып кетеді».15
«Әскери» іздеулер» деп аталып кеткен, «барымтаіііы қырғыздарды (қазақ- 
тарды)жазалау» сылтауымен жасалған әскери шапқыншылықтар да, шын 
мәнінде, сол максатка кызмет етті. Әртүрлі шапқыншылықтар казактарды 
зор материалдык шығынға ұшыратты және кауымдарды әлсіретті. Ал мұндай 
әрекеттер патша өкіметінің Кдзакстандағы отарлау саясатының алысты 
көздейтін максаттарына сәйкес келді.
Казақтардың Е. И. Пугачев көтерілісіне үн қосуына қазақ жүздеріндегі 
ішкі саяси жағдай да себеп болды. Нұралы хан түсында Кіші жүздегі қайшы- 
лықтар шиеленісе түсті. Катардағы шаруалар мен коптеген ақсақалдар хан- 
ның саясатына риза болмады. Нүралы ханның патша әкімшілігінен Жем өзені 
ауданында өзіне арнап бекініс салуды және өзін күзету үшін казак әскерінің 
отрядын бөлуді сұрағаны кездейсокемес.
Орта жүздегі жағдайдың күрделілігі де кем болмады. Осының бәрімен, 
сондай-ак патша өкіметінің отаршылдык саясатының катайтылыгі, күшейтіле 
түсуімен катар казак коғамы ішінде, оның әр түрлі топтарында патша 
үкіметінің саясатына наразылыкпісіп-жетілді. Катардағы малшы шаруалар- 
ды ң отарш ы лды к саясатка наразы лы ғы патша үкім етін ің белгілі бір 
жеңілдіктерін пайдаланған казак аксакалдарына, рубасыларына, сұлтандар 
мен хандарға еселене түскен өшпенділікке үштасты. Бүл ойды жақтаушылар 
бейшаралыкхалге түскен көшпелі казактар еді.
1773—74 ж ы лдарда
ғы
ш аруалар соғысына 1772 жылғы ж айы қ казакта- 
ры ны ң көтерілісі жол ашып берді. Егер бой көрсетулердің себептері ор- 
так болса, козғалы старды ң ұйымдык негізі мен идеологиясы әр түрлі еді.
214

1772 жылғы бой көрсету кейінгі окиғаларды ң негізгі белгілеріп ғпна ий- 
кындады.16
Көтеріліс басталғанға дейін Нұралы хан өкілінің Пугачев төңірегіндсгі 
адамдармен кездесуі болды. Алдын ала кездесу кезінде көтеріліс басталған- 
нан кейін казақтардың көтерілісшілер жағында қимылдауы турал ы сөз етілді
.1' 
Сондықтан Пугачев Кіші жүз қазақтарының колдайтынына сенімді болды.Ол 
«осында көшіп жүрген орда бізге куанатын болады және ол бізді карсы алып, 
шығарып салады» деді.18
Пугачев пен оныңтөңірегіндегілер казак даласындағы істіңжайы нан ха- 
бардар еді, патша өкіметінің саясатына өрши түскен наразылыкты түсінді. 
Олар мұны өз мүдделеріне пайдаланғысы келді. Пугачевтің отряды Ж айы к 
қалашығына атганар алдында Жоғарғы Богдан бекінісі жанындағы Көшім сай- 
ында оған Нұралы ханнан сыйлыктар алып, Забир молда мен қазақ Оразгелді 
Аманов барды. Осында 1773 жылғы 6 қыркүйекте Е. И. Пугачевтің Кіші жүз 
ханы Нұралыға арналған қазактарға манифесі жазылды. Онда былай делінген: 
«Мен сендердің бәріңді қалдырмай, адал, алдамай жер, су мен шөп, азық- 
түлік, жылғалар мен өзендер, тұз бен нан, қорғасын беремін, бастан аякка 
дейін киіндіремін».19 Ол 200 адамнан тұратын жауынгерлік косын жіберуді 
сұрады.
Пугачев Ж айы қ калашығына келіп. өзін III Петрмін деп жариялады. Ка- 
зактар өз патшасына адалдыкка ант берді. Пугачевтің төңірегіне оны ң сы- 
байластары мен серіктері: И. Зарубин-Чика, А. Овчинников, А. Витасинов, 
В. Меркульев, М. Логинов, Т. Мясников, Г. Бородин, Я. Пономарев, А. Губа- 
нов, М. Шигаев, И. Почиталин, Б. Караваев ж эне баскалартоптасты.
Алайда қалада болу қауіпті еді. Пугачев оз жақтастарымен Кожевниковтің 
хуторына, содан соңТолкачевтіңхуторына барды ж эне сол жерден 1773 жы- 
лгы 17 кыркүйекте 500 адамнан тұратын отрядпен Ж айык калашыгын коршау 
үшін жакындап келді.20
Өз жоспарларында Пугачев казактарға, оның үстіне козғалыстың бас 
кезінде накж ай ы к казактарына сенім артты. Аталган жарлыкта 1773 жылгы 
кыркүйектің орта шенінде ол былай деп жазды: «Мен, ұлы патшаларың, казак- 
тарға, қалмактар мен татарларға кешірім беремін. Барлык кінәларынды 
кешіремін жэне мен сендерге: басынан сағасына дейін озен жэне жер, шоп те, 
акшалай айлыкта, коргасын да, ок-дәрі де, астыказык-түлігін десы йгатарта- 
мын».21
20 кыркүйекке карай Нұралы хан адам саны 1000-га жуыкжасагымен Жайык 
калашығына келді. Осы жасакпен бірге Пугачевке Нұралы ханнан мынадай 
хат жетті: «Сіз жолдаган хабар маған жетті. Мен сіздердің хабарларыңызды 
білу үшін Ж айы к калашағына келдім. Егер сіз бізге бүрын да патша болса- 
ңыз,өз күшім каншаға жетсе — сөзсіз кызмет ететін боламын».22 К азак ханы- 
ның ордасындағылар жана патшаның жалған атты жамылушы екенін түсінді 
және окиғалардың калай өрбитіні әлі белгісіз болатын. Сондыктан ханның 
жасағы Ж айық каласына шабуыл жасамакшы болған жок, оның үстіне кала- 
шыкты корш ауда созылып кетті.
Осындай жағдайда Нұралы хан Е. И. Пугачевке аш ык көмек көрсетуден 
тартынды. К азак ханы, сұлтандар мен оныңтөңірегіндегілер көп кешікпей 
Ж айык калашығын тастап кетіп қалды.
Күжатга бұл туралы былай делінген: «Сондыктан каракшы Досады сұлтан- 
ды жеке өзі көруге, каракшы оны Ресейдің әскери колымен жасалған әрекет-
215

ке өзімен, қарақшымен бірге жүруге шақырды, Досалы сұлтан онымен бірге 
жүрді. Алайда қазақтардың Ж айы қ қалашығына оның, карақшының шабуы- 
лы кезінде екі ж ақта табысқа жетпеді. Сондыктан қаракшы осы каладан Д о­
сады сүлтанды өзінен босатып жіберді».23
Көп кешікпей сұлтандар мен билер патшаның отаршыл өкімет орындары- 
на өз қызметін ұсынды. Осы арқылы ханның ғана емес, көпшілік сұлтандар- 
дың да бүкіл көтеріліс кезеңіндегі мінез-кұлқының бағыты айқындалды. Нұра- 
лы ханға келетін болсақ, ол орал әскерінің атаманы М. Бородинге, орал қала- 
шығының коменданты Симоновқа жөне Орынбор губернаторы И. А. Рейнс- 
дорфка өз қызметін ұсынды.
1773 
жылғы 20 қыркүйекте Пугачев қазақтарға жаңа манифест арнады: 
«Меніңадал қызметшілерімеде, өскерлерге дежариялансын: менен еріктілерге 
де ж әне мені құрметтейтін менің барлық еріксіздеріме де әмірім, сендердің 
әскерлерің қарсыласпасын, мен солар үшін ренжіп тұрмын, сөйтіп олар мен, 
ұлы патша ағзам үшінтырысатын болсын. Олардыңтындамайтындарын казір 
де, алдағы кезде де жазалайтын боламын».24
Пугачев Ж айы к қалашығын тікелей шабуыл жасап ала алмады. Оны қор- 
шау үшін шағын отряд калдырып, негізгі күштері Орынборға кетті. Жол-жөне- 
кей Чернореченск ж әне Татищево бекіністерін алды. Казактарға үндеуінде 
Пугачев өзін «ұлы патша Петр Федорович» деп атады. Ол помещиктерді жаза- 
лауға, дін ұстану бостандығы құқығын қайтаруға, ал казактарға, басқалары- 
ның бәріне коса, акшалай айлык төлеуге уәде берді.25
Е. И. Пугачевтің казактарға алғашқы үндеулері мен манифестері қауымдар 
мен жүздерде колдау тапты. Патша өкіметі мен казактардың казактар жөніндегі 
әрекеттері дала жактан шептерге, станицалар мен кордондарға шапқыншы- 
лықтар жасауды жандандыра түсті. Құжаттардың дөлелдеуінше, өз еркімен 
кұрылған қазақ жасактары Ж айы қ калашығына, Озерная, Сахарная бекініс- 
теріне, Кожехаровский форпосына, Красногордистанциясының бекіністері 
мен форпостарына жакындады, Жайық өзенінен өтіп адамдарды тұткынға алды, 
даланың бір шетіне мал айдап әкетті.
1773 
жылғы 5 қазанда Орынборды қоршау басталып, ол бес ай бойы - 1774 
жылдыңнаурызына дейін созылды. Орынборды қоршағанда Пугачев әскерінің 
құрамында шамамен 500 жайык, 300 елек, 600 орынбор казактары, 400 карғалы 
және сақмар татарлары, 700 башқұрт, көптеген калмақтар болды. Барлығы үш 
мындай адам қатысты.26
XVIII ғасырдың 80-жылдарында Орынборда «кез келген адамдар, ал 
көпшілік бөлігі бойынша қызмет ететін әскери ж әне штаттағы шенді» 2866 
адам тұратын үйлер болды. Олардың арасында көпестер — 2061 адам. Соның 
ішінде саудагер татарлар — 1986 адам, «ал оның үстіне орынбор казактарына 
да, оларда ауқатты адамдар көп, сауда жасауға рұқсат етілген ж әне олар сау- 
даны аз жасамайды». Орынбор казактары жылына 15 сомнан, жүзбасылар — 
30 сомнан, жасаулдар — 50 сомнан айлықалып түрды. Бекіністе дуалдарға 55 
зеңбірек орналастырылған еді, ал каланың өзіндедала зеңбіректері көп бола- 
тын.27 6 казанда Орынборды тікелей шабуылмен алуға әрекет жасалды, алайда 
ол табысқа жеткізбеді.
Орынборды қорш ау алдындағы кезенде казақтар арасында бүлікшілік 
қозғалыс неғұрлым белсенді сипат алды. Рейнсдорфтың Петербургке жол- 
даған құпия хабарлам асы нда былай делінген: «Мұндағы жағдай күмәнді 
ғана емес, қауіпті де, өйткені мынаны есіткен казақтар да абыржулы ж әне
216

бекіністер жанында үлкен топтар болып жүріп, өздерінен 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: