Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| Акмола, То-
рғай ж ән е Семей облы стары ны ң 12 уезін м ұқият зерттеді. О ны ң рссми мақсаты жергілікті тұрғындардың ш аруаш ы лық өмірін зертгеумен үшга- стырылды. Экспедицияны ң материалдарын патша өкіметі «артык» казак жерлерін күшпен тартып алуды кеңейту үшін пайдаланды. «Орыстар отарлауы ны ң бірте-бірте кеңейтілуіне байланысты қазак- тардың иелігіндегі жерлердің ауданы едәуір қы сқара бастады, ал сонымеи бірге казақтар үшін олардыңтұрақты ж әне үздіксіз көш іп жүретін коны с- тарын кейбір ш ектеулер ж үзеге асыры лды ...»16 — деп, байырғы халы кты ц жер қоры нда қалы птасқан жағдайды «Тургайская газета» осы лайш а си- паттады.17 О ры с-украин ш аруалары саны ны ң каулап өсуін қоны станды ру ж әне қазақтарды ғасырлар бойы ірге тепкен орындарынан ығыстырып шығару саясаты ны ң ең басты нәтиж есі ретінде ғана емес, соны мен катар ж аңа коны с аударуш ы ларды ң н егізгі б өлігін ің ж ас м өлш ерін ің төм ендігі, өмірлік белсенділігінің мол болуы, бала туудың адам өлуінен басымды- ғының салдары ретінде де қарастырған жөн. Алайда бұл түрғыдан алғанда ертеден тұратын казактарды ң ерекшелігі ф актісін атап өту керек. Оларға ең алдымен табиғи өсім тән болатын. Тұтас алғанда, қоны с аударуш ылар саны ны ң қауырт өсуін 1870—1914 жылдардағы деректер көрсетеді, ол: А қм ола облы сы нда — 721 091 адам, Семейде — 159 972, Ж етісуда — 156 826, Сырдарияда - 61 212, Торғайда - 226 825, Оралда - 108 467, барлығы — 1 434 393 адам. Қ азақстан халкы саны ны ң өзгеруі мен этн и кал ы к қүры лы м ы ны ң қалыптасуына қолайлы болған негізгі көздер мен ф акторлар туралы айт- қанда, саяси ж ер аудару сияқты құбылысты естен шығармаған ж өн. 1863 жылғы поляк көтерілісіне катысушылар, халы қ ерікшілдігі ағымдарының көрнекті қайраткерлері, социал-демократтар да көш і-кон үрдісін кейбір дәрежеде жандандыра түсті, ал негізінен алғанда, Кдзакстан тұрғындары- ның этни калы к кұрамы на ыкпал етті. К ейбір деректерді келтіре кетуге болады: 1863 жылы Семей облысында — 122 адам,18 Верхнеуральскіде — 51, П етропавлда — 69, Ж етісуда жалпы ж инактап алғанда 100 адам айдауда болды .19 Алайда қоғамды к санада, өлкенің, калаларды ң мәдени өмірінде, аса көрнекті қайраткерлердің (атап айтканда, Абай Қ ұнанбаевты ң ж ән е баскаларды ң) көзкарастары н калы птастыруда саяси ж ер аударуды ң игі рөл аткарғаны мен, дем ограф иялы қ жағдайда басым көрсеткіш болмаға- нын мойындау керек. Қ азакстан аум ағы на ішкі губерниялардан коны с аударуш ы ларды ң ағылып келуі аркасы нда ғана емес, Қытайдан да келуш ілер қоны станды - рылды. К ұлжа өлкесінің Цин им периясы на кайтары луы на байланысты дүнгендер, ұйғырлар мен казактар бұкарасы Қ азакстан ға ж әне көрш ілес Қырғызстанға коны стануғатілек білдірді. П рофессор П.Г.Галузо зерттеліп отырған үрдістің себептерін карасты ра келіп, мүны патш а ө кім етін ің егіншілерді қоныстандыру аркылы Кытайдың Құлжадағы экон ом икалы к жағдайын әлсіретуге ж әне екінш і ж ағы нан, аймақтағы өзін ің ы кпалын күш ейтуге ұмтылысымен түсіндірді. Режим К ы тайм ен ш екарада әскери ш иеленіс болған жағдайда ұйғыр-дүнген тұрғы ндары н Қ ы тайға карсы кимылдай алатын әскери күш ретінде де пайдалануға үміттенді.20 Е ң алды мен сол кезде Қ ұлж а өлкесінде тұратын казактарды ң, ұйғырлар мен дун- 4 7 3 гендердің саны н аны қтап көрейік. К ұлж а туралы елеулі зерттеулердің өте хабардар авторы С.Н.Велецкий «шамамен алынған деректер бойынша» қазақтарды ң санын еркектер бойынша 20000 адамға жуық; ұйғырлар — 51 мың адам, дүнгендердің жалпы саны 4 мың адамнан аспайды деп анықта- ған.21 Ал Ж етісу өлкесіне келгендері қанша? Д.А.Исиев 90 мың адам дейді.22 С .Ростовскийдің пікірінше, 120 240 дүнген мен «тараншыдан» Ж етісуға 60 ОООадам көш іп келген .23 Н .Н .П антусов басқа деректер, 1871—77 жылдар іш інде — Верный уезіне 26 164 ұйғыр, 1126 дүнген, барлығы еркек-әйелі бар 27 290 адам болды деген дерек келтіреді; Ж аркент уезіне 19 209 ұйғыр, 1347 дүнген, барлығы еркек-әйелі бар 20 556 жан келген. Жиынтығы 47 846 адамды кұраған .24 X .С утеева казақтарды ң, ұйғырлар мен дүнгендердің Ж етісуға орыс әскерлерін ің ізінш е түгелдей дерлік қоныстандырылғаны туралы ж азад ы .25 [ Ү йғырлар мен дүнгендерді Ж етісуды ңхалы қты ғы з орналаскан аудан- дары на қоны станды ру объективті түрде ж ер тарлығын күш ейтіп, казак халкы н ы ң наразы лы ғы н туғы зды ,26 1896 жылы Ж етісу казак әскерін ің күрамында Қытайдан көшіп келіп, Ресей бодандығын қабылдаған мың кал- м ак болды.27 К азак автоном иялы к республикасы кұрылғанға дейінгі бірінші ж әне бірден-бір 1897 жылғы ж алпы ға бірдей халы к санағы империя, соны ң ішінде К азақстан халқы ны ң саны мен кұрамының өзгеруі туралы кызык- ты деректер береді. К ейбір кем ш іліктеріне қарам астан,28 ол халы к саны ж ө н ін д егі а зд ы -к ө п т і д ұры с а қ п а р а т к ө зі болы п таб ы л ад ы . О ны ң ж үргізілуін елде капитализм дамуы ның кажеттері туғыздыД Байырғы халы к санағын ж үргізу мерзімі көш пелілер кы стауларыны ң быты раңкы лы ғы на ж ән е орналаскан ж ерлерінің қиындығына байланыс- ты ұзарты лды. Есептеуді 1896 жылғы қараш а ж өне ж елтоксан айлары ішінде, яғни Ресей губернияларындағыға карағанда едәуір ертерек жүргізу жорамалданды.29 С ан ак бойы нш а облы стар халкы ны ң саны: ерлер мен әйелдерді коса алғанда Акмолада - 645 232, Семейде - 684 590, Жетісуда — 663 769, Сырда- рияда — 835 432, Торғайда — 453 416, Оралда — 645 124 адам, бүкіл К азак- стан бойынша — 3 927 560 адамды кұраған.30 Х алы қ санағы бірінш і рет ж үргізілгендіктен, ереж елер мен нұскау- лардың біраз бұзылуына жол берілді, жекелеген жағдайларда елді мекен- дер бойынша есептеулердің нәтижелері кайта тексеру ж әне нактылау үшін кайтарылды. О блыстар бойы нш а қоры ты нды деректерді аныктаудағы кө р ін еу ал ш акты қтар д ы да осы м ен түсін діру керек: мы салы , баска зерттеуш ілер сиякты ж екелеген облы старды ң адам саны туралы санак м атериалдары на ж үгінген Н .В .Т урчаниновты ң зерттеулерінде мынадай өзгеш е деректер келтіріледі: еркектер мен әйелдерді коса алғанда, Семей облысында — 684 590, А кмола облысында — 682 608 адам тұрған.31 1897 жылғы шолуда Семей облысы тұрғындарының саны Н.В.Турчани- новтың деректерімен салыстырғанда 2319 адамға көп, ал Акмола бойынша 179 адамға аз көрсетілген .32 М ұрағат деректемелері де баска цифрлар келтіреді — Семей облысы бойынш а 688 639, Акмола облысы бойынша - 668 372 адам .33 А йта кетелік, 1897 жылғы сан ақ бойы нш а мәліметтердің ала-күлалы ғы Ресейдің баска аудандарына да тән. Егер кыскы жағдайла- рға ж әне каты нас ж олдары ны ң болмауы на байланысты біркатар ауыл- 474 дардың қамтылмауы фактісін ескерсек, Қазақстан халқының жалпы сипы 4 миллион адам деңгейінен арты қ болуға тиіс. Х алык санағы этн и калы қ топтарды ң тілдік арақаты насы н ан ы қтауіи мүмкіндік берді. Әрине, екі генерал-губернаторлы қта қазақтар корінеу көпш ілік болды: Дала генерал-губернаторлы ғы бойы нш а - к а за қ т іл ін I 903 030 адам немесе халы қты ң жалпы саны ны ң 7 7 ,1%-ы, орыс тілін — 431 184 адам немесе 17,8 %-ы, украин тілін — 37 673 —1,5%, татар тілін — 41 765 — 1,6% білген, одан әрі тілдік топтарды таратуш ылар саны кему принципі бойынша мордвиндер, немістер, еврейлер, баш құрттар, поляктар, өзбек- тер, сондай-ак саны 1000 адамнан аспайтын халықтардың тілдері бойынша — литвалы қтар, латы ш тар, молдавандар, грузиндер, қалм ақтар, чехтар, француздар, шведтер, ағы лш ы ндар ж ән е т.б. келеді. Байырғы халы к ба- сым жағдайда болған оңтүстік аудандарда да тұрғы ндарды ң этн и калы к құрамы алуан түрлі: казақтар — 1 198 112 — 79%, ж алпы халы қ саны на шаққанда, өзбектер — 74 539 — 4,95%, орыстар — 71 049 — 4,80%, қырғыздар — 58 700 — 3,9%, ұйғырлар — 55 815 — 3,70%, украиндар — 12 143 — 0,81%-ды құраған.34 С анақш ы лар ж инаған м әліметтердің шамамен алы нуы салдары нан 4 миллионнан астам адам болатын қазақ халқының саны көрінеу кемітілген жөне анық емес болып шықты. Мұны қазақ әйелдерін, әсіресе неке жасы- на жетпеген, оны ң үстіне некеге тұрмаған қыздарды санақш ы лардан ж а- сыру туғызды. 12—13, тіпті 9 ж асы нда күйеуге берілетін реттер аз кез- деспеді.35 1880 жылы Торғай даласы н аралап ш ы ққан В .Ю зеф о 14 ж асар баланың 13 ж асар қызға үйленіп, ал бір жылдан кейін балалы болған ф ак- тісі туралы айтады .36 Өлкеде уакыт өте келе орыс халкының саны едәуір көбейді: Акмола облы- сында — 56 %, Оралда — 40,8 %, Торғайда — 37,5%, Семейде — 24 %, Жетісуда — 23,5%, Сырдарияда — 6,2 %-ға жеткен.37 1897 жылы санақтың қорытындылары бойынша, Жетісу, Орал, Сібір казак әскерлерініңсаны тиісінше еркек-әйелін коса алғанда 33 767,114 166 ж әне 103 424 адам болған. Тұтас алғанда, халы қты ң санындағы, этн и калы қ ж ә н е үлтты к кұра- мындағы елеулі өзгерістер қазақ ұлтының ғана емес, баска ұлттарды ң да әлеуметтік-экономикалық өміріне капиталистік қатынастардың ыкпал жа- сап, шаруашыл ық саласында, олардың арасындағы өзара қатынастарда дами бастағанын көрсетті. Үйымдастыру ісіндегі, жүргізу төсіліндегі, мәлімет- терді өңдеудегі ж екелеген кем ш іліктеріне қарам астан, 1897 жылғы ж ал- пыға бірдей халы к санағы ны ң орасан зор ғы лы м и -п рактикалы қ маңызы болды, коғам тірш ілігінің негізгі параметрлерін аны қтап, к а за қ ауы лы - ның экономикалыктомаға-тұйықтығын күйретті, кең-байтақ өлкеде отар- шылдық тәртіптерді одан өрі нығайтып, орналасу тығыздығының тұрғын- дар кұрамы ж өнінен өте ала-құла екенін ескере оты рып, халы қты ң ке- лімсек контингентін одан әрі орналастыру жөніндегі үкімет жоспарларын жеңілдетті. 2. ҚАЗ АҚ А У Ы Л Ы 1867-1868 жылдардағы реформа номадтардың әлеум еттік-экон ом и ка- лы к өмірінің бүкіл калпын өзгертіп, олардың коғамды қ қүрылымындағы жүктеу/скачать 47,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|