қой- 551 Г. Н. Потанин

Г. Н. Потанин.
ы лар тал ап тар ға сай ем ес. М ы салы , ис- 
J m
r 4 ß L
лам н ы ң дін и ғи браттары н уағы здайты н
« С а л -с а л » , « З а р қ ұ м » , « Ж ұ м -ж ұ м а » , 
кө р ш іл ес ш ы ғы с елдері ертегіл ері мен 
аң ы зд а р ы ж е л іс ін е к ұ р ы л ған «С ейпіл 
м үлік», «Бозж ігіт», «Ә білхарис», «Ш ә- 
к ір -ш ә к ір ө т » , « Ш ах м а р ан » ,« Қ ам а р за- 
ман» ж ә н е басқалары , кл асси к ақы ндар 
Ф и р д о у си , Н и зам и , Н ауаи ш ы ғарм ала- 
ры ны ң сю ж еттері бойы нш а қайта ж азы - 
л ғ а н « Ш а х н а м а » , « Л ә й л і- М ө ж н ү н » , 
«Ф архат-Ш ы ры н », «Тахир мен Зухра», 
сон д ай -ақ «М ұңлы қ-Зарлы қ», «Атымтай 
жомарт», «Орақ пен Күлше» сияқты қис- 
са-д астан д ар ж елісі шығыс әд еб и етін ен
а л ы н ғ а н ы м е н , 
м а зм ұ н ы ж ә н е о к и - 
ғ а л а р д ы ң б а я н д а л у ы ж а ғ ы н а н қ а з а қ
ф о л ь к л о р ы н ы ң тү п н ү сқ а туы нды лары н а айналы п кетті деуге болады. 
О лар ө зд ерін ің көркем д ік деңгейі, баяндау стилі ж ән е басқа қасиеттері 
ж ағы н ан б ір -б ір ін е мүлде ұқсам айды . О сындай өдеби өзара араласты к 
к ө р ш іл е с Ш ы ғы с халы қтар ы м ен әдеби б ай лан ы с д әстү р ін қалы п тас- 
ты ры п , д ам ы туға оң ы қп ал етті. Т ак ы ры б ы әр түрлі б олған м ен , бұл 
ш ы ғар м ал ар д ы ң б әрі д ер л ік адам бойы н дағы асы л каси еттер — адал- 
ды қты , б аты рлы қты , м ахаб батка құлай б ерілген дікті ж ы р етіп, гум а­
н изм и д еял ар ы н ас қ а қ т а т а түсті, зүлы м ды қ, ая р л ы к , к е к ш іл д ік , ж ал- 
ғанды қ пен сұм пайы лықты ж еріне ж еткізе әш кереледі. Бұл әдеби құбы- 
л ы с қ а өз ты ң д ау ш ы л ар ы мен о к ы р м а н д ар ы н ьщ өмірді л и р и к а л ы к
к ө зқ а р а с тұ р ғы сы н ан тан у арқ ы лы өз б етін ш е Ж етілуіне к ө м ек тесу
идеясы тән болды. Ондағы оқи ға ж ел ісін ің барлы ғы нда адам дарды ң өз 
ө м ір ін қ а й тк ен д е ж а қ с а р т а ал аты н ы , кед ер гіл ер д ен қалай өтіп, әр 
түрлі қ и ы н д ы қ тар д ы қ а й тк ен д е ж е ң іп , таб и ғатты ң дүлей күш терін
қалай бағы нды руға болаты ны баяндалды .
К а за қ тілінде кітап тар басып ш ы ғаруда Қ азан баспалары үлкен рөл 
атқарды . Ғ асы р со ң ы н а карай олар ф о л ь к л о р л ы к эпос, ки сса-д астан - 
дарм ен қ а тар , Д у л а тты ң «Ө сиетнам а» (1880), Қ о ж а А хмет Й асау и д ің
«Д иуани Хикмет» (1896), Ш ортан байды ң «Баланы ң зары» (1890) өлең- 
дер ж и н ағы н да басы п ш ығарды. «Дала уәлаяты » газетінде» 1899 жылы 
А б ай ды ң «Ж аз» ж ә н е «Болы с болды м м інеки...» деген екі өлеңі ж ари - 
яланд ы . X IX ғасы р д ы ң аяғы н д ағы к ітап басы п ш ы ғару осы ған д ейін 
әд еб и туы нды лары ұрп ақтан ұ р п ақ қ а ауы зш а ғана ж етіп келген қ а за қ
әдеби еті үш ін ү л к ен құбы лы с болды.
XIX ғасырда қазақ әдебиеті өмірінде фольклорлық мұраның және ауыз­
ша халы қ ш ы ғармаш ы лы ғы ны ң үлгілерін ж инау, оларды басып шығару, 
о л ар д ы ң м а зм ұ н ы м ен к ө р к е м д ік е р е к ш е л ік т е р і ту р ал ы ал ғаш қы
пікірлердің пайда болуы сияқты маңызды бағыттар орын алды. Ғасырдың 
басында-ақ Қазақстанға келгендер, әсіресе орыс саяхатшылары мен ғалым- 
дары қазақтарды ң тұрмысы мен өмір салтын, тарихы мен өдеби туынды- 
лары н зерттеуге зор көңіл бөлді. Олар ж азған көптеген материалдар «За­
писки п утеш ественников» ж урн алы нда ж арияланды . Ғ асы рды ң орта
552

шенінен бастап халықтың рухани өмірінен 
дерек беретін мұндай материалдарды ж и- 
н аум ен ж ә н е ж а р и я л а у м е н зер тте у ш і 
ғал ы м д ар Ш .У ә л и х а н о в , В .В .Р а д л о в ,
Г.Н. Потанин ж ән е басқалар жүйелі түрде 
айналысты. Қ азақтыңтұңғыш ғалымы, ф и­
лолог, тарихшы, саяхатш ы Ш оқан У әли- 
ханов қазақхалқы н ы ң өткен өмірін қазақ- 
тарды ң ауы зш а халы қ ш ы ғармаш ы лығы - 
ның әдеби үлгілерімен ты ғыз байланыста 
қ а р а с т ы р у ғ а ұ м ты л д ы . Қ а з а қ т а р д ы ң
көрш ілес халықтармен тарихи байланы с- 
тарын да осы тұрғыда зерттеуге тырысты.
Ш. У әлихановты ң ғылыми еңбектерінде 
қазақтардың эпикалықтуындыларын зерт­
теуге зор көңіл бөлінеді. Аса көрнекті тү- 
ріктануш ы ғалым В.В.Радлов ө зін ің он 
том ды қ ш ы ғарм алар ж и н ағы н ы ң «Түрік тай п ал ары қ а з а қ хал ы қты қ 
әдебиетінің үлгілері» деген үшінші томын түгелдей к а зақ ф ольклоры н а 
арнады. Ол қазақтарды ң ш еш ендік өн ерінің зор екенін, оларды ң табиғи 
дарынының молдығын ж әне осының арқасында өрқаш анда ы рғакка ж әне 
тіпті жай сөйлескеннің өзінде ұйқасқа мән беретінін ерекш е атап өткен. 
В.В.Радлов қазақтарды ңж оғары поэтикалы қм өдениетін атап көрсетті. Ол 
халы қж ады н ы ң қанш алы қты күшті ж ән е қ а за қ т іл і мен оны ң поэзи ясы
дамуының деңгейі қаншалықты жоғары екеніне көзбен көріп көз жеткізді. 
Қ азақтардың ауызша халы қ ш ығармашылығының, ф ольклорлы қ ж анры - 
ның байлығына қайран қалған ол казак әдебиетін дидактикалы қ, эп и ка- 
лы к ж әне лирикалы к ж анрларға бөлген.
Ш .У әлиханов пен В .В .Радловты ңтәж ірибесі к азақ ф ольклоры н бола- 
шактағы жинауш ы лар мен зерттеуш ілер үшін үлкен мектеп болды.
К ө р ш іл ес х ал ы қтар арасы н д а ө зар а ты ғы з қ а р ы м -қ а т ы н а с т ы ң д а- 
муы қ а за к дал асы н ы ң рухани өм ірін е игі эсер етті. Осы үрд істің ар к а- 
сында Абай Қ ұнанбаев, Ы бырай А лты нсарин, Ш окан У әлихановтұсы н - 
да қ а з а к ғы лы мы мен әд еб и еті д ү н и е ж ү зіл ік д ам у үл гісін д е оры с де- 
м о к р ати я л ы қ ж ә н е еуроп а м әд ен и етім ен ж а к ы н д ас ты , Ы бы рай д ы ң
оры сты ң алды ңғы қатарлы п ед агогтары мен ж а зу ш ы л а р ы н ы ң т ә ж і- 
ри бесін п ай далан уы , т ә р б и е л ік си п аттағы туы н д ы л ард ы қ а з а қ т іл ін е
аударуы ж ә н е оларды 1878 ж ы лы ж а р ы к к а ш ы қ к ан « Қ а за к х р ес то - 
матиясына» енгізуі, А.С. П уш кин, М.Ю . Л ермонтов, И. А. К ры лов туы н- 
ды лары ны ң Үлы Абай ж асаған керем ет аударм алары қ а за қ ж ә н е оры с 
әд еб и етін ің б ай лан ы сы н н ы ғайты п қ а н а қ о й ған ж о қ , со н ы м ен қ а тар
қ азақ ұлтты қ өдебиетін прогресс ж олы на бағыттады. О ны ң үстіне А бай 
ш ы ғы с сю ж еттерін п ай далан а оты ры п , «Е скен дір», «М асғұт», «Ә зім 
әңгім есі» атты дастан д ар ж азды .
Осы ж ағдай л ард ы ң б әрі X IX ғасы рдағы к а з а к ә д е б и е тін ің ж а ң а 
көркемдік ізденіс ж олы на түсуіне, халы қты ң өмірін тереңірек ж ән е ж ан- 
жакты зерттеп, бейнелеуге ұмты луына түрткі болды. Әдебиет маңызды 
сипатқа ие болып, қоғамны ң рухани өмірінде неғұрлым елеулі рөл аткара 
бастады. Ж оғарыда аталған ж өне басқа да әдебиет кайраткерлерінің шы-

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: