Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

ақ ы н . О ны ң өлең дерінде қ а за қ даласы н да сауда кап и тал и зм ін ің тууы, 
б ай л а р мен с а у д а гер л ер д ің көп б ай лы қ пен ақ ш аға ие болуы ж олы н - 
дағы к ү р есі, қ о там н ы ң аз у ақ ы тта б ай лар мен к ед ей л ерге ж ік те л у і, 
б и л ік үш ін кү р е с, сай л ау н ау к ан д ар ы кезін д егі көп теген ар ам зал ы қ
ө р ек еттер мен д ау -д ам ай лар кө р к ем тілм ен м ейлінш е айқы н да әсерлі 
су р еттел ед і. Ж а ң а б ай лар - к ө п ес тер мен ш ен еу н ік тер тарап ы н ан ха- 
л ы к ты ң ая у сы з қан алуы н ол ш ы нш ы лды қпен ж ә н е аш у-ы зам ен ж ы р- 
лады . «А лдауш ы ж алған» д астаны н да ол былай деп ж ы рлайды :
П і т і н е т о л д ы о с ы л а й ,
М о м ы н ж а т к а н е л і м е ;
К ә р f y c K e i w e M б ұ з ы л д ы
Д а р и я ш а л қ а р к ө л і м е .
О с ы к ү н д е з а м а н ы ң
О с ы л а й ш а б о л ы п т ұ р !
А кы н к ү р е стен бас тарты п , отарш ы лд арм ен ауы з ж а л асқ ан д ар ға 
ж и ір к ен іш к е , ы заға толы сөз арнайды . Ш ортанбай бүкіл ш ы ғармаш ы - 
лы ғы н д а д алад ағы отар ш ы л д ар мен олар д ы ң к о л ш о қ п а р л ар ы н ы ң іс- 
ә р е к етін ая у сы з сы н ай ды , тәу е л сізд ігін ен айы ры лған х ал ы қ тағд ы р ы - 
на қатты қ ай ғы ры п , елді б ір л ік к е ш ақы рады .
М ұрат Мөңкеұлының 
(1843—1906) ш ы ғармаш ылығы негізінен Батыс 
Қ азақстан д а болған оқи ғаларм ен тығыз байланысты. Патша үкім етінің 
Е рекш е ком итеті 1868 ж ы лғы 21 қазан да б екіткен «О ры нбор ж ән е Б а ­
ты с С іб ір ген ер ал-гу б ер н ато р лы қтар ы н ы ң далалы қ облы стары н баск- 
ару ту р ал ы у ақ ы тш а ереж е» х ал ы қты ң ж а ң а тол қуы н туғы зды . Бұл 
кезд е Т ү р к іст ан өл кесі С ы рд ари я ж ә н е Ж етісу об лы стары н а б өлін іп, 
Түркістан генерал-губернаторлы ғы күрылған едг' Ж аңа Ережеге сәйкес 
Қ а за қ с т а н н ы ң қалған б ө л ігін ің аумағы орталы ғы Орал қаласы нда б о ­
лтан О рал, орталы ғы О ры н бор қаласы н д а болған Т орғай , орталы ғы
Омбы қаласы н д а болған А қм ола ж ә н е орталы ғы С емей қаласы нда б о­
лтан С ем ей об лы стары н а бөлінді. Іш кі Орда (Б өкей О рдасы) А страхан 
гу б ер н и я сы н ы ң кұрам ы н а кірді. О блы стар өз іш інде уездерге, болы с- 
тар мен старш ы нды қтарта бөлінді. П атш аны ң хан үрп ақтары н а сы йла- 
ған ж ер ін қ о с п а тан д а , ж ер Р есей м е м л ек е тін ің м ен ш ігін е көш ті. Ха- 
лы қ тан ж и н ал аты н алы м дар көлем і көб ей тілді. Б аты с Қ азақ стан н ы ң
қ а за қ та р ы ж а ң а ер е ж еге ж ауап ретін д е к ө те р іл іск е ш ы қты . Қ и я л - 
таж ай ы п ө л к е — «Ж и д елібай сы н та» ж ә н е «Т ескентаута» көш іп кету 
идеясы таралды . П атш а өкім еті ә с к е р ж іб еріп , кө тер іл ісш іл ер д ің ж о- 
лы н б ө гед і. М ұ р атты ң п о э т и к а л ы қ күш і н ак осы к е зе ң д е ер екш е 
көрін ді. Ол халы қты ң өз тәу ел сізд ігі үш ін, құт-берекелі өл кеге көш іп 
кету ж олы ндаты к ү р е с ін ің қуатты ж арш ы сы н а, ұран ш ы сы н а ай н ала- 
ды. «Үш қи ян » деген ө л ең ін д е М ұрат Қ азақ стан д ы ж аулап алу ж ә н е 
отарлау ж атдайлары н даты қ а зақ та р д ы ң күй ініш ті өм ірін суреттеген:
Е д і л д і т а р т ы п а л ғ а н ы -
Е т е к к е к о л д ы с а л ғ а н ы ,
Ж а й ы қ т ы т а р т ы п а л ғ а н ы —
Ж а ғ а ғ а к о л д ы с а л ғ а н ы .
О й ы л д ы т а р т ы п а л т а н ы —
О й ы н д а т ы с ы н ы ң б о л т а н ы .
5 4 8

М а ң ғ ы с т а у д ы ң ү ш т ү б е к
О н ы - д а ғ ы а л ғ а н ы .
Ү р г е н і ш п е н Б ұ қ а р ғ а
А р б а с ы н с ү й р е п б а р ғ а н ы —
К о н ы с т ы ң б а р м а к а л г а н ы ? !
М а л м е н б а с т ы е с е п т е п ,
Б а л а н ы ң с а н ы н а л ғ а н ы —
А ң ғ а р с а ң ы з , ж і г і т т е р ,
З а м а н а н ы т а ғ ы д а
Б і р к ы р с ы к т ы ң ш а л ғ а н ы !
Бұл ө л ең ін д е ол А с ан қ ай ғы , Қ а зт у ғ а н , О р а к , М ам ай , Т ел а ғы с, 
Ш ора, И сатай си яқ ты , туған ө л к ес ін д е б ақы тты өм ір сүре ал м ай , ар - 
манда кеткен баты рлар туралы толғанады .
М ұрат ақы н отар ш ы л д ы қ са яса т қ а за қ т а р д ы ң еж ел гі ж ер л ер ін ба- 
сып алып қан а қо й м ай , ж е тк ін ш ек ұрп ақты т ә р б и е л е у ге де к е сір ін
тигізеді деген аландауш ы лы ғы мен корқы ны ш ы н ж асы рмайды . М үрат- 
ты ң «Қ азтуған» , «Ш алгез» деген ө лең дері өткен зам ан н ы ң ж ы р ш ы - 
ж ы раул ары н ы ң д әстү р ін ж аң а зам ан тал ап тар ы н а с ә й к е с одан әрі да- 
мытуға ж ол салған э п и к а л ы қ үлгілер болы п табы лады .

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: