Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты

төн ерекш елік индивидтердің 
«ақсуйек»
ж ән е 
«қарасуйек»
дейтіндерге са- 
ралануы болды. Бірінші әлеуметтік топ оның әлеуметтік окшаулыты 
ж оис 
коғамды қ қаты настар қүрылымындағы м ән ін ің зор болуы себепті сы рт- 
тан ешкімді өткізбейтін индивидтердің мәртебесі ж абы к корпорациясы
болды. Оған аристократиялы к екі сословие — 
төрелер
мен 
қож аяар
жатты.
А қсүйектерден айырмаш ылығы «қарасүйектердің» сослови ел ік-к ор- 
порациялы қтоптары ны ңм әртебесі аш ык болды, оған жеке қасиеттері мен 
мүліктік жағдайына қарай кез келген индивид кол ж еткізе алатын. Оларға 
билер, тархандар, батырлар, ақсақалдар
санаттары жатты. Алайда к азак
халқыныңеркін кауымдастардеп анықталатын көпшілік бөлігі сословиелік 
белгілері бойы нш а сараланған емес, қазақтарды ң үстем табы нан он ы ң
айырмашылыгы осы болатын.
Көшпелі коғам ны ң пұрсатты қаймағы, «ақсүйектердің» негізі болған 
төрелердің (сүлтандардың) аристократиялы қ сословиесінен құралды. Ол 
Ш ыңғыс-хан үрпақтары тарм ақтары ны ң біріне жататын ж өне ж үздердің 
генеалогиялық құрылымына кірмейтін адамдар тобын біріктірді.
Қ азақтөрел ері (сұлтандары) өз тегін, айм ак кеш п елілерін ің дәстүрлі 
түсініктеріне Караганда, Ш ыңғы с үрпақтары ны ң үлкен тарм ағы нан — 
Ж ош ы ұрпақтарынан таратады, мүны кейінгі орта ғасырлар мен ж аңа за- 
манның генеалогиялы қ деректемелері, сондай-ақ казіргі ш ы ғы стануш ы - 
ларды ң зерттеулері растап берді.71 Т өрелердің атақты тегі қ а зақ социу- 
мының ішінде ғана емес, сонымен катар Еуразияны ң көрш ілес ж артылай 
көшпелі ж әне отырыкш ылык-егінш ілік өңірлерінде, Башкұртстан аумағы 
мен Орта А зия хандыктары нда мойындалды, олар XVIII ғасырда солар- 
дағы хан тағына талай рет ш акырылды.72
Т өрелер сослови есі к азак тар д ы ң әл еу м еттік , саяси ж ә н е әс к ер и
өмірінде зор рөл аткарды. К азактарды ң м емлекеттік кұры лым ындағы
биліктің жоғары күрылымдары, яғни көшпелі қоғамның саяси жүйесіндегі 
орталы к буын болған хандар соларды ң арасы нан сайланды. Туу күкығы 
бойынша төре-сүлтандар сословиесіне жату индивидтің іс ж үзінде үстем 
тапка жататындығын білдірді ж әне оны ң коғамды қ катынастарды регла- 
менттеу мен реттеуді жүзеге асырудағы басым кұкы ғы н алдын ала аны қ- 
тап берді.
Төрелердіңпұрсатты жағдайы казақтарды ңдағды лы құкығы 
—ә д е т т ің  
көптеген нормаларында ресімделді. Револю цияға дейінгі ж азбаш а дерек- 
т е м е л е р ж ә н е к а з а қ т а р д ы ң а у ы з е к і а ң ы з д а р ы ә р б ір с ұ л т а н н ы ң
көш пелілердің рулы қ бөлім ш елерінің кайсы бір тобын (ел, үлыс) баска- 
рута ж ән е өз билігінде белгілі бір ж айы лы м ды к аум ак (ж үрт) болуы на 
кұкығы болғанын дәлелдейді.73 Сұлтанды тіл тигізіп корлағанды к үшін 26 
ұсак мал ж ән е түйе мөлш ерінде айыппұл салу, ал оны өлтіргендік үшін 
«қарасүйектер» арасынан қатардағы жеті көшпеліні өлтіргендік үшін алы- 
натын кұнға тең материалдык өтем — кұн төлеу көзделді.74 Қ азақ коғамы- 
ны ң барлы қ калған мүш елерінен айы рмаш ылы ғы, төрелерді билер соты 
соттай алм ады ж ә н е тек хан соты тана со ттай ал аты н болды . Бүл 
сословиенің әйелдері үшін катаң эндогамиялы к шек койылды: «карасүй- 
ек» еркекке күйеуте ш ыккан кезде ол өз сословиесінің пұрсаттылыгынан 
айырылатын, ал «карасүйек» әйел белгілі бір сұлтанны ң әйелі болтан соң 
өзінен-өзі төрелер табына косы латы н.75
Қ азак тар д ы ң котам д ы к өм ірінд еті тө р ел е р д ің п ұ р сатты л ы ктар ы
199

көш пелі халы кты ң құқы кты к дәстүрлері саласы на ғана емес, сонымен 
катар даланы ң ж өн -ж осы қ тәртібі саласына да таралды. Көптеген көзбен 
к о р г е н д е р д ің , к а з а қ х а л қ ы н ы ң д ағд ы л ы қ ұ қ ы ғы мен тұ р м ы сы н
білгірлердің айтуына қарағанда, сұлтандармен әңгімелескен кезде «қатар- 
дағы казақтар» оларды есімімен атай алмады, оның орнына «тақсыр» деген 
сөзді қолдануға тиіс болды. А мандасқанда, кош тасқанда, алғыс айтқанда 
екі қолы н кеудесіне немесе оң қолын оң тізесін е қойып, «Алдияр!» деуге 
тиіс еді.76
С оны мен бірге қ а за қ сұлтандары ны ң мүліктік ж ән е әлеум еттік жағ- 
д ай ы н сипаттай ты н көп теген д еректем елер төрелердің арты қш ы лы к 
құқықтары мен пүрсаттылықтарының өте аз екенін немесе олардың жеке 
б асы н ы ң эк о н о м и к ал ы қ әл-ауқаты н а мүлде байланысты болмай, қайта 
төре болы п туған сослови есін е тиісті екенін дәлелдейді. Малды ж ән е 
басқа мүлікті иелену емес, қайта Е урази яны ң әлеум еттік ортасы нда 
м ейлін ш е бағалан аты н тегін ің атақты лы ғы сұлтандарды ң көш пелілер 
арасы нда саяси үстем болуы мен коғам ды қ м ән ін ің таны луы ны ң көзі 
болды , оларды ң қ а за қ қоғам ы ж ү й есін ің әлеум еттік иерархиясы ндағы
м ейлінш е ж оғары мәртебесін аны қтап берді.
Ж оң ғарларға қарсы күрес кезеңінде «төре» мәртебесі қайта бағалан- 
ды. Соғысушы халы қты ң қатарын топтастыруға ғана емес, сонымен катар 
ұрыс алаңы нда батыр ай каска шығып, адамдарды өз ерлігінің үлгісімен 
ізін е ерте алаты н , кө б ін е се б асқ ы н ш ы л ы к ка қарсы б ү к іл хал ы қ ты қ 
күрестің ұйымдастыруш ылары, яғни халыктың шексіз сеніміне бөленген 
адамдар керек болып шыкты. Негізінен халы кбаты рлары сондай адамдар 
болған еді.
К өш пелілердің баска бір тандаулы тобы мұсылман діні кы зметш і- 
лерінің сословиесі — мұрагерлік пұрсаттылықты пайдаланған, қазақ қоға- 
мы ны ң рухани өмірінде маңызды рөл аткарған қож алар болды. Барлы қ 
салт-ж ора ғұры птары — сүндеттеу, үйлену тойы, ж ерлеу ж әне ас беру 
қо ж алард ы ң тікелей қатысуымен өткізілді, оларды кож алар Құран оқып 
зандастырып отырды. Қожалардың көшпелі қоғамдағы саяси ыкпалы мар- 
дымсыз болды, бүл көп жағынан исламның дала өңіріндегі өзіндік ерекше- 
лігімен түсіндіріледі.
«Қ арасүйектердің» пұрсатты әлеум еттік санаттары арасында қазак- 
тарда билер сословиесі өте маңызды орын алды, олар көш пелі қауы м дар- 
да сот билігі қы зм етін ж үзеге асырды . «Би» деген сөзді, — деп көрсетті 
Я. П. Гавердовский, — ш еш ен, бай ж ән е тапқы р адамдар деп түсіну к е ­
рек».77 Қ азақстан д а билердің пұрсатты жағдайы ең алдымен құкы қты қ 
реттеу, төрелік ж ә н е п әтуалы қ міндеттердің коғамды қ м аңы зы ны ң зор 
болуымен аныкталды ж ән е мүлік катынастары жүйесіндегі басымдыкты 
құқыктардан, атап айтқанда, талап-арызды ң оннан бір мөлшері нысанын- 
да қосы м ш а өнімді иемдену құкы ғы нан (билік) көрінді. Билер тобыны ң 
күші мен ы кпалы едәуір дәреж еде оны ң мүш елерінің дағдылы құқықты, 
дәстүрді білуі, шешендік шеберлігі, кауымдардың мүдделерін корғай білуі 
сиякты ж еке касиеттеріне де байланысты болды. «Сотғүрпындағы шешен- 
дік, шеберлікпен ұштасқан терең таным ғана казактарға осы күрметті атақ- 
ты беретін»,78 — деп көрсетті Ш. Уәлиханов.
Р у ар ал ы қ ж ә н е ж үзаралы қ дауларды шешуге қабілеті бар билер кар- 
сы күресуш і тараптарды ң ымы раға келуіне кол ж еткізе отырып, әдетте
200

көш пелілер арасында едәуір бедел алып, к а зак коғам ы ны ң өлеум еттік- 
саяси өмірінде едәуір ыкпалға ие болды. М ұның бәрі Кдзыбек, Толе, Әйте- 
ке, Е сетж ән етағы баскалары сиякты құдіретті билердің жоғарғы билікке 
зо р ы к п ал ж а с а у ы н а м ү м к ін д ік б е р д і; о л а р д ы ң к ө ң іл - к ү й ім е н , 
пікірлерімен ж әне ш ешімдерімен тіпті ең беделді к азак хандары (Төуке, 
Әбілкайыр, Абылай) санасып отырды.
Қоғамдык кайшылыктарды шешу тәж ірибесінде соттөреш ілері рөліне 
әр түрлі адамдар ұсы нылған кезде м еритократи я (яғни ең дары нды лар- 
ды ң б и лікке келуі) принципі айкы ндауш ы рөл аткарды , оған с ә й к ес 
қазактарды ң дағдылы кұкы ғы ж өн ін ен мол таны мы бар, ең талантты , 
беделді ж өне тәж іри б елі халы к казы лары тана билер бола алаты н. Бұл 
орайда казактарды ң кұк ы к ты к дәстүрлерін де би атағын тікелей мұраға 
калды руға еш кандай жол берілмеді. А лайда м ери тократи я принципі 
кайсы б ір қ а за к б и ін ің ең ж акы н ұ р п ак та р ы н ы ң (б ал асы , н ем ересі, 
ш өбересі) да би болып сайлана алу мүмкіндігі ж о к к а ш ығармады. Ж еке 
адам ны ң м атериалды к әл-ау каты н ы ң , ы кп алды лы к д әр еж есін ің ж ә н е 
баска да субъективті ф акторларды ң ж екелеген к азак әулеттеріне би ата- 
ғы ны ң бекітілуіне себепш і болуы жиі кездесті, бүдан көш п еліл ер а р а ­
сында генеалогиялы ктуы сты к принципінің әлеуметтік маңызы зор екені 
көрінді. Тіпті осындай жағдайларда да билер сословиесінің өкіліне гене- 
алоги ялы к ж ақы нды қты ң өзі осы д әреж ед ен үм іткерге калауы н ш а би 
болып сайлануға әлі де кепілдік бермеді ж ән е көш пелілердің коғам ды к 
санасы нда ж еке адамны ң қабілеттері мен дағды лары на қатысы ж өн інен
бағынышты орын алды.
X V III—XIX ғасырды ң бірінш і ж артысы кезең ін де к а зак коғамы нда 
әскер басылары — баты рлардың әлеум еттік тобы ны ң маңы зы мен саяси 
ыкпалы зор болды.
«Батыр», «багадүр», «баһадүр» деген түрік-м онғол сөзі бастапкы да 
шайкас алдында жауды жекпе-ж екке шакыратын ержүректі білдірген. Осы 
транскрипциясында ол XIV ғасырдың өзін де-акоры с тіліне еніп, оңтүстік 
славяндарды ң кітаби тіліндегі «батыл», яғни «жаугер» деген неғұрлым 
ертедегі, автохонды ктерминді ығыстырып шығарған. Бұл терм иннің «бо­
гатырь» деген орысша калькасымен катар XV ғасы рды ңаяғы — XVI ғасыр- 
дың алғаш қы үштен бірінде М әскеу мемлекетінде ж ат ж ерлік ерж үрек 
жауынгерлерді атау үшін енді түркі тілінің өзіндегі «батыр» термині кол- 
данылған, мұны «М осковия туралы жазбалардың» белгілі авторы, бұл ата- 
уды орыс адамдарынан алғаш рет есіткен австриялы к дипломат Сигизмунд 
Герберш тейннің (1485—1566) жекелеген ескертпелері растай алады.79 Бұл 
дерек Еуразияны ң көш пелі дүниесіндегі әлеум еттік кұбылыс ретінде ба- 
ты рлы кты ң кең таралғаны на көз ж еткізе дәлелдейді, әлбетте, бұл түрік 
халы ктары ның ең жакы н көрш ілері — славяндарға ұғы м ды к-лингвисти- 
калы к тұрғыда эсер етті.
Ш ыңғы с-хан зам аны нан бері «баһадүр» терм ині әскери л ен ген түрік- 
монғол ақсү й ектер ін ің өкілд еріне талай рет атак ретінде берілді. Бүл 
мағынасында алғанда М ас'у д и б н Усман К ухистани (1453—1512) мен б а­
ска да шығыс авторлары өз шығармаларында Әбілкайыр (1428—1468) хан- 
дығындағы көптеген баһадүрлерді айтып өтеді.80 Ол сы рткы ж ауларм ен 
күресте ж еке баты лды қ көрсеткен і, не соғы с ки м ы лдары н а ш ебер бас- 
ш ы л ы к ж асаған ы үшін хан немесе султан алаты н құрм етті атак ретінде
201

ед әу ір жиі қолданы лды . Бұл ж ағдайда «баһадүр» атағы көш пелілердің 
әлд еб ір атакты б и леуш ісін ің то л ы қ өз есім іне қосы лы п отырды. Атап 
ай ткан д а, XVIII ғасы рда к а за к хандары Т әу к ен ін , Қ айы пты ң, Әбіл- 
қайы рд ы ң , А бы лайды ң ж ә н е баска да ірі тұлғаларды ң осындай атағы 
болды .81
Алайда батыр — ерж үрек адам ны ң атағы ғана емес, сонымен қатар 
көбінесе әскери міндеттерді ж үзеге асырумен айналысатын адамдардың 
ж еке дара қасиеті. Саяхатш ы Е. К. М ейендорфтың анықтауы бойынша 
казақ қоғамында «ержүрек» әділ ж ән е тапқыр, соғыс кезінде — шабандоз 
адамдар» батыр деп аталған.82 «Батыр» атағы ешқашан мұраға калдырыла- 
тын болмаған, оны тек ж еке ерлікпен алған. Ал сонымен бірге белгілі бір 
баты рды ң әскери істе өзін айкы н көрсеткен баласы ны ң жөне немересі 
батыр болтан ж ағдайлар аз кездеспейді. Бұған Кіші жүздің жетіру буыны 
табын руының ыкпалды батыры Бөкенбай (1741 ж. өлген) ұрпактарының — 
он ы ң баласы Тіленш і Бөкенбайұлы ны ң ж әне XIX ғасырдың 20—30-жыл- 
дары ны ң басында батыс казақтары ны ңхалы қ-азатты ккозғалы сы н баска- 
рған немересі Ж олам ан Т іленш іұлы ны ң осы атакты мүраға алу окиғасы 
мысал бола алады .83
X V III ғас ы р д ы ң б ір ін ш і ж а р ты с ы н д а б аты р л ар д ы ң беделі мен 
әлеум еттік маңызы мейлінше күшті өсті, мұның өзі сыртқы қауіпке ж әне 
казақтарды ң әлеум еттік ұйымдасуында әскери құрылымдар рөлінің арта 
түсуіне байланысты болатын. Ж оңғарлар басқыншылығына пәрменді той- 
тары с беруді ұйымдастыру каж етгігі әуелі әскери сахнада, ал сонан соң 
саяси сахнада да халы кты ң жол бастауш ылары мен колбасш ылары — ба- 
тырлардың аса көрнекті ш оғырының пайда болуына жеткізді, олар: қазак 
коғам ы ны ң төменгі топтары нан өсіп ш ы ккан ж етіру буыны ны ң табын 
руынан Б өкенбай , Орта ж үздің арғын бірлестігілің канж ығалы руынан 
Бөгенбай, Қ абанбай, М алайсары, Есет, Тайлақ, Ж әнібек, Өтеген, Олжа- 
бай ж ән е баска адамдар. Қ азактарды ң әскери топтары ны ң ойрат әс- 
керлерін ж ең ген , к а зак халкы ны ң тарихи зердесінде м әңгілік сакталып 
калған ең ірі ж еңістері ж оғарыда аталған батырлардың есімдерімен бай­
ланысты.
Қ а з а к ж ү з д е р ін ің а у м а к т ы к ш е п т е р ін д е со ты е ш и е л е н іс ін ің
бәсеңдеуін е қарай баты рларды ң әлеум еттік маңызы да төмендей берді. 
Бұл әскери көсем дердің котам ды к беделі мен саяси ы қпалы ны ң белгілі 
бір толкы ны XIX тасырдың 20—40-жылдарында Кіші жүз бен Орта жүзде 
х ал ы қ-азатты ққо зтал ы сы н ы ң д ам у ы н а байланысты болды. Бұл кезенде 
К енесары сұлтанны ң, оны ң туган інісі Н ауры збай батыр (1822-1848), 
Агыбай, Бұқарбай, Иман ж әне баска да көптеген батырлар сиякты ержү- 
рек ж ауы нгерлер мен оларды ң серіктері казактар арасында аса күшті бе- 
делге ие болды.
Үлы ж үз ауматында әскери кұрылымдар рөлінің елеулі түрде күшеюі 
ж ән е соган байланы сты баты рлар әлеум еттік тобы ны ң қотамды к маңы- 
зы ны ң артуы Қ окан ханды гы ны ң басқы нш ы лы қ согы сы на карсы күрес 
ж ы лдарында (XIX гасы рды ң 20-50-ж ы лд ары ) байқалды. Әскери ж асак- 
тардың колбасш ы лары С ары бай А йдосұлы, С ауры қ Стамбекұлы, Сыпа- 
тай Әлібекүлы, Сұраншы А қынбекұлы, Сыпатай Саурыкұлы, Б ай закдат- 
қа М әм бетұлы ж ән е басқа көптеген батырлар қазақ қотамында н ак сол 
кезде батыр атанды.
202

Тарихтың жоғарыда келтірілген кезендерінің бөрінде батырлар срж ү- 
рек жауынгерлер, ат жалында ойнаған ш абандоздар ж ән е әскери ж асак- 
тардың қолбасылары ғана емес, сонымен катар көш пелі коғамны ң е ң та ң - 
даулы әлеум еттік топтары ны ң бірі болды. Бұл ж ағы нан револю цияга 
дейінгі көптеген авторларды ң баты рлар арасы нан көш пелілердің саяси 
үйымдасуында маңызды орын алған рубасы к а зак аксакалдары н коп 
кездестіруге болатын деп ескертуі де кездейсок емес. М әселен, XIX ғасыр- 
дың басында Г. И. С пасский ж азы п алған үш ж үздің 67 рулы к бөлім ш е- 
лерінің 25 кұрылымын батырлар баскарған.84
Сонымен катар батырларды жоғарғы биліктегілер к азак ханды ктары - 
ның көрші мемлекеттермен өзара катынастарында, сон дай -акхан дарды ң
билер топтарының мүшелерімен ж әне ру ақсакалдарымен кайш ылыктары 
шиеленіскен кездерде хандарды колдау мүддесінде диплом атиялы ксипат- 
тағы жауапты тапсырмаларды орындауға тартып отырды.
Батырлардың пұрсатты жағдайы олардың жеке касиеттерімен коса, со- 
ғыстағы табыстарына, беделді рулык байланыстары мен байлығына, яғни 
жат елдерге соғыс ж оры ктары кезінде оларды ң колға түсірген олж асы - 
ның мөлш еріне, сон д ай -ак көпш ілік бөлігі к азак ж астары нан тұратын 
ерікті ж асактары ны ң саны на байланысты болды. С оны ктан ө зін ің бай- 
лығы мен казактар арасындағы саяси ыкпалы ж өн інен кейбір баты рлар 
(мысалы, Орта ж үзд ің арғы н б ір л естігін ің ш акш ак руы нан ш ы ккан
Ж ән іб ек сиякты ) кейде билеуш і хандар мен сұлтандардан да асып түсіп 
отырды.
Қ азак коғамының әлеуметтік топтарға бөлінуінде 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: