Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
- Бұл бет үшін навигация:
- «нақты деп санауға болмайды». Алайда бұл орайда, қазақ болыстарын да ревизиялық са- нақтармен қамту жөнінде ескертпе жасауға болады. Олар орналасқан жері
| орыстар - 11 591 еркек,
8099 өйел болған;7 1857 жылы казақтар (еркегі мен өйелі) - 259 720,8 1858 жылы 268 678 адамды құраған.9 1858 жылы қазақдаласындағы келесі әкімшілік болініс — бірқатарсыртқы округтер әкімшілік кұрамынан алынған, 1854 жылы күрылған кең-байтак Семей облысының халқы еркектері мен әйелдерін қоса алғанда 261 487 адам болды.10 Косымша деректер анықталған жағдайда келтірілген мөліметтердің өзгерістерге ұшырауы мүмкін, бірақ соның нәтижесінде реформа ғадейінгі уакыттағы Қазақстандатұрғындардыңнегізгі бөлігі қазақтарболган, ал им- перияның басқа бөліктерінде салык төлейтін халық санын анықтау үшін өрбір үш жыл сайын жүргізілетін ревизиялықсанақдейтіндер жүзеге асырылмады. Округтік приказда халық саны бойынша жинайтын мәліметтерді «нақты деп санауға болмайды». Алайда бұл орайда, қазақ болыстарын да ревизиялық са- нақтармен қамту жөнінде ескертпе жасауға болады. Олар орналасқан жері санакшыларға азды-көпті мәлім ж әне үкіметке адалдығына күмән келтіруге болмайтын болыстарды қамтыды. Алайда көшпелілердің үнемі көшіп жүруі өкімет орындарының болыстар бойынша нақты материалдар жинау ниетін қиындатты, сөйтіп мал мен адамдар саны туралы статистика болыстар мен ауыл старшындарының «бір ғана сөз жүзіндегі түсініктемелеріне негіздел ген» жағдай қалыптасты.11 Бөкей Ордасын ж әне оңтүстік аудандарды қоспағанда, ж алпы К азак - стан ауқымындағы дем ограф иялы қ ж ағдайды ң өзін дік ерекш елігі XIX ғасырдың 50—60-ж ы лдары нда-ақ оны ң тұрғы ндары қүрам ы ны ң м он оэт- никалық сипатының өзгеріске ұшырауынан көрінді. Батыста Новолиния ауданында, солтүстік-батыста Верхнеиртишский және Новоишимский учаскелерінде үкіметгің көші-қонды көтермелеу саясатының нәтижесінде орыстардың қоныстандыру қозғалысының шағын орталыктары құрылды. Оған сонау 1765 жылы қабылданған ж әне қазақтардың XIX ғасыр- дың 20—50-жылдарында округтік орталықтарға айналған бекіністерге елу ша- қырым кашыктықтан жақындауынатыйым салған Ереже қолданылуыныңсақ- талуы көп жағынан себепші болды. Ж еке және үкіметтік отарлау салдарынан Новолиния ауданында ғана 44 000-дай адам болатын орыс, башқұрт, қалмак, ноғай, татарлартұрды, олар қазақхалқымен көрші қоныстанып, қазақтардың саны 1861 жылы 11 538 шаңырақты кұрады.12 Қ азақстан халкы ны ң п оли этн и кал ы к құрам ы ны ң қалы птасуы т у р а лы, он ы ң негізгі көздері мен себегіші к у ә л ік тер і туралы ай ткан д а, ең алды м ен он ы ң бастап қ ы к е зе ң ін е си п аттам а беру к е р ек . Е ң басты өзгертуші құбылыс ретінде көрінсе де бұл үрдіс алғаш қыда, қы сқа мерзім ішінде негізінен алғанда өлкені мекендеуш ілердің м он оэтн и калы қ құры - лымын сақтап қалды. Патша өкіметі Сібірді, Қ азақстанны ң солтүстік-баты с ж ән е оңтүстік- шығыс аудандарын отарлау арқылы Ресейдің ішкі губерниялары мен У к- раинадан шаруаларды көш іріп, солар арқылы Оралдан арғы шет аймақта әлеуметтік тірек жасауды ойластырды. Ж аңадан кұрылған облыстардың бәріне дерлік оры с-украин ш аруала- рын нысаналы түрде қоны с аударту XIX ғасы рды ң 70-ж ы лдары ны ң ба- сында басталып, 80-жылдарда ол жаппай сипат алды. 1889 жылғы 13 шілдеде патша үкіметі село тұрғындары мен мещ андарды ң қазы н ал ы қ ж ерлерде ерікті түрде қоны стануы туралы арнаулы ереж е әзірлеп , оны бекітті. 471 Ж аң а ережеде Т ом ск, Тобыл губернияларындағы , сон дай -ақ Ж етісу, А қм ола ж ән е Семей облы старындағы қоны стану аудандары нақты бел- гіленді. Ш аруаларды жаппай қоныс аудартумен өлкехалқы ны ң демогра- ф и я л ы қ кұры лымы өзгертіліп кана қойм ай, соны мен катар байырғы м екендеуш ілердің пайдалануы нан мал шаруаш ылығы үшін де, ұлғайып келе ж аткан егінш ілік үшін де жарамды жаксы жерлер зорлыкпен тартып алынды. 1885— 1893 жылдар арал ығында ғана Ақмола облысында казақтар- дан 251 779 десятина ж ер тартып алынып, ер адамдар саны 10 940 болатын 24 қоны с аудару учаскесі құрылды, ал шектес Семей облысында 33 064 десятина ж ер тартып алынды. К елім сек халы қты ң барған сайы н ерекш е жедел осе түскен ағыны Ж етісу облы сы ның еншісіне тиді. 1868—1880 жылдарда мұнда 3224 отбасы қоны станды , олардан 2099 отбасы қы стақтар қүрды, ал 1225 отбасы қала- ларда ірге тепті. 13 жыл ішінде (1880— 1893 жылдар аралығында) еркек және әйел халкы ның саны 2 269 520 адам болған Түркістан өлкесінің халқы 3 102 385 адамға дейін көбейді, яғни негізінен алғанда қоны с аударуш ылар есебінен шамамен 37 %-ға ө сті.13 Қ азақстан оң түстігінің ең ірі аймағы - С ырдария облысында оры с- украин ш аруалары ны ң негізгі коныстану аудандары Ш ымкент, Ташкент, Әулиеата уездері болды. Оларда 1884—1892 жылдарда 37 қоныс қүрылды. Қ оны с аударуш ы лар коны стары ны ң бірш ама қауы рт өсу серпінділігі, мысалы, Әулиеата уезінде мынадай болатын: 1874 жылы 331 түрғыны бар М ихайловское, 1876 жылы 1102 адам тұратын Ш алдоварское, 1877 жылы 340 адам тұратын Д м итриевское, 1881 жылы 658 адам түратын П окровс- кое, 331 адам тұратын К аменка, 1884 жылы 449 адам тұратын Н иколаевс кое, 1885 жылы 555 адам тұраты н М ерке, 1886 жылы 643 адам түратын А лексан дровское, 226 адам тұратын К узьм инское, 1889 жылы 210 адам тұратын Подгорное, 210 адам тұратын Ш апалово, 1890 жылы 71 адам тура- тын Л уговое, 71 адам түраты н Бурное, 154 адам тұратын К лю чевое, 1892 жылы 106 адам тұратын Ровное, 753 адам тұратын Грозное, 261 адам тура- тын Головочевское, 401 адам тұратын Гроднево, 139 адам тұратын С теп ное селолары құры лды .14 1889 ж ы лы «Село тұрғы ндары мен мещандарды қазы налы к ж ерлерге қоны стандыру туралы» зан кабылданып, ал 1891—92 жылдарда бұл ереже Торғай, Орал облы старына колданылды. Осы актімен қоныс аудару қозғ- алы сы н үкім ет толы ғы мен өз қолы нда ұстап, ж еке отарлауға елеулі ш ек қойды. Енді ж ер үлестерін алу үшін арнайы р ұқсаттал ап етілді. Алайда Петербург өкім ет оры ндары ны ң көш і-қон үрдісінің бүрынғы стихиялық сипатын қалайда бір реттеуге ұмтылысы мүлде іске аспады. 1891—92 жылдардағы егіннің шықпай қалуы мен аш арш ы лық еуропа- лы қ Ресей ш аруалары ны ң бұқарасын бос жерлер іздеп шығыска бет алуға мәжбүр етті. Бұл орайда қоныстануш ылар құрамында: Ж етісу облысында — Воронеж, Тобыл, Томск, Пермь, К азан, Орынбор, Харьков губернияла- ры нан; С ы рдария облы сы нда - В оронеж, Астрахан, С амара, Саратов, Тамбов губерниялары мен баска да губерниялардан, сондай-ак Дон Әскері арасынан ш ы ққандар басым болды .15 К азакстанды С ібірм ен, Еділ бойы ны ң өн еркәсіпті ауданымен ж әне О ң тү стік О р алм ен те м ір ж о л м а ги с тр ал ьд ар ы арқ ы л ы ж а л ға сты р у мүмкіндігі үкіметті өлкенің қоныстандыру арқылы игерілуін жеделдетуге 472 итермеледі. Осы мақсатпен Ф .А .Щ ербинаны ң экспедициясы жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|