іына  ешбір үшырамай тұра алмады.1  і-Сондықтан

деп жазды: «...бұл (Қ азақ өлкесі. - 
Ред
.) қазір Ресейдің Орта Азияға қарай 
жылжуындағы аса бағалы табыстарының бірі, тіпті Амур мен Уссуриден көп 
жағынан алғанда маңыздырак, өйткені Амур өте шалғайда орналасқан, оны 
игеріп, әскери базаға айналдыру аса кымбатка түседі, ал Қазак даласы Омбы- 
ның жанында тиіп тұр ж әне Жетісуда, Іледен арғы өлкеге бару мен тұруды 
әркаш ан қамтамасыз етуге болады, өйткені ондағы табиғат пен өсімдіктер 
орыстың оңтүстік губернияларынан ғана емес, сонымен катар Солтүстік Ита- 
лиядан да кем түспейді. Акырында, болашакта халыктыңтығыздығы артып, 
орыс губерниялары жаңа жерлерді катты талап еткен кезде ұлан-ғайыр отар 
үшін бүл дайынтұрған және күнарлы негіз... Ал Англия мен Францияда мұндай 
қолайлы деректер бар ма?»3.
И. Завалишиннің шығармасынан алынған едәуір көлемді үзіндіде патша 
өкіметінің аймактағы отаршылдык ниеттерінің демографиялык жағдайды им- 
перияның пайдасына күртөзгерту әрекетімен өзара байланысты екені айты- 
лып отыр. Патша өкіметінің саяси мақсаттары елдің экономикалык мүд- 
делерімен тығыз ұштаса отырып, олар, сайып келгенде, орыстардың автох- 
тондыктұрғындардан сан жағынан басымдығын камтамасыз етугетиіс болды, 
ол өз максатгарына өлкеге славяндардан шыккан келімсектерді жаппай коныс- 
тандыру жағдайында жете алатын еді. «Туркестанские ведомости» авторлары- 
ның бірі С.Гескет аймакты «орыс элементін» ұлғайту аркылы ассимиляция- 
лау міндеттерін былайша аныктаған: «...саны жағынан айырмаш ылыконша 
байкалмаған жағдайда ыкпалдың басымдылығы әркашанда күшті ұлт жағын- 
да болады, орыс халкын ассимиляциялауға жататын өлке халкьг деңгейінің 
50 пайызына дейін жеткізу керек».4 Ташкент училищесінің мүғал імі Сосколь- 
цев генерал М. Черняевтің жаулап алушылык жорыктарының кезекті жыл- 
дығында сөйлеген сөзі кезінде тындаушылардың назарын «бұратаналарды» 
ассимиляциялау салдарына аударды: «...мұныңтүпкі нәтижесі көбінесе сол 
халыктың өз ерекшелігін жоғалтуы болады, үстемдік етуші мәдениетті ұлтқа 
сіңіп кетеді, оны (жергілікті халыкты. 
—Рвд.)
самодержавиелік акпатш аның 
дана баскаруымен Орта Азия халыктары ортак отанының бір денесіне тығыз 
топтаскан кезде... өзбодандығында мәңгі ұстауға болады».5
А ймактағы отарш ылдык саясатты ң түпкі мақсаты айқын аныкталған- 
мен, оны ж үзеге асыру көп ж ағынан дем ограф иялы к жағдайдың өзіндік 
ерекш елігіне байланысты болды, 1867-68 жылдардағы реформаға дейін, 
екі аймакты коспағанда, кең-байтак Қазакстан халкының накты саны ту- 
ралы аны к статистикалы к мәліметтер болмады: Бөкей Ордасында — 1850 
жылы нактыланған деректер бойынша ондағы еркек ж әне өйел тұрғындар 
саны 114 950 адам болған.6 Сібір казактарының облысы бойынша неғұрлым 
ан ы к деректер келтіруге болады. Оған баса назар аудару екі жағдаймен 
түсіндіріледі: бірінш іден, ол кең-байтак кеңістікті алып жатты ж әне өзі 
құрылған уакыттан кейін 758 000 шаршы шақырымға дейінгі жерді алып, 
солтүстіктен оңтүстікке карай Сібір шебінен Ш у өзеніне дейін созылып 
ж атты , б а ты сы н д а О р ы н б о р к а з а к т а р ы н ы ң о б л ы сы м ен ш е к тес ті; 
екіншіден, Сібір казактары ны ң облысы, шамамен алғанда, Кенесары хан- 
ның көтерілісі ж еңіліс тап қанн ан кейін 10 жыл ішінде, Қ азакстандағы
баска әкім ш іл ік басқаруларға Караганда губерниялы к жүйеге жакы нда- 
тылып, 8—10 округті біріктірді, сөйтіп Батыс Сібірде енгізілгендердің 
көбісін өзіне ж инактады . Бұл жағдай казак халкы ны ң өсуі серпінділігін 
шамамен болса да, көзге елестетуге мүмкіндік береді: казактар саны 1852
470

жылы — 181 731 еркек, 154 091 әйел болса; 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: