от  басының туыстық  қарым  қатынасқа түсуі

Вестник КГУ им. Ш. Уалиханова   ISSN  1608-2206                                              Серия филологическая, № 4, 2019      

 

92 

 

әңгіме  айтып  отырғандай).  Ю.Н.Карауловтың  сөзімен  айтқанда  «Бұл  жадыда  сақталу 

үлгісіне және сөйлеушінің сөйлеу алды дайындығына байланысты болса керек» [9, 760]. 

Мұндай  ассоциациялардың жадыда  қалыптасып  қойған  әдеттегі  мәнмәтіннен  алынған 

тұрақты тіркес түрінде автоматты түрде айтылғанын да жоққа шығаруға болмайды. 

Сонымен қатар, біз ассоциация және стимул – сөз арасындағы қарым-қатынастың басқа 

да  түрлерін  кездестірдік,  атап  айтқанда:  гипо-гипероникалық  байланыс,  (құдалық 

дастарханы: құйрық-бауыр, ет, бауырсақ, тамақ, сарқыт, бешбармақ, шарап, қауын) сондай-

ақ стимулмен дыбыстық жақтан жақын, ұйқаса келетін байланыс: құдалық – құда, құдағай, 

құдағи, құдаша, құда бала, құда түсу, құда болу. 

Қазақ  қоғамында  құдалық  әртүрлі  қызығымен  қатар  жүретін  үлкен  шара,  соған  орай 

оны  қабылдау,  сезіну  де  әрқилы  сипатта  болып  келеді.  Қазақтар  үшін  құдалық  көбінесе 

жағымды кейіпте көрінеді: реакциялардың жалпы санының 26 пайызы осы сезімді таңдаған; 

жиі  көрніс  тапқан  реакциялар  төмендегідей  сап  түзеді:  жағымды  сезімді,  психикалық 

жағдайды,  таңданысты  білдіретін  ассоциалар  түрінде  көрінуі:  керемет  көңіл  күй  (3), 

көтеріңкі көңіл күй (2), екі жастың бақыты (1), аға мен жеңгенің бақыты (1), бақыт (3), 

ауа райы керемет (1), думан (1), қуаныш (5), шаттық (1), жақсылық (1), достық (1), мереке 

(1),  мейрам  (1),  махаббат  (2),  ән  (1),  өлең  (1),  музыка  (2),  би  (4),  сонымен  қатар 

социумдардың  өміріндегі  оқиғалардың  рөлін  квантификациялайтын  және  коннотацияның 

жағымды бағасын беретін реакциялар: мәдениет (1), өркениет (1), ерекшелік (1), сыйластық 

(1),  той  (34),  свадьба  (2),  үйлену  (4),  үйлену  тойы  (2),  құда  түсу  тойы  (1),  от  басылық 

өмірге  бірінші  қадам  (1),  өмірдің  жаңа  бастауы  (1),  жақсылап  қонақ  күту  (1);  жағымды 

реакцияны  сипаттауда  ауыз  екі  тілде  қолданылатын,  стилистік  жақтан  маркерленген  зат 

есімдер:  Шымкент  (1) сияқтылар да кездеседі. Ассоциация сөздердің бірқатары жекелеген 

тұлғаның жеке басына қатысты жағымсыз оқиғалардан хабар беріп, байланыстың басқа түрі 

мағыналық  қарама-қарсы  ассоциацияларды  (құдалық:  зерігішті,  керек  емес  дүние,  басы 

артық жұмыс) туындатуы да мүмкін. Алайда, қазақ тілді қатысушыларда ондай жағымсыз 

сипаттағы  реакциялар  кездеспеді.  Тек  уақыт  (1),  ақша  (1),  дайындық  (3),  ұйқысыз  түндер 

(1),  жұмыс  (1),  еш  сөз  келмеді  ойға  (1),  ойланбаппын  (1)  сынды  ассоциациялар  ғана 

берілген. 

Құдалық  стимул  сөзінің  жағымды  ассоциация  тудыруы,  осы  сөз-реакцияның  алдыңғы 

орынға  шығуы  көп  нәрсені  аңғартатын  секілді.  Бұл  бүгінгі  күнде  біздің  қоғамда,  қазақ 

ұжымының тілдік санасында құдалық фреймінің маңызды ұлттық мәдени феномен ретінде 

өз  құндылығын  жоймағанын  байқататын  сияқты.  Құдалық  стимулына  берілген 

ассоциациялық  реакциялардың  көбі  құдалықты  әдет-ғұрып,  салт-дәстүр  деп  түсінген. 

Құдалық:  маңызды  салт-дәстүр  (8),  үй  болудан  кейін  жасалатын  әдет-ғұрып  (1),  екі 

үйленген жас жұбайлардың арқасында болатын әдет-ғұрып (1).  

Экспериментке  қатысушылардан  (жалпы  санның  12  пайызы)  құдалықты  әдет-ғұрып 

деп  қана  түсінбей,  айналамызда,  қоғамда  болып  жатқан  маңызды  әлеуметтік  оқиға  деп 

ассоциациялауы  байқалады.  Құдалық:  туыстардың  бірін-бірі  отбасына  қабылдауы  (1), 

достасуы  (1),  ата-аналардың  көрісу  (1),  танысу  (2),  екі  бөтен  елді  туыс  қылу  (1),  екі 

жақтың ата-анасының бірін-бірі күтуі (1), екі отбасының үлкен той жасауы (3), кездесу 

(1), жігіт пен қыз тойының алдында өтетін ата-аналар мен туыстар таныс, бола алатын 

кездесу (1), отбасын құрып бақытты өмір сүру (1), отау құру (1), құдаласу (1), құда түсу 

(1),  қыз ұзату  (3),  күйеу аттандыру  (1),  тұрмыс құру  (1),  бөлек жанүялардың бірлесуі (1), 

екі  елдің  бас  қосуы  (1),  танысу  ретінде  құдаласу  (1),  екі  отбасының  туыстық  қарым-

қатынасқа  түсуі  (1),  құда-жегжет  болу  (2), қыз  алысып,  қыз  берісу  (1), жақсылап  қонақ 

күту  (1),  екі  жақтың  араласуы  (1),  өмірдің  жаңа  бастауы  (1).  Сондай-ақ  құдалықтың 

маңызды әлеуметтік оқиға болуымен қатар «шешім қабылдау»  деген маңызды фрейм бірге 

айтылады: келісу (2), рұқсат беру (1). 

Экспериментке  қатысушылардың  (жалпы  санның  11  пайызы)  құдалықты  құдалық 

фреймінің  атрибуттары  ретінде  ассоциациялауға  тырысқан.  Құдалық:  ет  (2),  бауырсақ  (1), 

Ш. Уәлиханов атындағы КМУ хабаршысы    ISSN  1608-2206                                   Филология сериясы. № 4, 2019 

 

93 

 

тамақ  (3),  сарқыт  (1),  бешбармақ  (1),  шарап  (1),  қауын  (1),  әшекейлер  (1),  жүзік  (1),  ақ 

орамал (1), орамал (1), подарки (1), сыйлықтар (6), жүктер (1), қымбат мәшине (1), түрлі-

түсті гүлдер (1), стол (1), жайылған дастархан (10). 

Құдалық-стимулға  құдалық  фреймін  оқиғаға  қатысушылар  слоты  элементтері  ретінде 

ассоциациялауы  сандық  жағынан  басымырақ  болып  келген  (жалпы  санның  22  пайызы). 

Құдалық:  туысқан  (2),  туыс  (1),  туған  туыс  (1),  жаңа  туыстар  (5),  жақындар  (1),  көп 

туған-туысқандар (5), қонақтар (5), жаңа адамдар (1), халық (1), адамдар (1), достары (1), 

жақсы адамдар (1), ата-әжелер (1), қызының ата-анасы (1), қыз бен жігіттің ата-анасы 

(2), балалар (1), бала-шаға (1), ата-ана (5), нағашы (1), дос (1), ер (1), әйел (2), құдалар (7), 

құда (3), құда-құдағи (3), ата-ене (2), ене (1), құдағай (2), құдаша (1), күйеу бала (3), күйеу 

(1),  қалыңдық  (2),  болашақ жұбайы  (1),  жас жұбайлар  (2),  екі  жас  (1),  асаба  (1),  тамада 

(2),  сондай-ақ  құдалық  нәтижесінде  құдалыққа  қатысушы  негізгі  кейіпкерлердің  қоғамда 

жаңа мәртебеге ие болатыны есепке алынған: құдалар (7), құда (3), құда-құдағи (3), ене (1), 

құдағай  (2), құдаша  (1), күйеу бала  (3), күйеу (1), қалыңдық  (2), болашақ жұбайы  (1), жас 

жұбайлар  (2),  жаңа  туыстар  (5),  екі  бөтен  елді  туыс  қылу  (1),  екі  отбасын  туыстық 

қарым-қатынасқа байланыстыру (1), екі от басының бір-бірімен туыс немесе құда-құдағи 

болуы  (1),  екі  жұрттың  бір  туыстық  қатынасқа  қосылуы  (1),  екі  отбасының  туыстық 

қарым-қатынасқа түсуі (1). 

Экспериментке  қатысқан  студенттердің  10  пайызы  құдалық  стимулын  құдалық 

фреймінің типтік оқиғалар слотының элементтері ретін де таныған. Құдалық:  ана сүті  (1), 

қалың  мал  (1),  бата  (1),  тойбастар  (3),  беташар  (2),  құйрық-бауыр  асату  (3),  төс 

қағыстыру (1), сыйлықтар беру (4), тәтті шай (1), келіншай ішу (1), қыз ұзату (2), сырға 

салу (11), құда түсу тойы (1).  

Ал,  16  пайыз  респонденттер  құдалық  стимулын  құдалық  фреймінің  оқиғадан  кейінгі 

субфреймінің оқиға нәтижесі слоттарының элементтері негізінде ассоциацялаған. Құдалық: 

той  (34),  свадба  (2),  үйлену  (4),  үйлену  тойы  (2),  жаңа  отбасы  (2),  неке  (1),  отбасы  (2), 

өмірдің жаңа бастауы (1), отбасылық өмірге бірінші қадам (1).  

Бір  қызығы  кейбір  ассоциациялық  реакциалардан  дәстүрлі  құдалық  сценарийлерінің 

динамикалық  өзгерістерін  аңғаруға  болады.  Яғни  құдалық  салтының  қазіргі  кезде  қыз  бен 

жігіттің  шаңырақ  көтергеннен  кейін,  тіпті  бүгінде  жастар  балалы  болғаннан  кейін  өтелуі. 

Құдалық:  екі  үйленіп  қосылған жастың тойдан кейінгі қонақ шақыруы  (1), ұл мен қыздың 

үйленгенде ағайын туыстарының қыздың немесе ұлдың үйіне 6аруы (1), екі жас үйленгенде 

ата-аналары бас қосу (1), үй болудан кейін жасалатын әдет-ғұрып (1), шаңырақ көтерген 

екі жастың арқасында болатын әдет-ғұрып (1). 

 

ҚОРЫТЫНДЫ 

 

Құдалық  фреймі  қазіргі  қазақ  қоғамында  негізгі  ұлттық  мәдени  феномен  ретінде 

маңызды  болып  қалумен  бірге,  динамикалық  өзгерістерге  ұшырап  түрлі  ассоциацияларды 

туындата  алатынын  байқадық.  Жалпы  казактың  құдалық  салтына  қатысты  фрейм-

сценарийлерінің өзгеруі заманның, қоғамның өзгеруіне байланысты өзгеріп отыруы да әбден 

заңды.  Дәстүріміз  заманға  сай  осылай  өзгеріп  барады.  Дәстүріміз  заманга  сай  өзгеруі 

қорқынышты нәрсе емес, қорқыныштысы – оның толығымен ұмытылып кетуі. 

Біз  мақаламызда  құдалық  стимулының  сөздіктегі  мағынасымен  қатар,  қазақ 

социумдарының тілдік  санасында жеке тәжірибесінде  «сәттік ойлаудан» туындаған ұлттық 

мәдени мағыналарын, яғни ассоциацияларын эксперимент арқылы кешенді түрде көрсетуге 

тырыстық. 

 

ПАЙДАЛАНҒАН ДЕРЕКТЕР ТІЗІМІ 

1 Леонтьев А.А. Основы психолингвистики. – М.: Смысл, Академия, 1999. –288 с.   

2 Кубрякова Е.С. Язык и знание. – М.: Языки славянской культуры, 2004. – 560 c.   

3 Яровицкий В. 100 великих психологов. – М.: Вече, 2004. – 432 c. 

Вестник КГУ им. Ш. Уалиханова   ISSN  1608-2206                                              Серия филологическая, № 4, 2019      

 

94 

 

4  Рыжков  В.А.  Особенности  стереотипизации,  необходимо  сопровождающей 

социализацию 

индивида 

в 

рамках 

определенной 

национально-культурной 

общности//Языковое  сознание:  стереотипы  и  творчество.  – М.:  Институт  языкознания  АН 

СССР, 1988. –С. 4–16. 

5  Степанов  Ю.С.  Методы  и  принципы  современной  лингвистики.  –  М.:  Едиториал 

УРСС, 2003. –312 с. 

6  Залевская  А.А.  Слово в  лексиконе  человека.  Психолингвистическое  исследование.  –

Воронеж: Воронежский госуниверситет, 1990. –205 с. 

7  Уфимцева  А.А.  Роль  лексики  в  познании  человеком  действительности  и  в 

формировании  языковой  картины  мира//Роль  человеческого  фактора  в  языке.  Язык  и 

картина мира. – М.: Наука, 1988.  –С. 108–140. 

8  Бабичева  А.С.  (2007).  Фрейм  «Свадьба»  в  английской  и  русской  лингвокультурах. 

(дис... канд. филол. наук). – Волгоград: Изд-во ВГПУ. –166 с.  

9 Караулов Ю. Н. Русский язык и языковая личность/ – М.: Наука, 1987. – 261 с. 

10  Караулов  Ю.Н.,  Черкасова  Г.А.,  Уфимцева Н.В.,  Сорокин  Ю.А.,  Тарасов  Е.Ф.  –М.: 

АСТ–Астрель, 2002. –784 с. 

11 Дмитрюк Н.В., Молдалиева Д.Л., Нарожная В.Д., Молданова Ж.И., Мезенцева Е.С., 

Сандыбаева  Н.А.,  Абрамова  Г..  Қазақша  ассоциациялық  сөздік/Казахский  ассоциативный 

словарь. Алматы–Москва: Медиа-ЛогоС, 2014. – 330 с. 

12 ҚТТС  – Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: 1961. – Т. 1–2. 

13 ҚТЭС – Қазақ тілінің этимологиялық сөздігі. – Алматы: Ғылым, 1966. – 240 б. 

14 ҚОС – Қазақша-орысша сөздік. – Алматы, 1981. – Т. 2. 

15 ОҚС – Орысша -қазақша сөздік. – Алматы, 1981. – Т. 1. 

16  Нуржаубек  А.  Қазақ  лингвомәдениетіндегі  «Құда-андалық»  фреймінің 

репрезентациясы//Қазақстанның ғылымы мен өмірі. № 2 (77), 2019. –194 – 201бб.  

17 Гиздатов Г.Г. Ассоциативные поля в русском и казахском языках.  – Алматы: РНК, 

1997. 132 с. 

 

А.Нуржаубек

1

, Т.Қалибекулы

2

, З.С. Уранова

3 

жүктеу/скачать 3,45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: