Буя да сонда, д. 57, л. 14

Б е с і н ш і m a p ay
ҚАЗАҚСТАННЫ Ң XX ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ
ӘЛЕУМЕТТІК-САЯСИ ДАМ УЫ
1. XX ҒАСЫРДЬЩ БАСЫНДА ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ САЯСИ
ӨМІРДІҢ ЖАНДАНУЫ
р ев о л ю ц и я (1905—1907) карсаңында өлкеде жұмысшылардың, шаруалар- 
дың ж әне басқа да халы қтоптары ның жергілікті өкімет орындарының, бай­
дар мен өнеркәсіпш ілердің озбырлығына қарсы жекелеген стихиялы бой 
көрсетулері болып ө т
Қазақстанда жұмьк 
і қозғалысы кеңейе бастады. Ереуілдер саны көбейіп, 
олар неғұрлым бұқаралы қ ж әне табанды сипат алды. 1901 жылдың тамыз- 
қыркүйек айларында Қарағанды кен орындарында Орынбор губерниясынан 
келген башқұрт жұмысшылары ереуіл жасады, олар жалақыны келісім-шарт 
бойынша төлеуді талап етті. Ереуілшілерді баска да жұмысшылар — қазақтар, 
орыстар, татарлар ж әне т.б. қолдады. 1902 жылдың маусымында Семей облы- 
сының Зайсан уезінде Михайлов кеніш ініңж ұмы сш к қазақтарыныңтолқуы 
болып өтгі. Өз талаптары қанағаттандырылмаған жұмысшылар кеніштен кетіп 
қалды, соның салдарынан ондағы жұмыс тоқтатылды. 1902 жылдың қыркүй- 
ек-қазан, 1903 жылдың маусым-тамыз айларында Екібастұз көмір кендерінде 
жұмысшылардың ереуілдері болып, олар жалақының ұзақ кідіртілуіне қар- 
сы шықты ж әне дереу әрі толық есеп айырысуды талап етті. Табанды күрес- 
тен кейін жұмысшылар жеңіске жетті.1
Орынбор-Ташкент темір жолы кұрылысшыларының арасында да жұмыс- 
шылардың бой көрсетулері басталды, онда жүмыстан өз бетімен кетіп қалуға 
қоса, құрылысшы жұмысшылардың азды-көпті ұйымдасқан бөлігі ереуілдер 
ұйымдастыра бастады. Бірақ нашар ұйымдастырылуы ж әне саяси толыспа- 
ғандығы себепті бұл ереуілдер бытыраңкы, стихиялы ж әне негізінен эконо- 
микалық сипатта болды. 1902 жылы мерзімді баспасөз Орынбор-Ташкент темір 
ж олы н салудағы ж ұм ы сш ы лар арасы нда «өздерін шеттетіп ұстайтын 
әкімш ілікке қарсы да ызаланушылық күшті» ал, «ереуілдер шағын, жекеле­
ген мердігерлерде болды»2 (яғни бытыраңқы, стихиялы. 
-Р е д .)д е п
атап өтті. 
Ең ірі ереуілдердің бірі Мұғалжар станциясында (жолдың солтүстік бөлігінде) 
800 құрылысшы жұмысш ының ереуілі болды, онда 1903 жылғы 26 маусымда 
жалақының кідіртілуі себепті «жұмысшылар арасындағы күшті толқулар бас- 
талып, олар тобырдың Хорош кеңсесінің (мердігердің) жанына көп топталуы- 
нан көрінді». Толқу бірнеше күнге созылып, жұмысшылардың жеңісімен 
аяқталды. Осы учаскедегі жүмыстарға басшылық еткен инженер Раден өз pa-
608

портында былай деп жазған: «Жіберілген екі жандарм қаншама күш сшнамы 
мен еліріп алған тобырды ауыздықтай алмады, сөйтіп 29 маусымға кирш ам 
түні тобыр мені түнімен қоршап алып, қамауда ұстап, кетуге мүмкіндік бормеді. 
Ж ұмысшыларды қанағаттандыруға мәжбүр болдым». Ж ұмысш ылардыц 
ереуіліне салынып жатқан жол бойындағы жерлерін жол кұрылысы мем Орым- 
бор казак әскерлеріне тартып әперілуіне карсы шыққан жергілікті казак uia- 
руалары да қосылды.3
Басталған орыс-жапон соғысы, оның империалистік сипаты жөне орыс 
өскерлерінің жеңілісі өлке халкы арасында патшалық режимге наразылык 
пен ашу-ызаның одан сайын өршуіне әкеп соқты. «Туркестанские ведомости» 
газетінде былай деп жазды: «Бізге Перовскіден жергілікті қазақтар соғыска 
өте-мөте ден қоюда ж әне ол туралы таралып жүрген сыбыстарға құлшына 
құлақтүреді деп хабарлауда».4 Құрылысшы жұмысшылар арасында аш ык на­
разылык білдіру жиілей түсті. 1904 жылдың казанында жолдың оңтүстік 
бөлігінің 2-учаскесінің күзетшісі қазақ Жұмабай Дөненбаев «орыс патшасын 
және оның отбасын балағаттап, қорлағаны жөнінде» полициялық кудалауға 
ұшырады.5 1904 жылдың желтоқсанында Түркістан станциясының жұмысшы- 
сы Кириллов Қиыр Ш ығыста орыс әскерлерінің жеңіліс табуына ж әне пат- 
шаныңдарынсыздығына ашу-ызасын жария білдіргені үшін сотаркылы жауап- 
қатартылды.6
К 1904 жылдың шілдесінде, әсіресе, бірінші орыс революциясының қарса- 
ңында, Зайсан уезіндегі Н адеждинск алтын кеніші жұм ы сш ы лары ны ң 
Мейірхан Кемалов басшылық еткен бас көтерулері, 1901 жылғы 20—22 жел- 
тоқсанда Спасск мыс балқыту зауьпында казак жұмысшыларының бас көтеруі, 
1904 жылғы желтоксанның аяғында Караганды кен орындарының Бекбосын 
Сиқымбаев бастаған жұмысшыларының бас көтеруі ж әне басқалар болып 
өтті.7
Револю цияны ңбасындаж әне 1905 ж ы лды ңкүзінедейін Қазақстанда ірі 
бой көрсетулер болған жок, өйткені жергілікті еңбекшілер патша өкіметінің 
9 қаңтарда Петербургте бейбіт демонстранттарды қанға бөктіріп жазалауына 
ұйымшылдықпен қарсы шыға алмады. Тек Ташкентте, Омбы мен Верныйда 
ғана наразылык митингілері жөне демонстрациялар болды. Экономикалык 
сипатта болған жалпыресейлік қаңтар-ақпан бас көтеруіне өздерінің жұмыс- 
тас жолдастарын тартқан теміржолшылар ғана ерекше болды. Бұл бас көте- 
руге Орал, Перовск, Түркістан, Ш алқар ж әне баска станциялардың темір 
жол шеберханалары мен деполарының жұмысшылары белсене қатысты. 
Көптеген калалар мен темір жол тораптарында жұмысшылардың 1 Мамырға 
арналған жиындары өткізілд^ 1905 жылгы мамырдың аяғында Ж осалы стан- 
циясында құрылысшы жұмысшылардыңтолкуы өтті. Бұл айлар қалалар мен 
уездерде әлі де біріккен партия ұйымдарына кірген социал-революционерлер 
мен социал-демократгардыңреволюциялықпрокламациялары мен үндеухат- 
тарының таралуымен де сипатталадыГКазақстандағы револю циялық қозға- 
лыстың айтарлықтай өрлеуі 1905 жылғы қазан-қараш а айларында өтеді, ол 
кезде 17 қазандағы патша манифесініңжариялануы Қ азақстанның көптеген 
калаларында көгі адам қатысқан митингілерге, демонстрацияларға жөне ха- 
лықтың қалыңтобының басқа да бой көрсетулеріне ұштасқан болатын. Олар- 
ды дала өлкесінде Омбы каласындағы 19 қазанда өткен митингі мен баска да 
оқиғалар бастап берді, оларды ұйымдастырушылардың бірі ұлт-азаттык коз- 
ғалысының көшбасшысы Әлихан Бөкейханов (1870—1937) болатын. Оның бас-
40— 36
6 0 9

тамасы бойынша манифест казак тіліне аударылды және вице-губернатордың 
рұксатымено&пыстыкбаспаханада басылып, 10 мыңданасы казакауылдары- 
на тараты лды |Ә .Бекейханов былай деп жазды: «Казактардың жүріп-тұруы 
аркасында манифест кыска уакытта бүкіл даланың колына тиді. Ж ер-жерде 
казақтар үлкен ді-кіш ілі съездерге ж иналды ... манифесті окы ды, оны 
түсіндірді, болашактағы Мемлекеттік Дума сайлауы туралы мәселелерді тал- 
кылады. Облыстың ең алые түкпірлерінен казактар топ-топ болып калаларға 
барды, онда қалатұрғындары ұйымдастырған калалықмитингілерге катысты. 
Орыстар, татарлар, сарттар мен казақтар бір туысқан отбасына косылып

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: