XIX  ғасы рды ң екінш і  жарты-

п асөз органы болды. 1894—1917 ж ылдарда бұл басы лым ны ң 34 саны ж а ­
ры к көрді. М ұрағат ком и сси ясы Қ азақ стан н ы ң өткен тарихы н зертте- 
уге зо р к ө ң іл бөлді.
Ө лкетануды ң тағы бір орталы ғы Орал болды. Онда ж иналған әр түр- 
лі м атер и ал д ар ө ң д еліп , «П ам ятн ы е кн и ж к и » , «У ральски е областн ы е 
ведом ости » ж э н е «У ралец» газеттер ін д е м акала түрін де ж ар и я л ан ы п
оты рды . Бұл айм ақты зерттеуш ілер қатары нда Н .Б ороди н д і, В .П .К ра- 
нихф ельдті, Н .П .О ган овски й д і, М .К .К ури ли нді ж ән е баска адамдарды 
атап ай тқан ж өн . Баты с Қ азақ стан д ы зерттеуде ан троп олог А .А .Х ару- 
зин, э тн о гр аф М .-С .Б аб аж ан о в елеулі рөл атқарды . Зерттеулердің ны- 
сан асы к а за к т а р д ы ң тарихы мен ш аруаш ы лы ғы , б ал ы қ аулау к ә с іп - 
ш ілігі, ш аруалард ы ң кон ы стан уы болды.
О мбы м аңы зды м әдени ж ә н е ғылыми орталы қ болаты н. М ұнда XIX 
ғасы рды ң орта ш енінде зерттеуш ілер Н .М .К расовск и й , Н. А. А брамов, 
к е й ін ір ек те Н .Н .Б ал к аш и н ж үм ы с істеді. Ж ергіл ікті ғалы мдар мен са- 
яси ж ер аудары лған зерттеуш ілер А қм ола статистика ком итетін ің ж а- 
ны ндағы Г е о гр а ф и я л ы қ қо ға м н ы ң бөлім ш есін е б ірікті. Қ оғам ж ұм ы - 
сы н а б ел сен е қ а ты с у ш ы ла р арасы н д а Ф .А .Щ ер б и н а, Г .Н .П отан и н , 
Н .П етроп авловски й , А .И .С веден ц ев, Л .К .Ч ерм ак, Д .К лем енц , В.Оста- 
ф ьев, Н .Я .Я д р и н ц е в , И .Я .К о зл о в , Н .Я .К о н ш и н , Г .Е .К атан аев, С .Г у ­
ляев, И .Я .С ло в ц о в , Н. А .Золотов, Ю. А .Ш м идт ж эн е баскалар болды.
Баты с С ібір ө л к ета н у қоғам д ары н а қ а зақ та р М .Ш орм ан ов, Ш .У э- 
ли хан ов каты сты . Ә .Б өкей хан ов өз кы зм етін сонда бастады.
9 0 -ж ы л д ар ға карай Баты с С іб ір ге о г р а ф и я л ы қ қоғам ы б ө л ім ін ің
м үш елері катары нд а Қ азақ стан аум ағы нда қы зметте ж үрген ж ән е сая- 
си ж ер аудары лган көп теген адамдар: Ф .А .Щ ерб и н а (Омбы), Л .К .Ч е р ­
мак, А .И .Я н ц ек в и ч (П етроп авл), М .И .С уворц ев'(С ем ей ), В .А .Р огале- 
в и ч (А т б а с а р ), Е .П .М и х а э л и с (Ө с к е м е н ), Н .Я .К о н ш и н (С е м е й ), 
Л .А . К у зн ец о в (П етроп авл), Г .А .Г али м он т (С ем ей) болды. Бөлім қы з- 
м еткерлері арасы нда В ерны й, Зайсан , Л епсі, А тбасар, К екш етау ж эн е 
б аск а калалард ан келген адам дар ж ұм ы с істеді.
С о л тү стік Қ азақ стан д ы зерттеуде ө л кетан у қоғам дары көп ж ұмыс 
аткарды . Ө л к е н ің тари хы , э к о н о м и к асы , табиғи ж ағдайлары ж өн інде 
едуір м атери алдар ж и н ап , ж ариялады .
П етр о п авл , К ө к ш е тау , А қ м ола, А тб асар өлкетануш ы лары Г еогра- 
, ф и я л ы қ қ о ға м н ы ң Б аты с С іб ір б ө л ім ін ің кы зм е тк ер л ер і болды ж э н е 
бөлім ж ұ м ы сы н а к ө м ек к ө р сетті. Т үрлі уезд ерд егі к ей б ір д әр ігер л ер
Омбы м еди ц и н а қ о ға м ы н ы ң ж ұм ы сы н а араласты . О ларды ң арасы нда 
Н .И .П а х о л к о в (П е т р о п а в л ), М .А .Ш е с т а к о в (С ем ей ), В .Д .О совн и н
(К е к ш е т а у ), Н .Л .З е л а н д (В ерны й), В .К .Б ар су к , Б .М .М ар и у п о л ьск и й
(П е тр о п ав л ), А .А .П о л у б и н с к и й (А қ м ола о б лы сы н ы ң о б лы сты қ д ә - 
рігер і) ж э н е б асқ ал ар бар е д і.17
Саяси айдаудағылардың өлкетану жұмысына қатысуының жарқын мы- 
салы Семей статистика комитетінің қызметі болып табылады. Ол 1883 жылы 
саяси айдаудағы Е.П .М ихаэлистің көмегімен ашылды. Оған айдаудағы ха- 
лықш ылдар Н .И .Д олгополов, А .А .Блек, А .А .Леонтьев, С .С .Гросс, П .К а­
шинский, жергілікті өлкетануш ылар А.Земляницын, Г.Ш естаков, А.Герн,
С.Никитин ж эн е басқалар қатысып тұрды. Олармен бірге комитетте Абай 
Кұнанбаев, Әміре А йтбакин, Ақұн М ұңайтпасов болды.
5 6 0

Ө л к е т а н у ш ы л а р д ы ң к ү ш - ж і г е р ін ің а р қ а с ы н д а э т н о г р а ф и я , 
ж ергілікті өсім діктер ж ә н е ж ан уарлар дүни есі, м и н ералоги я бойы нш а 
бай экспонаттар ж инақталған ж ергілікті мүражай қүрылды. Бұл Қ азақ - 
станда ғана ем ес, бүкіл С іб ір ге де м әлім м ү р аж ай л ар д ы ң бірі б о ла- 
тын. Сонымен бірге, статистика ком итетінің кітапханасы ашылды. Оған 
Ертіс ө ң ірін е қаты сты кітап тар, көрк ем әд еб и ет ж и н акталд ы , б алалар 
кітабы бөлім і ж ұм ы с істеді. К ітап х ан а он даған газеттер мен ж у р н ал - 
дар алып тұрды. Ө лкен ің м әдени өм ірінде статистика ком итеті зор рөл 
атқарды . Г ео гр аф и я л ы қ қ оғам н ы ң С ем ей б өлім ін аш у турал ы м әсел е 
қойы лды . Семей өлкетануш ы лары өз м ақалалары н «С ем и п алати н ски е 
областны е ведомости», С емей облы сы н ы ң «П ам ятны е кн и ж ки », «Вос­
точное обозрен ие», «С иб и рская газета» газеттерін де ж ари ялап тұрды.
Т аш кенттіңғы лы м и мекемелері О ңтүстік Қ азақстанды зерттеу орта- 
лығына айналды. Онда халы кш ы лдар П .И .П аш ино, Г .С .Загряж ский . 
Д .Иванов, В.И.М ежов, Г.Усов, И.Гейер, Е.Смирнов жөне баскалар ғылы- 
ми қызметпен айналысты. Алайда отарш ы лды қәкімш ілікте маңызды кыз- 
меттер атқарган Н.И.Гродеков, С.А.Идаров, Н.А.М аев, Г.А .Арендаренко,
А .П .Х орош хин, М .А .Терентьевтер де ж ергілікті мәселелерді зерттеумен 
шұғылданды. Ж ергілікті өлкетануш ылар олармен тығыз байланыста бол- 
ды. «Материалы для статистики Сырдаринской области», «Туркестанские 
ведомости» газеттерінде өлкетануш ы лы қсипаттағы коптеген зерттеулер 
ж ары қ көрді. Қ азақстан проблемалары бойы нш а бірнеш е арнаулы зерт­
теулер басылып шықты. С оны мен бірге мұнда да ғылыми қоғамдарды ң 
қы зм етіне қ азақтар мен татарлар қаты сты . Е .Б уки н , Н. Ж етпісбаев, 
Ә. Диваев, Қ. Қ останаев ерекш е зерттеулер жүргізді.
Зерттеу қызметі орталы қтары ны ң бірі Ж етісу болды. Мұнда П.П. С е- 
менов-Тян-Ш анский, кейініректе А .Н .Краснов, А .Ф .Голубев, М.И.Веню- 
ков эк сп ед и ц и ял ы к сапарлар ж асады . Н .А . А ри стов, Ф. К о стен к о , 
Н.Н. П антусов, Г.С. Загряж ский, Р.И. М етелицын, В.А. М онасты рский,
А.Ф леров ж әне басқалар ғылыми қызметпен айналысты.
Оңтүстік Қ азақстан зерттеуш ілері материалдарын ә р тү р л і басы лым- 
дарда, атап айтқанда, «Туркестанские ведомости», «С емиреченские обла­
стные ведомости» газеттерінде, үздіксіз шыгып тұрган «М атериалы для 
статистики Туркестанского края», «Материалы для статистики С ырдарин­
ской области», «Памятные книж ки С емиреченской области» атты серия- 
лы к еңбектерде, ведомстволық басылымдарда ж ариялап отырды.
Ж етісу мен О ңтүстік Қ азақстанды зерттеумен Т аш кен т қаласындағы 
Түркістандағы эр түрлі ғылыми қоғамдарына біріккен адамдар ай н алы с­
ты. Н.Л.Зеланд, Н.И.М аев, А.П.Хорошхин, В.И.М ежов, Г.А .Арендаренко, 
Е.Т.Смирнов, И.В. А ничков, И.Гейер, Н .П . О строумов осындай олкетану 
қоғамдарының қатысушылары болды.
С оны м ен к атар , ж е р гіл ік ті ж ерден ш ы қ қ ан , « Қ азақ тар д ағы д ен е 
ж ә н е ақ ы л -о й тәр б и есі» , « О р ы с-қ азақ ж ә н е қ а з а қ -о р ы с сөзд ігі» д е ­
ген м а қ а л а л а р д ы ң ав то р ы Е ш м ұхам ед Б у к и н н ің ө л к е т а н у ш ы л ы к
ең б ек тер ін атап өту қаж ет. Қ ұдабай Қ о стан ае в « П еровск ж өн е Қ аза- 
лы уездері қа зақ та р ы н ы ң этн о гр а ф и я л ы қ очеркі» деген ең б ек ж а р и я - 
лады. Н оғайбай Ж етпісб аев арх ео ло ги ял ы қ ж ұм ы старм ен айн алы сты . 
М ұнда Ш .И б раги м ов те ж ұм ы с істеді. Ә б у б әк ір Д и ваев қ а з а қ ф о л ь к - 
лори сти касы ж өн ін д е алуан түрлі м атери алдар ж и н ап , ж ари ялады .
37-36
561

1896 жылы «Дала облы стары н зерттеу жөніндегі экспедиция» жұмыс 
істей бастады . Д алалы қ ө лкен ің барлы қ уездерін зерттеу жөніндегі бұл 
экспедиция құрғанда М емлекеттік мүлік министрлігі зерттеу нәтижелерін 
Қ азакстанда ж ер саясаты н ж үргізуге пайдалануды көздеді. Экспедиция- 
ны ң міндетіне аум ақты табиғи-тарихи жағынан зерттеп, суреттеу, жер 
түрлерін, бұл мәселедегі ауылдар мен болыстардың маңызын, шаруашы- 
лы қ ж үргізу, жерді пайдалану тәсілдерін аны ктау кірді. Ресейдің Орта- 
лы к губерниялары нан әкелінген шаруаларды коныстандыру максатында 
ш аруаш ы лы к-статистикалы қ зерттеуге баса көңіл бөлінді. Экспедиция- 
ны ң құрам ы на Ф .А . Щ ербина, Ә. Бөкейханов, Л.К . Чермак, П.А. Васи­
льев, Н .Ф . Гусев, Н. Белев, В.А. Владимировский, Н.Ф . Дмитриев, қазақ 
зи ялы лары н ы ң үлкен тобы - ¥ . Базанов, Т. Ж алмұхамедов, И. Ж а қ сы - 
л ы қ о в , И . Қ ұ д а й қ ұ л о в , И. Т іл е к е е в , Г. С ар к и н , Р. М әр с ек о в , Е. И т- 
баев, М. Бекетаев, М .Ш омбалов, Д .С аты балдин, Т.Есенкұлов ж әне бас- 
калар кірді.
XIX ғасырдың 60-90-жылдарында казак зерттеушілері дүниетанымының 
калыптасуына халыкш ылдык идеология көп эсер етті. Олар айдаудағы ха- 
лы кш ы лдарды ңкөзкарастары мен әдіс-тәсілдерін меңгерді. Алайда олар- 
ды ң арасында идеялы қ алш акты қтар да болды. Олардың бір бөлігі үстем 
тап позициясын ұстанып, өткенді дәріптеді. Ал тұтас алғанда, казак коғам- 
д ы к
о й - п ік ір і 
п а т р и а р х а т т ы к
к а л д ы к т а р ы н а н , 
и д е я л а р д а ғ ы
ж етілмеуш іліктен, нысандарындағы толыспауш ылыктан арыла бастады. 
Қ азак ағартушылары көш пелі коғамдағы тоқырауш ылықка карсы шыкты, 
егінш іліктің ж әне тұтас коғамдық өмір дамуының маңыздылығын түсінді.
Э ксп едиц и яға каты суш ы лар арасы нда эконом истер, ботаниктер, то- 
пы рактан уш ы лар, агроном дар болды. Олар материалдар ж инап, Қ азак- 
тарды ң ж ер пайдалануы ж өнінде Ф. А .Щ ербинанвің экспедициясы ж и ­
нап, өңдеген м атери алдарды ң он үш томы н басып ш ы ғаруға әзірледі 
(I—XIII т. 1898—1908). Бұл материалдар XIX ғасы рды ңаяғы — XX ғасыр- 
ды ң басындағы к азак ш аруаш ы лығы ның жай-күйі жөніндегі тендесі ж ок 
деректем е болып табылады. Қ азактард ы ң ш аруаш ылығы, ш аруалардың 
кон ы стан уы тақы ры п тары ндағы м атериалдар XIX ғасы рды ң аяғында 
ж урн алд ар мен газеттердің беттерінде кеңін ен ж арияланды . Алайда 
мұндай м акалалар авторлары ны ң көпш ілігі Ресейдегі аграрлы к дағдары- 
сты ш аруаларды өзге ж ерге қоны станды ру есебінен ш ешуге болады д е­
ген пікірде болды. Олар к а зак ауы лдарыны ң жағдайын, казак халкы ның 
менталитетін ескермеді.
А лайда аграрлы қ қаты н астарды зерттеуш ілер ең бегінің кұндылығы 
мы нада: о л ар мол д ер ек ті м атери алдар калды рды , әлі күн ге дейін ма- 
ң ы зы зор ста ти с ти к ал ы қ ж ұм ы стар ж үргізд і.
Ғы лы ми коғам дарды қы зы кты рған тағы бір м әселе к а за к халкы ны ң 
тарихы болды. К дзакстан тарихы көптеген ғалы мдарды ң зерттеу ныса- 
н асы н а ай н ал д ы . Қ а з а к х ал қ ы н ы ң ө зін д ік ер е к ш е л ігін зерттеуш ілер 
білім н ің әр түрлі салалары бойы нш а ж үмыс істеді. С аяси ж ераудары л- 
ғандардың назарын Қазақстан археологиясы аударып, Н .Конш ин, Д. К ас- 
танье, А. Х арузин, Л. Ч ерм ак, Д .А. К лем енц, Л. К аллаур, Д .И . И ванов- 
тар Қ а зақ стан д ағы б ір к атар о б ье к тіл ер туралы ең б ек тер ж ариялады . 
Қ азак тард ы ң этн о гр аф и ясы ж өн інд е де көп теген мөлш ерде м ақалалар 
ж а р ы к к ө р д і. О сы си п аттағы б ар ы н ш а кы зы қ ты е ң б е к т е р д ің бірі
562

Ф .Зоб н и н н ің «Қ азақ даласы ндағы еріксіздер, құлдар ж өн е 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: