Шамахай С. 1, Есім Ғ
жүктеу/скачать 0,75 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ключевые слова: Чингиз хан, тенгрианство, шаманизм, «Вечное Небо», религия, толерантность.
Кіріспе «ХІІІ-ХІХ ғасыр аралығында Шыңғыс ханның өмірбаяны мен билігі туралы көне көптеген шежірелер жазылды. Көне моңғол тілінде жазылғандарын атап айтсақ, «Моңғолдың құпия шежіресі», Алтан товч» (Лувсанданзан, 2015), «Алтын дəптер» (Рашид ад-Дин, 1952) «Көк дəптер», «Шар туджи», «Хадын Үндэсний хураангуй Алтан товч» («Хандардың қысқаша алтын шежіресі»), «Арван Буянт номын Цагаан түүх» (Ақ сөйлеген тарих»), «Чингис эзний Алтан ургийн түүх Гангийн урсгал» («Әмір Шыңғыстың алтын ұрпағының тарихы «Құрыш ағысы»), «Дай Юан улсын Болор эрх» (Ұлы Юань мемлекетінің маржандары), «Алтан эрих» (Алтын сүзу), «Болор толь» («Жарқын жазу»), «Боржығын тайпасының тарихы» т.б. болып табылады (Қинаятұлы, 2008). Орта Азия мемлекеттерінің тарихы туралы жазылған əлемге əйгілі құнды еңбектерге Рашид ад диннің «Жамиғат ат тауарихы» (Рашид ад дин, 1952), Өтеміс-қажының «Шыңғыснамесі» (Өтеміс-қажы, 2006), Бабырдың «Бабырнамасы» (Бабыр, 2006.), Құрбанғали Халидтің «Тауарих хамсасы» (Құрбанғали Халид, 2006), Әбілғазы ханның «Түрік шежіресі» (Әбілғазы, 2006), т.б. жатады. Әбілғазы Бахадүр осы «Түрік шежіресін» жазуды бастаған шақта, Шыңғысхан тура- лы «Жамиғат ат тауарихтан» басқа он жеті шығарманың болғанын айтады. (30 бет). Бұл ескертпеден сол кездің өзінде Шыңғыс хан тура- лы біршама еңбектер жазылғанын байқауымызға болады. Оған қоса, қазақстандық тарихшы В.П. Юдин Өтеміс қажының «Шыңғыснамасын» атауға болады (Юдин 1992:15). Ал əдеби сала бойынша да Шыңғыс хан бейнесін əр қырынан сомдаған көптеген романдар мен повестер, поэ- малар, трилогиялар жазылған. Ал Шыңғыс ханның көзі тірісінде кездесіп, жүздескен жəне ол туралы естеліктер жазып қалдырған саяхатшылар, елшілердің еңбектері бір төбе деуге болады. Мысалы, 1219 жылы Қытай билігінің Сун империясынан жіберілген елші Мэн Хунның «Моңғол-татарлар тура- лы жазбасы», Шыңғыс ханның шақыртуымен Оңтүстік 1220-1224 жылдар аралығында Бе- жиннен жеткен даостық монах Чан Чунның «Батыс əлеміне саяхат жазбасы», 1218 жылы Шыңғыс ханның кеңесшісі болған Елуй Чуцай мырзаның «Батысқа саяхат туралы жазба» атты шығармасы, 1233 жəне 1235-1236 жылдары екі мəрте Қытайдың Оңтүстік Сун сарайынан дипломатиялық қатынас үшін жіберілген Пэн Дай мен Сюй Тин қызметкерлерінің «Қара та-
Хабаршы. Философия, мəдениеттану, саясаттану сериясы. №3 (65). 2018 56 Шыңғысхан: тəңірлік сенім мен толеранттылық тарлар туралы қысқаша мəлімет» атты жазбасын атауға болады (Оловинцов, 2013). Ал 1246-1247 жылдары Батыс елінен моңғол ханына алғаш болып келген монах Джовани дель Плано Карпинидің «Біз татар деп атаған моңғолдар тарихы» жазбасы, 1253-1255 жыл- дар аралығында патша ІХ Людовиктің жіберген елшісі Гильом де Рубруктың «Шығыс елдеріне саяхат» жазбасы, 1271-1295 жылдар аралығында венециялық көпес Марко Полоның «Әлем ғажайыптары кітабы» деген шығармасы бар. ХІІІ ғасырда жазылған шығыстық жəне батыстық жазбаларының қай қайсында да моңғолдардың негізгі сенімі Мəңгі Аспан (Тəңірі) болғаны дəлелденеді. Моңғолдар ежелден «Тəңірдің қаһарына ұшырау», «жын-перінің зияны тию», «жаман ырым» деген сөздерді жамандық, кесапаттан қорыққандықтан айтқан. Алайда, моңғолдардың жамандық жасамай, сауап жинауға талпынысы тек құдайлық іліммен байланысты туындаған екен. Шыңғыс ханның шақыртуымен келген Әулие Чан Чун моңғолдарға тек «жақсы іс жа- сап, сауап жинауды» тапсырған. (Ганбаатар, 2010). «Әулие Чан Чун бомбының «Батыс əлеміне саяхаты туралы жазбасы» деген шығармасы XIII ғасыр Моңғол тарихына қатысты құнды деректердің ірі қайнар көзі болып табылады. Моңғолдар ежелден Бомбы салты, ережесі деп атап келген даосизм көсемі Әулие Чан Чун (бомбы) Шыңғыс ханның арнайы шақыртуымен 1220-1223 жылдар аралығында қазіргі Қытайдың Шаньдун ауданынан Моңғолия, Қазақстан, Қырғызстан мекендерін басып өтіп, Ауғанстан жері Гиндугуш алқабына дейін мыңдаған шақырым жол жүріп, Ұлы Қағанға жолыққан тарихи оқиға осыдан сегіз жүздей жыл бұрын болған екен. Шыңғысханның жарлық, ниет, тілегімен орын алған бұл оқиға тек ғана бұл екі адамның жеке мəселесі емес еді, сол кездегі дүниежүзі тарихына белгілі дəрежеде ықпалын тигізген еді. Бұл кездесуден Шыңғыс хан Әулие Чан- чунь бомбыдан ұлы империяны басқару ілімі, тəртібі туралы тыңдап, сонымен қатар денені сауықтыру мəдениеті, емдеу жайлы шығыс іліміне қаныққан екен. Бұл шығарма моңғол жерінде болған атақты саяхатшылар Марко Поло, Плано Карпини, Вильгельм Рубруктардың жол жазбаларына тең келерлік тарихи құнды еңбек. Бұл еңбекті қытай тілінен моңғол ғалымдары Я. Ганбаатар, Ц. Ган- баатар аударып, көшшілікке ұсынған (Ганба- атар, 2010). Сонымен қатар, олар бұл кітапқа Шыңғыс ханның тоғыз уəзірінің бірі Жүршіттің Чу Мергені аталған Елуй Чуцайдың жол жазба- сын да қоса енгізген екен. Атақты саяхатшы Марко Поло: «Шыңғыс ханның кезінде моңғолдар «Адам бұл өмірде сауапты іс жасап, өзгелер үшін шынайы ниет- пен өмір сүрген болса, өлген соң оның жаны нұрланып, құдайдың шапағатына бөленеді, ал егер, өмірде жамандық көп жасаса, онда жаны на- шарлай түседі де, ақыры жын-періге айналады» деген құдайдың өсиеті бойынша өмір сүреді» – деп (Бүрэнжаргал, 2012) жазған. Жоғарыда аталған тарихи жазбалардан Шыңғыс ханның діні туралы сан түрлі мəліметтерді кездестіруге болады.
Осыған дейін Шыңғыс ханның өмірі, билігі туралы тарих, тіл, əдебиеттану, əскери істер, этнография тұрғысынан зерттеулер жасал- са да, əсіресе, отандық ғалымдар арасында Шыңғысханның діні мен оның діни толерант- тылығы туралы іргелі зерттеулер жоқтың қасы болып отыр. Сондықтан да осы мəселені мəдени-философиялық тұрғыдан зерттеудің маңызы зор.
жүктеу/скачать 0,75 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|