СЫРЫМ ДАТОВ БАСТАҒАН ҰЛТ-АЗАГГЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫ

Ш
а р т т ы
Б Е А Г І А Е Р
щпь
1 
1 
•
С
5 2 2 3 = ^ - 2
Ү77Л -3
— 3
--------
t—11—и —( 
- 9
Қазақстандағы ХУПІ ғасырдын 70-90-жылдарындағы ұлт-азаттық қозғалыс. Шартты белгілер: 1 — казақ котерілісшілерінің 1773—1775 жылдардағы
Е. И. Пугачев бастаған Шаруалар соғысындағы іс-әрекет ауданы; 2 - 1775 жылғы қазақ көтерілісшілеріне қарсы жазалау экспедициялары:
3 — Сырым Датов бастаған улт-азаттық козғалыс (1783—1797) ауданы; 4 — Сырым Датовтың көтерілісшілер отрядтарына карсы жазалау экспе­
дициялары; 5 - камалдар; 6 — басқа да елді мекендер; 7 - сауда жолдары; 8 — мемлекеттік шекара; 9 - Қазак.станның шекарасы.

бірге Ресей империясыныңотарш ылдықенуі барған сайын Кіші жүздің кең- 
байтақаймактарын қамтитүсті.
Күштердің осылайша орналасуымен катар, аймақтағы саяси және эконо- 
микалы к билік барған сайын Ресей әкімшілігінің қолына шоғырлана берді 
және И. И. Неплюевтің«бөліп ал да, билей бер»принципі бойынша құрылған 
идеялары мен жоспарларының қолданыска енгізілуі аймақтағы барлық кай- 
шылықтарды шегіне жеткізе шиеленістіреді.
Қ азақ руларының Ж айы кка, Ж айы к қалашығы мен бекіністерге жакын 
жерде көшіп жүруінеты йы м салу туралы 1742 жылғы 19 казандағы жарлық 
дамытыла отырып, империяның өлкедегі отаршылдық үстемдігін нығайту 
жөнінде жаңа актілер кабылданады. Мәселен, 6 қарашада казактарға казақ- 
тардан адамдары мен малын өз бетімен тартып алуға (немесе сол кездегіше 
айтқанда — барымтаға) рүқсат еткен Ж арлык қабылданды. Ол 1760 жылғы 18 
шілдедегі шешіммен толыктырылды, онда адамдар мен малды ендігі жерде 
жалғыз-жарымдап жүріп емес, «топ жиып» барып қолға түсіруге рұқсатетілді. 
Пугачевтің көтерілісі басып-жанышталғаннан кейін 1775 жылғы 25 шілдеде 
Орынборда күдік келтірілгеи кез келген қазақты ұстауға ресми түрде рұксат 
етілді, ал 1779 жылғы 4 қазанда белгілі бір казак істеген тәртіп бұзушылык 
немесе кылмыс үшін кез келген казакты үстап алуға өкім берілді. Сөйтіп 1783 
жылғы 3 карашадағы Ж арлықсолардыңлогикалыкжалғасынаайналды,онда 
«әскери адамдардан, казактар мен башкұрттардан жазалау отрядын кұруға» 
рүксат етілді ж әне сол аркылы казак халкын үздіксіз тонап түру үшін кең 
мүмкіндіктерашылды. Бодандыктуралы актіге кол койылған кезден бастап 
казактардың империя жүргізіп отырған саясатка үнемі әскери ж әне саяси 
карсылык көрсетіп келгені мөлім — мал айдап әкететін, керуендерге, бекініс- 
терге, редуттарға ж әпет.б. шабуылдаржасайтын,тұткындартүсіріп әкететін, 
бүйрыктарды орындамай, саяси тәуелділіктен жалтарып жүрді. Карсыласу 
канш алыкты күшті болса, казак халкын ауыздыктауға соншалыкты катаң 
ш аралар колданылды , оларға коса аймакты одан әрі отарлау жөнінде 
кешенді сипаттагы коптеген іс-шараларжүргізілді. XVIII ғасырдыңаяғында 
О. А. И гельстром өзін ің II Екатеринаға жолдаған «түсініктемелерінде» 
былай деп ж азды : «...сол кезде өш ігуі мен кек алуы аш ынуға дейін 
ж еткізілген кы рғы з-кайсакхалкы н тыныштандыруға дәмелендірудің бүкіл 
максаты: кырғыз-кайсактарды көндірудіңоларды кескілеп өлтіруден баска 
әдісі ж ок деп пайымдаған маркүм кұпия кеңесші Иван Иванович Неплюев 
мы рзаны ң ж үйесіне кос колдап жармасып, мүмкін болғанынша жиі ж әне 
мейірімсіз бары мталар ж асау болған».39
Қ азақ коғамының өзінде феодалдану үрдісі терендей түсті, феодалдык 
аристократия мен ру ш онж арларыны ң мүдделері барған сайын алшактай 
берді. Хандар ж ән е сұлтандардың үстем тобы дәстүрлі шонжарлар — акса- 
калдармен, билермен, батырлармен барған сайын азы раксанасып, олардың 
күкықтарына кысым көрсетті. Олар барған сайын патша өкіметінің дала 
өңіріндегі тірегіне айналып, соны ң саясатын жүргізді, ру шонжарларын 
биліктен аулактатты. Патша әкімшілігі билеушілердің екі тобы арасындағы 
кыркысты шебер пайдаланды, руаралык күрес еңбекші бүкара — шаруалар- 
ға соккы болып тиді.
XVIII ғасырдыңорта шенінде саяси дағдарыс салдарынан Кіші жүз аумағы 
екі хандыкқа бөлінді. Нұралы ханнын иелігіне кірген казак рулары Арал өңірі 
мен Сырдария бойындағы Батыр хандығына кірген кыскы жайылымдарды пай-
222

далану мүмкіндігінен айырылды. Бұл рулардың казақтары батысқа карай, Кас­
пий ойпатында орналасқан қоныстарға ығысып баруға мәжбүр болды. Алайда 
Ж айықбекініс шептері оларды ңЖ айы қты ңоң жағындағы қолайлы қыстау- 
ларға баратын жолына кедергі жасады.
Ж айық пен Еділ арасында жатқан жайылымдардың едәуір бөлігіне 1771 
жылға дейін қалмақтар орналасып алды. Қыскы жайылымдар үшін даулар 
негізінде бүл ауданда казақтар мен калмактар арасында екінің бірінде қақты- 
ғыстар болып түрды. 1759/60 жылдың кысында ғана қалмактар Жайықтан өткен 
казақтардың 40 мындай жылкысын айдап әкетті.401771 жылы Нарын құмы 
ауданында көшіп жүрген калмақтардың үлкен тобы Ж айы к бекініс шебінен 
өтіп, Қазакдаласы аркылы шығыска беталды. Олардың кетуіне байланысты 
Жайык пен Еділ арасындағы аумактың бір бөлігі босап калды. Казак аксакал- 
дары патша үкіметіне казақтардың «ішкі жакка» өтуіне тыйым салынған 1756 
жылғы жарлыктың күшін жойып, бұл жерлерді кыскы жайылым үшін пай- 
далануға рұксат етуге өтініш жасады. Алайда Сырткы істер алкасы 1771 жыл ы 
бұл тыйым салуды қайтадан макұлдады.41
Е. И. Пугачев бастаған шаруалар соғысы жылдарында казактар 1756 және 
1771 
жылдардағы жарлыктармен санаспай, Еділ мен Ж айыкарасындағы жай- 
ылымдарды іс жүзінде пайдаланды. Ш аруалар соғысы басып-жанышталған- 
нан кейін және одан соң жазалаудың күшейтілуі салдарынан бұлай істеу 
мейлінше киындап кетгі.
1775 
жылы патша үкіметі жергілікті баскару ісіне кайта ұйымдастыру 
жүргізді. Орынбор губерниясы таратылды. Кіші жүз және Орта жүз аумағы- 
ның бір бөлігі С им бирск ж ән е Уфа ген ерал-губерн аторлы ктары н ы ң
(билеушілерінің) кұрамына кірді. Орынбордың обер-комендантына Кіші 
жүзде патшалык өкімет орындарының іс-шараларын тікелей жүргізу тапсы- 
рылды, бұл үшін Ш екара істері комиссиясы күрылды, Ж айы қ бойындағы 
шекаралык шеп калпына келтіріліп, нығайтылды, бекіністердің гарнизонда- 
ры күшейтілді.
Патшалықөкіметорындары казақ сұлтандарын өзініңсенімді тірегіне ай- 
налдырып, солардың көмегімен казактардыңтолкуларын болғызбауға ұмтыл- 
ды. Өз тарапынан Нұралы хан мен сұлтандар патша үкіметіне адалдығын дәлел- 
деуге бар күшін салып тырысты. Патшалык окімет орындары сыйлыктар 
үлестіру, айлыктағайындау, шен беру жолымен дала аристократиясымен одак- 
ты нығайтуға ұмтылды.
1782 жылғы жарлык бойынша казақ ауылдарының Ж айыктан өтуіне хан 
шекаралықөкімет орындарынан рұқсаталғаннан кейін ғана жол берілді. Нұра- 
лы мен оның ең жакын туыстары коныстарға билік ету кұкығын пайдаланып 
киянат жасады, Орал казак әскерлерінің старшиналарымен сөз байласты. 
Әскери старшиналар өзеннен өткені үшін ақы төлемеген ауылдарды тонады, 
ал казактарды тұткынға алып айдап әкетгі. Сол кезде хан мен оның жақында- 
стары тұткындарды сатып алу үшін халыктан каражат жинады. Бұл қаражат 
Орал әскерінің старшиналарымен бөлісілді. Сөйтіп «тұткын іздеу» қаржысы 
ханның, шекаралык әкімшілік пен казактардың үстем топтарының тұракты 
табыс көзіне айналды.
Саяси катынастардың дағдарысты жағдайға дейін жетіп шиеленісуі осын- 
дай саясаттың нәтижесі болатын. Е. И. Пугачевтіңкөтерілісі казак коғамы- 
ның барлык топтарына өте елеулі ыкпал етті, ал «Көзге көрінбейтін адам» 
Көктемір козғалысы ж әне казактардың Е. Пугачев көтерілісіне катысуы им-
223

перияның отаршылдық езгісіне қарсы күрес- 
ке түрткі салды. 1775—76 жылдары жалпы 
саны 10 мындай адам болатын қазақж асақ- 
тары Үлкен Қобданың жоғарғы ағысына, 
Гурьев ж әне Кулагин бекінісінің арасына 
ж әне Ш ыңғырлау өзенінің бойына шоғыр- 
ланды.42 Олар Красногор бекінісін алуға ты- 
рысты, бірақ бұл сәтсіз әрекет болып шық- 
ты, сөйтіп олар Орынборға, Чернореченск 
және Елек қорғанысы бекіністеріне кетті. 
Қазақжасақтары Верхнеуральск, Кызыл, Та- 
налыцк, Орск, Ильинск бекіністеріне шабу- 
ыл жасады. Е. Пугачевтің көтерілісі басып- 
жанышталғаннан кейін қазақж асақтарыта- 
ратылып жіберілді. Қ азақ халқының бүл 
күресіне Сырым Датов мейлінше белсене 
қатысты. Ол үлкен жасақты баскарды және 
құжаттардың дәлелдеуінше, қазақ жасақта- 
ры басшыларының бірі болған.43
Сонымен XVJJI ғасырдың 80-жылдарының басына қарай Кіші жүздегі 
жағдай оңай болмады. Ресей өкімет орындары тарапынан отаршылдық режим 
күшейтілді, олар жайықказактарын ішкі аумақтарды басып алуға итермелеп, 
бұған түрақты әскерлер де көмек көрсетті, ал казактар ретіндетақ кызметінде 
жүрген қалмақтардың, башқұрттардың, татар-мещеряктардың қолымен ұлта- 
ралы қаразды қсаясаты жүзеге асырылды. Кіші жүз ішінде Нұралы мен оған 
бағынышты билеушілер ішкі саяси жағдайды дербес бақылай алмады, оларда 
тіс қаққан саясатшылык тәжірибе болмады. Үзақіф созылған саяси алауыз- 
дықтардың нәтижесінде дәстүрлі қазақ менталитетін ұстанған көшбасшылар 
тобы , негізінен билер мен баты рлар арасы нан бөлініп шығады. Осы 
қасиеттердің бәрі Сырым Датовка тән болды, ол бүкіл Кіші жүздегі дерлік 
саяси жағдайды іс жүзінде бақылап қана қоймай, сонымен қатар өз бойында 
бидің, батырдың ж әне басшының кабілеті мен қасиетгерін ойдағыдай ұштас- 
тырды. Сырымның н ақ ж ек е қасиеттері мен беделі оның ұлт-азаттық козға- 
лысының басында тұруына мүмкіндік берді. Ол Кіші жүздің қуатты бір- 
лестіктерінің бірі байұлы бірлестігіне кірген байбақты руынан шыққан еді.
Қ азақтың дәстүрлі мәдениетінде Сырым атақты би ж әне шешен ретінде 
белгілі. Ол ішкі өмірдің көптеген маңызды мәселелерін шешкен, ал оның 
шешендік өнері ол қайтыс болғаннан кейінгі жылдарда да үлгі болып қала 
берді. Ж еке басының ержүректігі, ерлігі, табандылығы және сирек кездесетін 
қайрат-күші оған батыр даңқын әперді. Сөйтіп Сырым Датов өзі басшысы 
болған қозғалыста өзінің жақсы қасиеттерінің бәрін танытты. Сырымның 
бойындағы ана сүтімен біткен жеке басының касиеттері қозғалыстың өзіне 
мейлінше елеулі ыкпал жасағанын атап өткен жөн.
Саяси шектеулер мен көпе-көрінеу тонау жөнінде жүргізіліп отырған са- 
ясатпен қатар, Ресейдіңөкімет орындары көшпелілердіңдәстүрлі шаруашы- 
лық қүрылысын жоюға барынша күш салды — бұл Ж айықтың арғы бетіндегі 
ішкі жаққа көшпелілердің өтуіне тыйым салынып, көші-қон өрістерінің күштеп 
бұзылуынан көрінді. Оның үстіне хан билігі енді патша өкіметінің іс-шарала- 
рына қарсы әрекет ете алмады, сондықтан қатардағы көшпелілер есебінен
224

байып алуға тырысты. М әселен, құжаттардың бірінде оның (яғни хамиың) 
кезкелгенмалайдаукезіндемалшылардыңәркайсысынан 1 жылкы мен 1 кой 
жинап алғаны айтылған.44 Өз талаптары орындалмаған жағдайда хан қатар- 
дағы көшпелілердің бетімен кеткендігі туралы Ресей әкімшілігіне жеткізіп 
отырған. Оның балалары да шетінен нақсол үрдісте әрекететкен. Көтерілісті 
сипаттайтын құжаттарда халықтың көпшілігі ханның өзі мен оның жақында- 
рын ұнатпағаны өте жиі көрсетіледі және ханды орнынан тайдырып, оны Нүра- 
лының қандас туысы, Хиуа ханы Кайыппен ауыстыру туралы ой мейлінше 
тұрақты келтіріледі. Отаршылдык қанау мен эконом икалы қ езгіге салу 
негізіндегі саяси алауыздықтар осылайша кеңейе берді.
Малшыларды ашықтан-ашыктонау,тарихи калыптасқан көшіп-қону мар- 
шруттарының бұзылуы қазақ еңбекшілері шаруашылығының құлдырауына 
әкеп соқты. Малшылар «ішкі жақта» мал жайғаны үшін салықтөлеуден бас 
тартты, мұны «шөп пен су кұдайдың бергені» деп, оларды өздерінің пайдала- 
нуға құқығы бар екенімен дәлелдеді. Ж аппай халықтық бой корсету үшін ал- 
ғышартгар пісіп-жетілді. XVIII ғасырдыңаяғындағы Кіші жүз қазақтарының 
еңбекшілері көтерілісінің негізгі себептері жер мәселесінің шиеленісуі, пат­
т а үкіметінің «ішкі жаққа», Ж айы кты ң арғы бетіне өтуіне тыйым салуы, ру 
ақсақалдарының құқықтарына қысым жасау, хан, сұлтандар, ж айы қ казак 
әскері мен патша әкімшілігі тарапынан аш ықтан-аш ық талап-тонау мен ха- 
лыққа зорлық-зомбылық жасалуы болды.
1783 жылға қарай даладағы жағдай өдбен шиеленісіп кетті. Саяси аренада 
дәстүрлі әлеуметтік институттардың өкілі болған билердің, батырлардың 
салмағы арта түсті. Осы кезге қарай казак отрядтарының ауылдарды ж әне 
қазақ батырларының бекіністерді алма-кезек шабуы жиіледі. Сондай шапқ- 
ыншылықтардың бірі Гирьялск редутына шабуыл жасау болды, ол жерден 
мал айдалып әкетілді ж әне бірнеше адам қолға түсірілді. Ел іш індетама, ал­
т ы н рулары мен басқа да рулардан жасақтар құрыла бастады. 1782/83 жыл- 
дың кысында жұт болып, 10 000-нан астам жылқы мен сиыр қырылды. Соны- 
мен бірге казактар, жағдайды пайдаланып, ішкі жаққа көшіп барған казақтар- 
дың 4000 жылқысын айдап әкетгі, ал өкімет орындары 4000 сом мөлшеріндегі 
шығынның орнын толтыру туралы өкім берді. Казактар мен өкімет орында- 
рының осы әрекеттеріне жауап ретінде қазақтар редуттарға, бекіністер мен 
камалдарға толассыз шабуыл жасай бастайды. Бұл әрекеттер 1783 жылдың 
көктемі мен жазында неғұрлым тұрақты сипат алды. Мүндай әрекеттерде 
сәттілік те, сәтсіздік те болып отырды, 1783 жылғы шапқыншылықтардың 
бірінде Сырым орал казактары ны ң тұтқы ны на түсті, ал 1784 ж ы лды ң 
көктемінде Нұралы хан Сырымды босату үшін 70 жылқы ж әне күміспен 350 
сом мөлшерінде өтем төлеуге мәжбүр болды. Сырым ханның карындасына 
үйленген еді.45 Сырымды өтем төлеммен босатып алуға туыстық кана емес, 
оның ел арасындағы жоғары беделі де себеп болып, Нұралы ханды осыған 
баруға мәжбүр етті.
Бұл кезде қазақтардың бой көрсетулері жаппай сипат ала бастады, басты 
бағыт Нижнеуральск шебі мен Орск бекінісі ауданында патша өкіметіне қар- 
сы күрес болды. Бой көрсетулер баска аудандарды да қамтыды; патша өкіметіне 
қарсы шықкан казактар Верхнеуральск бекінісі мен Илецк қалашығы арасын- 
дағы шепке шабуыл жасауға дайындалды. 1784 жылғы карашаға карай Сырым 
батыр Сағыз өзенінде 1000 адамнан тұратын ірі жасақ жинады,46 оның маңыз- 
ды міндеті патшалықөкіметорындарына карсы кимылдау болатын. Сырым-
15-36
225

ның өз бетімен әрекет етуі ханмен алшақтасуды туғызды ж әне олардың бір- 
бірімен ат құйрығын кесісуі байкалды. Сырымның әрекетіне жауап ретінде 
ақпан айында Елек өзенінің жоғарғы ағысына генерал-майор Смирнов коман- 
далы қ ететін отряд жіберілді, оның кұрамына 237 орынбор казагы мен 2432 
баш құрт-казак енді. Ауа райының колайсыздығы отрядтың далаға терендей 
енуіне мүмкіндік бермеді, біраз казак ауылдары тоналды ж әне 66 казақ, 
негізінен өйелдер тұткынға алынды. Бұл Кіші жүздің көптеген руларында кең 
көлемде наразылықтуғызды, сөйтіп 1785 жылдың көктемінен бастап, Кіші 
жүздің жалпы барлык рулары тарапынан өкімет орындарына қарсы кимыл 
өріс алды, ал байбақты, табын және тама рулары коныстанған жер карсыласу 
орталығына айналды. Н аксол 1785 жылдың көктемінде жайык казак әскерінің 
старшиналары Колпаков пен Пономарев командалыкететін, 1250 казактан 
тұратын отряд С арайш ык бекінісінен шыкты, оның міндеті «Жем өзенінің 
сағасы жағындағы Сырымның ордасына дейін кырғыз-кайсақкаракшыларын» 
жазалау болды.47 Бірак іс-кимыл барысында отряд Қаракөл өзеніне қарай 
бұрылып, ауылдарды талкандап, тонады, 100 адамды, олардың ішінде небәрі 
14 еркек, 83 түйе ж әне 2955 жылкыны айдап әкетті. Сол 1785 жылдың науры- 
зында 405 орал казактарынан түратын премьер-майор Назаров командалық 
ететін отряд табындардың ауылдарын шауып, 2124 жылкыны айдап әкетті. 
Н ақ сол кезенде казактардың әрекетіне жауап ретінде саны 500 адамға дейін 
жететін казақж асағы Сахарная бекінісіне шабуыл жасады, біраколарға әлгі 
Назаров тойтарыс берді, өз кезегінде ол ыкпалды сүлтан Айшуакты кепіл 
ретінде тұтқынға алды. Соңғысы 1787 жылға дейін Оралда тұткында болды. 
Бұл жағдай Сырым көтеріл ісінің өрши түсу дәрежесінде және оның іс-кимыл- 
дарында айтарлыктай рөл аткарды. Хан билігінің өкілі болып табылатын 
сұлтан жөніндегі Ресей әкімшілігінің көзге ілмеущілік әрекеті Сырымның 
ұстанған жолына елеулі ыкпал етті, ол Нұралы ханға да, Ресей әкімшілігіне де 
карсы шыға бастады, өйткені хан хандық және сұлтандык кадір-касиетгі кор- 
ғай алмады, ал әкімшілік жағдайдың нағыз кожайыны патшалық режим екенін 
көрсетті.
Смирнов пен Колпаковтың отряды көтерілісшілердің шоғырланған жерін 
іздеп жүргенде, Сырым Датов бес жүз жігітпен олардың тылына өтіп кетті. 
1785 жылдың наурызында ол Антонов форпостына, ал содан соң Ж айыктың 
төменгі ағысы ауданында орналаскан Сахарная бекінісіне шабуыл жасады. 
Б ек ін істе р д ің гар н и зо н д ар ы ш абуы лды той таруға дайы н далған еді. 
Көтерілісшілердің тұтқиылдан тиісуі акталмады да, олар шегінуге мәжбүр 
болды. Бірак Сырым Датов ұзап шегініп кетпеді, ол таяудағы форпостар мен 
бекіністерге шабуыл жасады, мұның өзі патшалық жазалау отрядтарын 
бекіністі шепке кайтып оралуға мәжбүр етті.
Көтерілісшілердіңханға, сұлтандарға және жазалаушыларға карсы күресі 
халықтың қызу тілектестігін туғызды. Көтерісшілер әрбір рудан, әрбір ауыл- 
дан пана тауып, көмек алды.
1785 жылғы 3 наурызда хан Орал әскерінің атаманы Донсковқа табын руы- 
ныңкейбір ауылдары өзіне дұшпандыкпен қарайтынын хабарлап, «оларға ба- 
сып алу шабуылын жасауды» талап етті.48 Сахарная бекінісінің Каршинск 
форпосты ауданында көшіп жүрген ауылдарға ханның өтініші бойынша май­
ор Назаров бастаған әскери команда жіберілді. Жазалаушылардың көрсеткен 
жәбірі халыктың ашу-ызасын күшейтті. Сол кезге дейін көтеріліске катыспа- 
ған көптеген ауылдар көтерілісшілерге косылды. Бұл туралы генерал-губер-
226

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: