Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты
жүктеу/скачать 47,68 Mb. Pdf көрінісі
|
Қаз тарихы 3 том
| үйіырлир
мен дүнгендер Ж етісу облысында мекендеді. М ордвалардың иегізгі бвлІГІ Ақмола облысында (22,2 мың), әсіресе оның Көкшетау (18,3 мың) жөне I Іет- ропавл (3,9 мың) уездерінде тұрды. Қазақстан тұрғындарының 90%-ынан астамы ауылдык жерлерде копыс- танды. Олардың басты кәсібі ежелден көшпелі мал шаруашылығы болатын. XIX ғасырдың аяғы — ХХғасырдыңбасындаегіншілікхалықтыңкопболігінің негізгі кәсібіне айналады. Онымен қоныс аударушы шаруалардан баска казак- тар да айналысты, олар 1897 жылғы санақбойы нш а өлкедегі бүкіл егінші ха- лықтың 55,4%-ы болды.1 Село тұрғындарының басым көпшілігі — 2/3 болігінс жуығы казақ шаруалары және қоныс аударушы шаруалар кедейлер мен баты- рақтар еді.2Таптыкжіктеліс коныс аударушылардеревнясындағана емес, со- нымен катар казак ауылында да күшейді: жер мен мал ірі феодалдардың, бай- лар мен кулактардың колына шоғырланды. XX ғасырдың басында өлкедегі төрт далал ык облыстың 10 уезінде жылкының 88%-ынан 91 %-ына жуығы аукат- ты шаруалар мен байлардың иелігінде болды.3 Ішкі ордадағы бір ірі феодал 700 десятина жерге егін салып, сату үшін мал өсірген, 20—30 тұракты ж әне 300—400 маусымдыкжұмысшы жалдаған.4 Ірі байлар ағайынды Баймұхамедовтердің 3,5 мың десятина жері, ал Дербісалы Беркімбаевтың 20 мың десятина жері болған ж ән ет.б .5 Күйзелген шаруалар ауыл шаруашылык батырактарының қатарын толыктырып, табыс іздеп шетке кетгі. Өлкеде село тұрғындары мүлдем басым болған жағдайда дегенмен де қала халкының өсуге бейімділігі байкалды. 1870—1897 жылдар ішінде барлыккала- ларда қала халкы үш есе дерлік, 1897 —1914 жылдарда бір жарым еседен астам көбейді. Казанғадейінгі кезенде мұнда 28 кала, оныңішінде бесеуі ғана: Шым- кент, Әулиеата (Тараз), Түркістан, Перовск (Акмешіт) ж әне Ж аркент ежелгі калалар болды, калған 23 кала өлкенің Ресейге косылуы барысында немесе одан кейін пайда болтан. Дегенмен де Қазан революциясына дейін мұнда ха- лык саны 50 мың адамнан асатын бірден-бір ірі кала болған жоқ. Тек торт кала ғана бұл цифрға жакындады: 1915 жылы Оралда — 47,5 мың, 1911 жылы Петро- павлда — 43,2 мың, 1913жылы Верныйда —43,2м ы ңж әне 1911 жылы Семейде — 34,4 мың адам тұрды.6 1914 жылы өлкенің калган 19 каласының әркайсысын- да халык саны 10 мың адамға да жетпеді. Қалалардың көпшілігі әкімшілік орталықтар ретінде пайда болды. Бірте- бірте, әсіресе XIX ғасырдың аяғы — XX ғасырдың басында біршама ірі кала- ларда — сауда ж әне мал шаруашылығы мен егіншілік өнімдерін ұқсату орта- лыктарынаайналған Оралда, Петропавлда, Верныйда, Семейде, Костанайда, Ш ымкентте, Әулиеатада ж әне баскаларында өнеркәсіптік даму үрдісі бас- талды. Қалалардыңхалкы негізінен көші-кон үрдісі есебінен өсті. Қазакстан кала- ларында көбінесе орыстар, казактар мен татарлар тұрды. 1897 жыл ы кала түр- ғындары арасындағы орыстардың үлес салмағы Орал облысында — 82,8%, Тор- гай облысында — 76,2%, Акмола облысында — 56,4%, Семей облысында 54%, осы торт облыс бойынша барлыгы 66,7% болды. Осы облыстардагы кала түр- ғындарының арасында казақтар — 16%, татарлар — 14,3%, баскалары 3%-ын кұрады. Қала халкының әлеуметтік құрамы да әр түрлі еді. Зерттеушілердің есеп- теу бойынша, Орта Азия мен Қазакстанныңтоғыз облысындағы кала түрғын- 571 дарының 20%-ына жуығы ауыл шаруашылығымен және ауыл шаруашылық кәсіп ш іл ігім ен ай н ал ы сқан (ш аруалар, баты рақтар ж ән е басқалар). Әкімшілік, сотж ән е полиция әскери шенділерінің үлес салмағы 7,1%-ға, дін қызметшілері — 1,7%-ға жетті. Ең ірі әлеуметтік топ сауда буржуазиясы бол- ды — 20,3%, бірақ бұған саудада жұмыс істейтіндердің бәрі, соның ішінде жалдама жұмысшылар да енген. Рантьенің үлесі 2,1 % болды. Негізінен өнім өндірмейтін еңбекпен айналысқан бүл әлеуметтіктоптар 31%-ды құрады. Орта А зия мен Қ азақстанны ң қала халқының қалған белігі (48,8%) кәсібінің тегіне карай былайша бөлінді: тау-кен, кен өндіру және тамақ өнеркәсібінде — 33,1 % (негізінен жұмысшылар мен қызметшілер), малайлар, күндіктер — 9,6%, басқалар — 6,1 %.2 * * * * 7 Дегенмен, революцияғадейінгі Қазақстанның әлеуметгік- экономикалық бейнесін оның орасан кең аумағында бытырап жатқан осы азын-аулақ қала- лар аныктаған жоқ. Ш ынына келгенде, Қазақстанды Ресейдің капиталистік даму жолынан өтіп үлгірмеген, өзінің өнеркәсіп пролетариаты болмаған не- месе ж о к деуге болатын, басым тұрғыда мал шаруашылығын және патриар- хаттык-рулықтұрмысты сақтап қалған үлттық шет аймақтары катарына жат- қызған РКП (б) X сьезінің анықтамасымен келісуге болады.8 Дегенмен де, Казақстанда капиталистік өндіріс әдісінің элементтері әлсіз болса да дамыды. Бұл оның неғұрлым алдыңғы қатарлы Ресейге қосылуының ең басты әлеу- меттік-экономикалық салдарының бірі болды. Ғ асырдың басындағы Қазақстандағы әлеуметтік-демократиялықжағдайға кысқаша талдау жасаудан оның өлкедегі отаршылдық жағдайды бейнелегені көрінеді: халықтың көп үлтты құрамының қалыптасу үрдісі күшейді, байыр- ғы халыктың үлес салмағы кеміді ж әне сонымен бірге келімсек халықтың, негізінен алғанда орыстар мен украиндардың үлесі үлғайды; қалалар мен олар- дағы халықтың бірсыпыра өсуі байкалып, оның кұрамында метрополияның басқа аймақтарынан келген қоныс аударушылар және отаршылдық өкімшілік пен кәсіпкерлікке байланысты әлеуметтік жіктер мен топтар басым болды.9 2. Ө Н ЕРК Ә С ІП Т ІҢ Д А М У Ы XVIII ғасырдың 30-жылдарының басында басталған Казақстанды Ресейге қосудың аяқталуы 1861 жылгы крепостниктік құқы қ жойылганнан кейінгі Ресейде капитализмнің қаулап өсуімен тұстас келді. Ресейдегі капитализм та- 'рихының танымал білгірі В.И.Ленин былай деп атап өтті: «Ресейде капита- лизмнің басқа аумақтарға кеңеюге ұмтылысы біздің шет аймактарға ерекше айқын эсер етті ж әне әлі де эсер етіп келеді, ол аймақтарды отарлау орыс тарихының реформага дейінгі, капиталистік кезеңінде кеңінен жүргізіле бас- талды. Еуропалық Ресейдің оңтүстігі ж әне оңтүстік шығысы, Кавказ, Орта Азия, Сібір орыс капитализмінің отарлары ретінде қызмет етіп, капитализмнің терең ж әне кеңінен дамуын камтамасыз етуде».10 Ресей капитализмінің отары ретіндегі революцияға дейінгі Казақстанда негізінен өнеркәсіптің екі саласы, жергілікті жерде шикізаггар саласы дамы ды. Бұлар тау-кен өндіруші ж әне кен-зауыт өнеркәсібі, сондай-ақ ауыл ша- руашылық, көбінесе мал өнімдерін ұксату жөніндегі өнеркәсіп. Тау-кен өнеркәсібі кенді Алтайда ж әне Орталық Қазақстанда дамыды. Онда түсті ме- талдар мен көмір кен орындары игеріле бастады. Әрине бұл өнеркәсіптің жос- 572 |