Ш. Ш. УӘлиханов атындағы тарих және этнология институты



Pdf көрінісі
бет92/460
Дата27.09.2024
өлшемі47,68 Mb.
#145971
1   ...   88   89   90   91   92   93   94   95   ...   460
Байланысты:
Қаз тарихы 3 том

шаруашылығына
теріс эсер етті.
Патшалық өкімет орындары мен өскери губернатордың алдына Касым 
Абылайханов округтік приказдарды жабу туралы қатаң талап қойды, ол бы- 
лай деп мәлімдеді: «Егер бұл билік орындары біздің қырғыз-қайсақтар жағы- 
нан әкетілмейтін болса, біз өзіміздің бұрынғы қоныстарымызда кала алмай-
мыз».32
Сонымен «Жарғыда» коғамныңтүп-негіздеріне өзгеріс жасау көзделмей, 
дамудың жаңа шаруашылық нысандары ұсынылмаса да, жер мәселесі бірінші 
болып алға тартылып, еселене түскен жанжалдың себебіне айналды. К азак 
қоғамының дәстүрлі қоғамдықтүп-негіздерін әкімшілік округгер мен болыс- 
тардың шекараларымен сыйыстыру мүмкін емес болатын. Н ақосы ған байла- 
нысты реформаны жүзеге асыру созылып кетті, тек XIX ғасырдың 40-жылда- 
рына карай ғана казақтардың бір бөлігін реформаның негізгі ережелерін қабыл- 
дауға көндіру мүмкін болды.
Ж арғы дәстүрлі казак коғамы ж үйесінің тұтас аркауы н ыдыратты. 
КазакстанныңСолтүстік-орталыкбөлігі, Батые пен Шығыс Ресейге біржола 
телінді, ал Оңтүстік, Оңтүстік-шығыс ж әне Оңтүстік-батыс дәстүрлі күры- 
лымында калды.
Казактардың негізгі бұкарасынан кол үзген оңтүстіктің бытыраңқы 
топтары бірте-бірте Орта Азия хандыктарының ыкпалына бағынды, калалар 
жөнінде дербес иелік рөл аткаруды токтатты. Орта А зия хандыктары
казактардыңкорғансыздығын пайдаланды. Коқан Сырдария, Шу және Сарысу 
өзендерініңбойына біркатар бекіністер салды. Оларда казақхалкынан салык 
жинаумен айналысатын тұракты әскер ұсталды, бұл салыкжинау әдетте соғыс 
тонаушылығына айналдырылды. Оңтүстік-батыс қазактары жөнінде хиуалык 
ұлыктар да нақсолай істеді. XIX ғасырдың 20-жылдарындағы хиуалыктардың 
ш апкы нш ы лы ктары нан к азак кож алы ктары ны ң көпш ілігі күй зеліске 
ұшырады. Мысалы, 1820жылғы ш апкынш ылыккезінде қазактардан 65 мың 
кой, 15 мыңтүйе, 7 мыңнан астам жылкы айдап әкетілді, мыңнан астам адамды 
тұткындап алып кетті.33
XIX ғасырдың бірінші жартысы Ресейдің отаршылдык ниетіне де, Орта 
Азия хандыктары на да карсы халыктыктолкулар мен көтерілістер санының 
көп болуымен ерекшеленді. Казақтардың отаршылдык ауыр езгіні, ең шұрайлы 
жайылымдарынан айырылуды бастан кеш іруінетура келді, көшпелі мал ша- 
руашылығының келешегінен айырылды. Округтік приказдар, бекіністер мен 
бекеттер салу кезінде көршілес казақ ауылдарынан шамадан тыс салы к алу 
жиі кездесетін. Бейнебір уакытша деп көп мөлшерде мал алынып, олар 
кейіннен кайтарылмады. Осының бәрі казактардың отаршылдарға қарсы 
жаппай бой көрсетулеріне себеп болды.
Ж аңа кұрылған округтерде аға сұлтан төңірегінділердін маңызы артты. 
Ресей өкімет орындарының колдауы жағдайында болыс баскарушыларының 
озбырлығы күшейді. Кедейлерге көмек корсету алымдары, аса жоғары са- 
райға жіберілетіндер үшін алымдар түрінде казак кожалыктарынан сансыз 
көп салыктар алынды, олар сайып келгенде казактарды ңтұрмы сы н нашар- 
латты. Ресей шенеуніктерінің әрбір келуі ж әне тіпті жүріп өтуі далалыктарға 
ауыртпалык болып түсіп, орасан көп шығындардың себебіне айналды. Аға 
сұлтандар мен баскарушылар, жаудан жылкы айырғандай, орыс ш енеунік- 
теріне пара беріп жағыну түрімен жергілікті халыктан асығыс түрде алым-
191


салы к ж инаумен айналысты. Бір пайы зды қ ж асақ міндеткерлігі де отар- 
ш ы лды қ өкім ет оры ндары ны ң қи ян ат ж асау көзіне айналды. Кенесары 
ханның көтерілісі (1837—1847) қазаққоғам ы ны ңдербестігін сақтап калуға 
ж асалған соңғы әрекет болды. Ш аруаш ы лы қтұрғы сы нан алғанда, ж аңа 
эк о н о м и к ал ы қ қаты настары на өзінш е бір көш у осы кезеңнен басталып, 
көш пелі еркін дік уақыты аяқталады , барған сайын үдей түскен кедейлік 
келеді. Сан мындаған үйірлі жылқысы бар соңғы байлар қазақ даласында 
XIX ғасырдың 30-жылдарында өмір сүрді. Дала өңіріне кірген берекесіздік, 
ж азалауш ы әскерлер мен көтерілісш ілер арасындағы кескілескен қақты- 
ғыстар, ш аруаш ы лы қтарды ңтаусы лм айты н көш і-қоны көш пелілік эко- 
номикасыны ң біржола түбіне жетті. XIX ғасырдың 70-жылдарында Қазақ- 
станды аралап көп саяхат жасаған В. В. Радлов былай деп жазды: «Менің 
бұрынғы Ж арғы н ы ң қолданы луы н қадағалауы ма ж еткілікті жағдайлар 
болды. Ол тәртіп орнаткан ж ән е қазақтарм ен көрш і тұратын отырықшы 
егінш ілерді қорғауды камтамасы з еткен. Б ір ақ тәр тіп орнаты луына бай- 
ланы сты халы қты ң әл-аукаты төмендеген. Семей маңындағы толы қ ба- 
ғы нды ры лған Іш кі орда мүлдем дерлік күйзелген, сонымен бірге Үлкен 
ордаға жақы ндаған сайын халы қты ң байлығы арта түседі». XIX ғасырдың 
20-жылдарындағы реформ аны ң құны осындай болды.34
XIX 
ғасырды ң басында жазғы ж әне қысқы жайылымдарды, сондай-ақ 
көш і-қон ж олдарын негізгі рулы қтоптар арасында бөлісудің аяқталғаны 
мәлім. Бірақ «Жарғы» қабылданғаннан кейін сүлтандар мен ру шонжарла- 
ры ны ң кейбір топтары ны ң күш ею і ж айы лы м ды қ-көш у жүйесіне елеулі 
өзгерістер әкелді. К азақтард ы ң ж ерлерін приказдар, почта бекеттері, 
бекіністі шептер қүры лысына алып қою, сон д ай -аққазақб илеуш ілерін ің
қауы м ды қ аум ақтарды тарты п алуы ш аруаш ы лы қ құрылымында елеулі 
өзгерістер туғызды. Ірі қаран ы ң үлес салмағы бірте-бірте арта түскеніне 
қарам астан, мал саны ны ң құрамы нда елеулі өзгерістер болмады. Д әстүр 
бойы нш а қазақтар қадірлейтін қой мен жылқы бұрынғы күйінде қалады. 
«Қ азакты ң экон ом икалы қтұрм ы сы нда қой мейлінше маңызды рөл атқа- 
рады. Бүл малды орыс көпестері де, ортаазиялы қ көпестер де өте бағалай- 
ды» деп атап өтілген XIX ғасырдың орта ш енінде.35
XIX 
ғасырдың бірінші жартысында қазақтар арасында егіншілік едәуір 
дамыды.
Қ азақ стан н ы ң оңтүстігінде де, солтүстік округтердің аумағында да 
егіншілік суармалы сипатта болды. Кіші жүздің оңтүстік аудандары қазақ- 
тары ның ары қ арқылы суарылатын дәстүрлі егіншілігін А.И. Левшин мен 
Я. П. Гавердовский XIX ғасырдың басы нда-ақсипаттап берген.
Д еректем елерде егін ш іліктің даму дәреж есі ж өнінен оңтүстік ж әне 
оңтүстік-ш ы ғы с айм ақтар ерекш е бөліп көрсетіледі. С. Б. Броневский 
қазақтар ш аруаш ы лы ғы ны ң көптеген ж ақтары н сипаттай келіп, мынаны 
атап эту каж ет деп тапқан: «Үлкен орданың Жеті өзен аңғарында, Балхаш 
көлі маңында, Іле өзені бойында көш іп жүретін қазақтарымен етене қыр- 
ғы здар егінш ілікпен ы қы ластана айналысады, оларда тары, бидай ж әне 
арпа өседі. Е ң бекқор Таш кентпен көрш ілік олардың осы кәсібіне түрткі 
болтан».36
К ейбір жерлерде қазақ егіншілері мен диқандары өте жоғары өнім жи- 
наған, мәселен, III. Уәлихановтың айтуынша, «қазақ-диқан еңбекқор және 
ыждағатты болтан жатдайда, ол ы сты ққа қарамастан, егіннің түсімі —
192


кы ры к есе деп сеніммен үміттенеді (кы руар өнім)». Зерттеуш і С. Б. Бро- 
невский де өзін ің бастаулары бойы нш а к а зак егінш ілігі Орта А зиям ен 
және Қашғариямен байланысты деп санаған. «Ташкенттіктердің ыкпалында 
бола жүріп, кайсақтар олардан диканш ы лы қты , өздері үшін осы нш а пай- 
далы ж өне бейбіт кәсіпш ілікті үйренбей түра алмады».37
К азактарды ң X V III—XIX ғасырлардағы ш аруаш ы лы к қы зм етін ің б а­
ска нысандарынан, негізінен алғанда, бос уакытты өткізуге байланысты
ж ән е кәсіби аң аулау ісімен, солтүстік аудандарда оры с казактары н ы ң
ыкпалымен пайда болтан балы к аулау мен аң аулауды, оңтүстіктегі Орта 
Азия халкымен өте тығыз қатынастардың нәтижесі ретіндегі бакша өсіруді, 
сондай-ак колөнерді атап өту керек. Қ олөнердің біркатар маңызды ерек- 
шеліктері бар. XVIII ғасырдағы сиякты XIX ғасырдың бірінші ж артысын- 
да да онда техникамен жарактандырылуы жағынан да, қолөнер бұйымда- 
рының түр-түрі ж ағынан да ерекш е өзгерістер болтан ж ок. К азактарды ң 
қолөнері көш пелілер ш аруаш ы лы ғы ны ң табиғи сипаты н бейнеледі. С о- 
нымен бірге Кдзакстанныңоңтүстігіндегі калалы корталы ктар колөнердің 
көптеген түрлерінде елеулі ж етістікке ж етіп, өндірістік кы зм ет саласы
ретінде калыптасты. Токы м аш ы лы қ, үсталы к іс, зергерлік өнер ж ә н е 
колөнердің баска да көптеген түрлері ішкі рыноктың қажеттерін ғана кана- 
ғаттандырып койтан ж оқ, сонымен катар сы рткы сауданы ң кірісті сала- 
сына айналды.
Далалыктар арасында қолөнердің дамуына келер болсак, мұнда казак- 
тарды ң XIX ғасырды ң орта шеніндегі колөнер ісін терең зерттеген Г. В. 
К олмогоровты ң пікіріне сілтеме ж асауға болады: «Егер X V III ғасырда 
қазақтарда колөнер үйдегі өндіріс ретінде болса, XIX ғасырды ң ортасына 
қарай кейбір колөнердің ауыл ш аруаш ы лы ғы нан бөлінуі ж ағы н а қарай 
ілгерілеуш ілік ж әне қолөнердің ж екелеген аудандар бойы нш а маманда- 
нуы орын алады. Балташылык, ағаш шеберлігі ж ән е ұсталык істер бойы н­
ша шеберлер пайда болады, олармен казақтарды ң ең кедей бөлігі ғана ай- 
налысты».38
Қазакстанға тауар-акш а катынастарының неғұрлым жеделдете енуіне, 
өнеркөсіп пен калалардыңдамуы на, егіншілік пен шөп шабудың таралуы- 
н а, мал ш а р у а ш ы л ы ғы н ы ң р ы н о к ж а ғ д а й л а р ы м ен т а л а п т а р ы н а
бейімделуіне карай ш аруаш ы лы қ өзгерістер үшін алғаш қы ж ағдайлар 
қалыптасты.
2. СЫ РТҚЫ САУДА
Қ азак ж ерлерін Ресейге косуды тездетуге байланысты стратеги ялы к 
міндеттерді шешу, К іш і ж үздің солтүстік-баты с аудандары мен Ү лы 
жүздің бір бөлігін им перияны ң ш аруаш ы лы к дамуы ж үйесіне біртіндеп 
тарту, Ресей м ануф актуралы қ өндірісінің өнім ін өткізетін арзан, қолай - 
лы, ол былай түрсын, ж акы н ры ноктар іздеу ішкі ж ән е сырткы сауданы ң 
дамуы үшін колайлы жағдай калыптастырды.
Ә скери-тірек пункттері ретінде құрылған Орск, Орынбор, Петропавл, 
Семей, Ө скемен, сон дай -ак бекіністер мен баска да қоны стар, көш пелі 
қазақ халкы мен казак коны стары ны ң тұрғы ндары арасы нда ш аруаш ы ­
лы к каты настарды ң орнаты луы на карай Р есейдің Қ азакстан м ен , Орта
13-36
193


А зия иеліктерімен, Цин империясымен ж әне Орталык А зияны ң баска да 
елдерімен сауда байланыстарын кеңейтуде барған сайын маңызды рөл ат- 
қара бастады.
Сол кездегі Қ азақ стан н ы ң тарихи -географ иялы қж ағд ай лары себепті 
екі сауда орталығы: бір жағынан солтүстік-батыста Орск, Орынбор; екін- 
ші ж ағы нан Ө скем ен, С емей, Омбы, П етропавл, Ямыш евск, Ж елезинск 
ж ә н е басқалары кұры лы п , ш ектес елдермен сауда да солар аркылы
ж үргізілді. С онды қтан аталған орталы қтар аркылы алые елдермен сауда 
дамуы ның кезендерін, мөлшерін, мән-жайларын аймақтағы халықаралық 
қаты н астарды ң ы қпалымен өзгерістерге ұшыраҒан сауда мәмілелерінің 
ж ағдайлары мен ауқымын аны қтау, салғасты ру тұрғы сы нан қарастыру 
әбден дүрыс тәрізді.
О ңтүстік О ралды ң аса ірі экон ом и к алы қ орталығы ретінде Орынбор 
қаласы м аңы зы ны ң артуы қайран қаларлық. Бекіністі кала ретінде-найда 
болып, бастапкыда империяны ң аймактағы мүдделерін камтамасыз етуге 
арналған ол көп у ак ы төтп ей -ак үкімет ойлаған үмітті актады. Қ азакстан- 
ны ң қазіргі ш екарасы на неғүрлым ж акы н орналаскан Орск бекінісі де, 
баскаларымен, ең алдымен саяси жағдайлармен коса, саудаға арналды. Өзі 
ірге тепкен к езд ен -ак бекініс Ресейдің ішкі губернияларынан ортаазия- 
л ы к елдерге тауарлар ж еткізуді камтамасы з еткен келеш егі зор өткізу 
пункті ретінде дамыды, ал ортаази ялы к елдердің керуендері өз тауарла- 
рын одан әрі көрш ілес О рынборға ж еткізіп отырды.39
Тастан ж өне ағаштан салынған бекіністі екі үйден тұратын керуен-са- 
рай,40 Орта А зия көпестерінің мүлкі мен тауарларының кауіпсіздігін, сак- 
талуы н кам там асы з етті. Ресей ж ән е А зия саудагерлерінің арасындағы 
делдалдар, сондай-ак приказчиктер болып негізінен татарлар кызмет етті, 
олар «бұхаралы ктармен діндес болатын, оларды ң сеніміне ие болуда не- 
ғұрлым үтып шығатын, сауданы өз колдарында ұстау үшін барлык амалды 
колданып, орыстарды жібермеугетырысты».41 Әкелінетін тауар үшін алы- 
натын баж алымдары мемлекеттік бюджеттің кіріс бөлігін көбейтуде елеулі 
көм ек болды. М ысалы, 1738—1742 жылдарда казы наға 3872 сом 39 тиын 
түсті,42 сома көп болм ағаны м ен, оны содан кейінгі жылдарда көбейтуге 
үм ітарткы зды .
О ры нбор губернаторы И. И. Н еплю евтің «сауда-кәсіпш ілік ісін шын 
м әнінде акы лм ен ж ән е ш еберлікпен ж үргізгені сондай», Орта А зия кө- 
пестері, әсіресе хиуалыктар өздері казак даласы аркылы жүріп өткен ке- 
зіндегі қиы нды ктар мен кауіп-катерге карамастан, Орынборға тауарлар- 
д ы ң тү р -тү р ін әкеле бастады .43
Орынбор өлкесіндегі айырбас сауданың негізгі түрі мал мен астык бол­
ды. 1745-1759 жылдар аралығында казактар Орынборға 49 697 жылқы мен 
кұлын, 238 өгіз, 195 447 кой, 774 ешкі әкелді.44 Алайда айырбасталатын мал 
саны «әркашанда ведомостарда әр түрлі себептермен «толық көрсетілмеді», 
демек ж оғары да келтірілген деректер ш ы нына келгенде мұнан көбірек 
болды».45 Н. И. Рычковтың деректеріне Караганда, айырбастау үшін казак- 
тар жыл сайы н 30 000-нан 50 000-ға дейін кой, 10—15 мың жы лкы айдап 
апарып оты рған.46
А йы рбас сауданы ң ұлғаю ына карай үй малына ж аңа тариф тік баға 
қалы птасты: өгіз — 2 сом нан 4 сомға дейін, ешкі — 30 тиыннан 60 тиынға 
дейін, кой 70 тиыннан сатылды, түйе 40 сомнан арзанға сатылмады. Казак-
194




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   88   89   90   91   92   93   94   95   ...   460




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет