Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
ның 208—25 І-баптарында генерал-губернаторлар қызметінің негізгі багыт-
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| ның
208—25 І-баптарында генерал-губернаторлар қызметінің негізгі багыт- тары: «өндірісте» белгіленген тәртіппен несиелер тағайындалған қазы на- лық құрылыс жұмыстары бойынша кез келген сомаға сауда-саттык бекіту; «сол жұмыстар бойынша», н ақ сол сияқты өнім беру мердігерлігі ж өне жеке адамдардың қазынамен, олардың отыз мың сомға дейінгі сомаға жа- саскан шарттары бойынш а ж обалар мен сметаларды бекіту деп аны қтал- ган. Ж а ң а р е ф о р м а н ы қ а б ы л д а у у ақ ы ты и м п е р и я х а л қ ы н ы ң с а я с и б ел сен д іл ігін ің ж а н д ан у ы м ен , аза т т ы қ к о зғ а л ы с ы н ы ң ө р істеу ім ен ерекш еленді. Х алы қш ылдардың, соц и ал-д ем ократи ялы қ қозғалы сты ң мейлінше жарқы н өкілдері Қ азақстанда да айдауда болды. Е реж ен ің 17- бабында генерал-губернаторға «саяси сенімсіздігі ж өнінен зиянды бұра- таналарды да» өз қалауы бойынша империяның Іш кі істер министрлігімен келісе отырып, тағайындалған жеріне бес жылдан аспайтын мерзімге жер аударуға кұқы қ берілді. Рас, бұл орайда генерал-губернатор мұндай әрбір өкім туралы Іш кі істер министрлігіне хабарлап отыруға міндетті болды .95 Облыстарды басқару жүйесі тәртіп ке келтірілді: патш аны ң қалауы бойынша арнаулы «патша жарлығымен» тағайындалатын ж ән е босаты ла- тын, далалы қ генерал-губернаторы на бағы натын А қм ола, Семей ж ә н е Ж етісу (сәл кейініректе Түркістан генерал-губернаторы на берілген) об- лы стары ны ң Бас басқармалары кұры лды .96 Г енерал-губернатор қайты с болған немесе қызметінен босатылған, яки ауырған жағдайларда, егер бұл орайда оның міндетін атқаруды император баска адамға тапсырмаса, оның міндеттерін ж ергіл ікті әс к ер и губ ерн аторл ы қ ты ң қы зм ет б ойы н ш а дөрежесі үлкені уақытш а атқарды.97 Дегенмен, әрі казак әскерлерінің ата- мандары болып тағайындалатын Ж етісу ж өне Орал облы стары ны ң әск е- ри губернаторлары штаттарға сәйкес облы стың ш енеуніктік өкімш ілігін құрды. Іш кі істер министрі кы зметке тағайындап ж ән е босататын әскери губернаторлардың құкыктары мен міндеттері, сондай-ак вице-губернатор- лардың, облы сты к баскарм аны ң жалпы ж ин алы сы н ы ң кеңесш ілері мен мүш елерінің жағдайы «Қ ызмет туралы жарғыда» қосы м ш а айты лды .98 «Уакытша ережелер» қабылданған кезден бастап елеулі өзгерістерге ұшы- раған уездік баскармаларда да кайта кұрулар болды: А кмола облысы (бас баскармасы орналасқан орны Омбы қаласы) бес уезден: Омбы — көлемі 41 048,9 шаршы шакырым, Петропавл — 60 953,6, К өкш етау — 63 688,7, Атба- сар — 114 549,5, А км ола — 198 960,4;99 Торғай облы сы (облыс орталы ғы Орынбор каласында) төрт: Актөбе — 94 500 шаршы шакырым, Н иколаевск (кейіннен Қостанай) — 938 381, Ы рғы з— 127 360, Торғай — 147 500;'°° Семей облысы бес: Семей — 64 786,9 шаршы шақырым, Зайсан — 49751,8, Қ арқа- ралы - 182430,6, Павлодар — 403 788,2, Өскемен — 41 487,7;101 Орал облысы 4: Орал, К алм ы ков, Гурьев ж ән е Т ем ір 102 уездерінен тұрды. 1891 жылғы Ереже уезд басты қтарыны ң әкім ш ілік міндеттерін едәуір кеңейтті. Олар енді «уезд шегінде бұратаналарды ж әне баска село тұрғындарын қоғамдык басқаруды ң барлы к нұскаулары н қадағалауды, сол сияқты тікелей өз калауы бойынш а да, әскери губернатордың немесе облы сты к баскарм а- ның тапсырмалары бойынша да жасалған шешімдерге тексеру жүргізуді» жүзеге асыратын болды;,«ол былай тұрсы н, оларға өкім ет оры ндары ны ң заңды өкімдеріне кұлақ аспағаны үшін ж ә н е басқа да кы лы ктары үшін 435 бұратаналарды 7 күннен аспайтын мерзімге қамауға алуға немесе 15 сом- нан аспайты н ақш алай айыппұл салуға... еркіндік берілді».103 1891 жылғы ережеде далалық облыстардағы сот құрылысына елеулі то- лықтырулар мен нақтылаулар жасалды. Ең алдымен онда «Уакытша ереженің» көшпелілерді де, отырықшыларды да Ресейдің ішкі губернияларының село- лы к тұрғындарына теңестіру туралы бабы нығайтылды. Ү кім еттің бұрынғы сот жүйесін катты өзгертуіне себеп болған негізгі міндет ислам шариғатын уағыздаушы билерді ж әне құқықтықжүйені ығыс- ты р ы п ш ы ғар у , о л ар о н д а ға н ғ а с ы р л а р бойы п ай д ал ан ы п келген ж еңілдіктерді ж ою болды. Ж аңа Ереже билер сотын жойып, халық соты деген ж алпы атаумен құқ ы қ ты қ кұры лы сты ң ж аңа кұрылымын енгізді. Е р еж ен ің 210-бабы нда былай делінген: «Отырықш ы тұрғы ндар мен көш пелілердің әрқайсы сы нда орын алған ғұрыптар негізінде өздері қара- стыратын істерді шешетін жеке халық соттары болады»;104 келесі 211-бап- та халы қ соты ны ң қарауы на жататын істері дәреж есін айқындады: «бұра- таналар» ж асаған қы лмы стар мен қы лы қтар туралы барлы қ істер, егер бұл істер айтарлықтай дәлелмен, орыс өкіметорындары ны ң қатысуы жағ- дайында ж асалған немесе куәланды ры лған қүж аттарға негізделмесе, ха- л ы қ соты ны ң қарауы на берілді. Бұл орайда халы қ судьялары ны ң іс- әрекетін ж оғары тұрған сот оры ндары катаң кадағалап отырды, халык соты ны ң билігін асыра пайдаланып немесе өзін ің қарауы на болмайтын істер бойынша шығарған үкімдері мен шешімдері орындалмады ж әне олар туралы уезд бастығы прокурорға ш ағым «табыс етті».105 Халық сайлауы - ның нәтиж елері негізінде халы қ сотын үш жыл мерзімге тағайындау ха- лы қ қа онш а мәлім емес үм іткерлердің сайлануы на жол бермеді. Оның үстіне 223-бапта үм іткерлердің әлеум еттік тегіне де, материалды қ ж ағ- дайына да шек қойылмады. Ол былай түрсы н, ереж еде әрбір уезде ж ән е Омбы, Семей, Верный ж ән е Орал қалалары нда үкімді бір өзі шығара беретін бітістіруш і судья қызметі белгіленді, Торғай облы сы нда облы стық соттың құқықтары мен міндеттері О ры нбор қы лм ы сты қ істер ж ән е азам атты қ сот палатасына ж ү к тел д і.106 А тқаруш ы ж ә н е сот б иліктерінің міндеттерін түпкілікті шектеу 1891 жылғы Ережені іске асырудың сөзсіз саяси корытындысы болғанмен, жаңа сот құрылысының отарш ылдық сипаты айқын аңғарылды: губернаторлар- ды ң қазақтарды «бағынбауын» сы лтауратып өскери сотқа беру құкығы ж ән е т.б. ж ергілікті халықты үрей шылауында үстады. 1891 жылғы Ереже жер мәселесі бойынша аш ықтан-аш ықотарш ы лды қ сипатта болды. Дала түрғындарының көпш ілік бөлігінің, қазақтардың ма- териалды к кұнды лы қтары н, рухани дүниесін, ш аруаш ы лық кұрылымын негізінен қалы птастырған көш пелі тұрмыс-салты олардың рулық-патри- архатты қ дәстүр аясы нда кауы м ды қ м енш іктің ерекш е нысаны сияқты көрін етін ж ерге қаты насы туралы қате түсінік туғызды. 1891 жылғы Ережені өзірлеген кезде шенеуніктер қазақтарды ң ақш а-ры нокты қ қаты- настарға тарты луы на байланысты ж ерге менш ік қаты настары ны ң бұры- нғы стихиялы қ көзқарасы күрт өзгергенін ің мәнін үға бермеді. Сөйтіп, 119-бапта ел м екен д ей тін де, м екен дем ей тін де бүкіл ж ер қоры н ы ң мемлекеттік менш ік деп ж ариялануы заңдастырылды, ал жазғы ж айлау- лар дағды бойы нш а көш пелілердің пайдалануы нда қалдырылды: кен 436 көсіпш ілігіне арналған қы сқы қыстаулардағы жерлер жалға берілді. К а зак өскерлерінің орналасқан ж ерлерін иелеиу мен пайдалану құқы қтары «ерекше ережелермен» аны қталды .107 Қ азақстанды — отарға, халы қты алым алы наты н тап қа айналды ру үкіметтің жергілікті тұрғындарға катысты ф и скальд ы қ саясаты на елеулі түзетулер енгізді. Ш аңыракалымының 2 сом 75 тиын сомасындағы мөлшері кейіннен 3 сом 50тиы нға дейін көбейтілді, 1868 жылғы реформадан кейін жиырма жылдан астам бойы көш пелілер төлеп келген мөлш ер үкім етке ж еткіліксіз болып шықты. Е реж енің 137-бабы д ал ал ы к облы старды ң көшпелі халкын қазы на кірісінің пайдасына әрбір шаңырақтан ж өне оны ауыстыратын кез келген тұруға арналған үй-ж айлардан — киіз үйден, үй- ден, ж еркепеден, жертөледен 4 сом есебімен есептелетін түтін салығын төлеуді міндеттеді. Осы бапқа косымшада: белгілі бір «кожайынның» жа- зғы ж әне қысқы тұрғын үйі бір ш аңы рақ «болып есептследі» деген ескер- ту берілген .108 Ш аңы рақ саны ны ң санағы үш жылда бір рет ж үргізіліп отырды. Ш аңы рақсаны н жасырып, теріс көрсеткен болыс баскаруш ы ла- ры облы сты қ басқарм аны ң каулы сы бойы нш а ш аңы рактан салы к алу кезінде әрбір ж асы рылған ш аңы рақтан «алынатын» алы м ны ң екі есе со- масын өндіріп алумен ж азалан ды .109 149-бап селолы к немесе оты рыкш ы қоғамдардың салы қтөлеуін е қатысты — орыс ш аруалары на, дүнгендерге, ұйғырларға өздеріне бөлінген м емлекеттік ж ер үлесі үшін мем лекеттік шаруалармен ортақ негізде оброк салығы салынды.110 Сонымен бірге К азак- стан тұрғындарына заттай ж ән е ақш алай зем стволы к м індеткерліктер жүктелді. Бұл міндеткерліктер негізінен торт далалы к облы сты ң к азак халқына қатысты болды. Ереж е И мператор маңы ндағы лар каби н етін ің жерінде орналасқан қазақтарға қолданылмады. Кұлынды даласында (Ертіс пен Обь арасында), Алтай таулы аймағында көш іп жүретін қазақтар жер пайдаланғаны үшін К абинеттің пайдасына 6 сом 50 тиын сомасында, қал- ғандары — мемлекеттік қазы на пайдасы на 1 сом 50 тиын түтін салығын төледі.111 Әдетте өрбір ш аңы рактан алы наты н түтін салы ғы н ауыл стар- шындары ж инады ; өз кезегінде, олар алы нған қараж атты болы с б аска- рушысына берді, ол ауылдармен тікелей байланысы бар шешуші тұлғаға айналады. Болы с сайлауы н ы ң п арақорлы қ, қул ы қ-сұм д ы қ , ж алған ха бар таратуды ерк ін п ай далан аты н «п арти яларды ң» өте к е с к іл е с к е н күресім ен өткізілетін і міне сонды қтан. Ә рбір топ өзд ер ін ің саяси кар- сыластарын құлату ж ән е өздері ұсы нғандарды ң ж еңісін кам там асы з ету үшін мүмкін болған құралдардың бәрін пайдаланды .112 Болы старды ңсаны халы қсаны н а, ш аңы рақтар саны на қарай өзгеріп отырды. М ысалы, 1896 жылы Торғай облысында 47 болыс, 70 134 ш аңы рақ болды .113 Жалпы алған- да 1886—1891 жылдардағы Е реж еХ ІХ ғасы рды ңаяғы ндағы К азақстанны ң әл еу м еттік -эк о н о м и к алы қ даму ж ағдаяттары н корсете оты ры п, XIX ғасы рды ң 20-ж ы лдары ны ң ө зін д е-ақ басталған ж аң алы қтарды ң ж алға- сы ж әне аяқтауш ы кезеңі болды. Ш аруаш ылы қ ж әне әлеуметтік саяси үрдістердің бүкіл қайш ылы қты , күрделі жүйесін реттеуде нысанды түрде игі рөл атқара отырып, реформа өлкені біржола империяны ң отарлы қ шет аймағына айналдырды, Қ азақ- станды игеруді тездетіп, Ресей кәсіп к ерлерін ің айм ақты ң орасан зор та- биғи ж әне езге де байлықтарын еселеп алуын ж еңілдетті, үкіметтің ф и с кал ьдық саясаты жағдайды терендете түсті. 437 |