Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

р ал и н н ің өз айтуы на қарағанда, ж урнал 
«еңбекш і тапты ң органы болған ж оқ. Ха- 
л ы қ ты қ болған ол белгілі бір тапты к, сая- 
си ж ә н е э к о н о м и к ал ы қ бағдар ұстанба- 
ды ».і03 «Оренбургский край» газетін ің ж ур- 
налды «жергілікті халы қты к басылым» деп 
атағаны көздейсок емес.
М. С ералиннің сіңірген еңбегін атап өте 
келіп, зерттеушілер ол «Қазақстанда демок- 
ратиялы к бағыттағы ұлттық ж урнал шыға- 
руды бірінші болып жолға койды. «Айкап» 
ж урналы білім әлем іне ашылған бір терезе 
болды» деп атап көрсетед і.104 М. Дулатов 
«Оян» деп казаққа дабыл қакканн ан кейін 
М. С ералиннің демократияш ы л зиялы лар- 
Мұхамеджан Сералин. 
ды, либерал-революциялық ниеттегі студент
жастарды іс ж үзіндетоптасты ры п, олардың 
назары мен жігерін жалпы ұлттық проблемаларды шешуге шоғырландыра 
білгенін айту керек. «Айқап» патша өкіметінің реакциясынан кейін қазақ 
қоғамы н оятты , «Қазақ» газеті оны ң ж ақсы дәстүрлерін ж алғасты рып, 
ж аңа биікке көтерілді.
М. С ералинмен катар, Б. Қаратаев, Ж . Сейдалин, С. Торайғыров жур- 
налдың рухани ж етекш ілеріне айналды. «Айқап» төңірегіне әртекті қазақ 
д ем ократи яш ы л зи ялы лары н ы ң , талантты студент ж астарды ң өкілдері 
топтасты. Ж урналға А. Ғалымов, М. Ж олдыбаев, Т. Ж омартбаев, М. Ка- 
ш имов, Қ. К ем ең геров, М .-Ж . К өпеев, А. М ұсағалиев, Б. С ы ртанов,
С. Л ап и н, Н . М анаев ж өн е б асқалар белсене катьісып түрды. Ж урнал 
беделінің өсуіне бастапқы кезенде оны ң жұмысына А. Байтүрсыновтың, 
М. Д улатовты ң қатысуы себепш і болды. Дала өлкесінің демократияш ыл 
қ а л ы ң ж үртш ы лы ғы к е й ін н е н қ а з а қ м ә д е н и етін ің , әд еб и етін ің аса 
к өрн ек ті қ а й р аткер л ер ін е айналған дары нды тұлғалар: С. С ейф уллин, 
Ш. Кұдайбердиев, Б. Майлин, С. Дөнентаев, С. Торайғыров, М. Ж ұмабаев- 
т а р д ы ң ш ы ға р м а ш ы л ы ғы м е н т а н ы с у ғ а м ү м к ін д ік алды . Ж у р н а л
беттерінен қы рғы з И. А рабаев, ноғай С. Ғаббасов, түрікмен Ш. Н азари 
ж ән е басқалар көрінді. К азақ әйелдері Сақы пжамал Тілеубайкы зы, М а­
риям С ейдалина, Гүлайым Ө теген қы зы , Н әзи п а Қ ұлж ан ова ж урнал 
беттерінде әй елд ерд ің тең құқы қты ғы , қ а за қ әй елдерін азат ету, бала- 
лар мен аналарды қорғау проблем асы н көтерді.
Ж урналды ң бірінш і нөмірінде М. Сералин оқырмандарға басылымды 
кұруды ң ұзақ қа созы лған окиғасы н түсіндіріп берді: «Біз бір-бірімізді 
үнемі... кін әлап ж үрдік... Басы м ы з қосылмады. ...Біздің қазақты ң неше 
жерден «кап» деп капы калган істері көп. «Кап» дегізген қапияда өткен 
істеріміз көп болған сон, ж урналы м ы з да өкініш ім ізге ы лайы к «Айқап» 
болды».105
«Айкап» журналы 1911 жылғы қаңтардан 1915 жылғы қыркүйекке дейін 
әуелгіде айы на бір рет, ал сонан соң екі рет шығып түрды. Барлығы 88 
нөмірі шықты, таралымы 1000 данага дейін ж етті.106
«Оқиғалар» айдары нан көрініп оты рғанындай, ж ер-ж ерден Таш кент, 
Верный, Ш ым кент, Әулиеата, Орал, Қ останай, Торғай, Ақтөбе, М аңғыс-
702

тау, Бөкей Ордасы, Омбы, Қ апал, Семей, А ягөз ж өне баска жерлердсн 
хабарлар түсіп тұрған.
«Бізге не істеу керек?» деп аталған бас мақаласында «Айқап» өз 
бағдар- 
ламасын былай деп белгілеген:
«1. О ты ры кш ы лыққа көш у, қалалартұрғы зу, жерден қол үзбеу.
2. М ектептер мен медреселер ашу, білімді әрі мәдениетті болу.
3. Дін істерін өз колы на алу, өз мүфтиін сайлау.
4. М емлекеттік Д уманы ң мінберінен халы қ мүдделерін қорғау ж өне 
оларды үкіметке ж еткізе алатын депутаттарды ң болуы.
5. Петербургте тұрақты өкілдік болуы ».107
«Айқап» нөмірден-нөмірге жер мәселесіне зор көңіл бөліп отырды. Бұл 
түсінікті де. Патша өкіметі орыс ж ән е украин ш аруалары н коны с аудару 
қозғалы сы ны ң қарқы ны н ұлғайту максаты нда казақтар д ы ң кұнарлы
жерлерін күштеп тартып алу жолымен «коныс аудару қорын» құрды. «Ай- 
қап » ж е т е к ш іл е р і м ү н д а й ж а ғ д а й д а к ө ш п е л іл е р м ен ж а р т ы л а й
көш пелілердің оты ры қш ы лануы , «тұрғылықты ауы лды к елді мекендер» 
салу, егінш ілік негізінде қазақ ш аруалары ны ң тұрм ы с-салты н өзгерту 
қажет деп санады. «Казақ» газетініңж етекш ілері, ең алдымен Ә. Бөкейха- 
нов басқаша көзкараста болды. Ж урнал мен газет арасындағы жер мәселесі 
жөніндегі пікірсайыс екі ж ақты ң да көп күш ін алды.
«Айқап» журналы ағарту ісі мен мәдениеттің ж арш ы сы болды. М. С е- 
ралин «біздің ғасыры мы з — ғы лы мны ң ғасыры» деп сан ад ы .108 Ол Ш. 
Марджанидің, Ы. Алтынсариннің ізбасары болды. Ж әдидш ілдіктің, ж аңа 
әдіспен дауыстап оқы тудың атасы И. Гаспринскийді өзін ің ұстазы ж ән е 
төлімгері деп б ілд і.109
XIX ғасы рды ң аяғы нда ж әди дш ілдік и д еял ы қ-саяси ағы м ретінде 
қалыптасты, оны ң жолын кууш ылар жәдидтер («жаңашылдар») деп атал- 
ды. Ж әдидш ілдер мұсылман д ін ін ің озбы рлы ғы н а қарсы ш ы кты , өз ха- 
лықтарын еуропалық мәдениетке, ең алдымен мектеп пен медреседе еуро- 
п алы қ дыбы стап оқы ту өдісіне тартуды ң ж ақтастары болды. Ж әди д
қайраткерлері ж еткілікті болғанымен, Қ азақстанда ж әдидш ілдік қалы п- 
таспады. И. Г аспри н ски й ұсы нған ж әди дш ілдік ө р кен и етк е ж е тк ізер
жолдағы басты кедергі ислам ны ң озбы рлы ғы , ортағасы рлы қ д әстүрлер 
мен әдет-ғұрыптар деп санады. Қ азақтардың рухани өміріне ислам ы қпа- 
лы ны ң д әреж есі Т атарстан , Баш кұртстан, Қ ы ры м ж ә н е Т үркістан м ен
салы сты рғанда едәуір өлсіз болды. Қ азақстанда ағартуш ы лы к қозғалы с 
ұлтты қ қайта өрлеу ж олы ндағы басты кедергі отарш ы лды к деп санады . 
И. Г аспринский түрік-татар бірлігі туы асты нда ә р е к ет етті. Ал Қ а за к - 
стандағы ағартуш ы лар татар ж ә н е бұхара теол огтары н ы ң , тү р к і-татар
жазуының үстемдігіне жан сала карсы шықты. «Ш ығыстың көрнекті ағар- 
туш ыларының еңбектері, - деп жазды М. С ералин, — туған халы қтілінде 
оқу мен білім алуды ң ж ә н е оны құрм еттеудің пайдалы ек ен ін е біздің
көзім ізді ж еткізд і» .110
Дегенмен, С. Ж . Асфендиаровтың айтуынша, М. Сералин «тегінде, та ­
тар мәдениетімен ж әне оның прогресш іл дәстүрімен мейлінш е көп дөре- 
жеде байланысты болған».
М. С ералин бастаған «А йқапты ң» ізб асарлары к л а с с и к а л ы к ж ө - 
дидш ілдіктің ж ақтауш ы лары болды. Олар к а зақ қоғамы м еш еулігінің, 
ескіргендігінің негізгі себебі — халы кты ң сауатсы зды ғы нда 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: