Шығыс Қазақстан облысы әкімдігінің

45 
Экзогенді ҥрдістердің схемасы 
Ҥгілу дегеніміз тау жыныстрадың химиялық ыдырауы мен физикалық бҧзылуы. Ҥгілудің агенттері: 
температураның ауытқуы; су, жел, газдардың әсері; ағзалардың әрекеті. Ҥгілудің 2 тҥрі бар: физикалық (немесе 
механикалық), химиялық. Ҥгілу ӛзара тығыз байланысты. Ҥгілу ҥрдістері тек қҧрлықта жҥрмейді, ол 
гидросфералардады анықталады – мҧхиттар мен теңіздердің тҥбінде. Осы кезде теңіз суының тҧздылығынан, 
оның температурасынан, қысымынан, газды режимінен минералдар мен таужыныстардың ыдырауы жҥреді. 
Осы кҥрделі ыдырау ҥрдістері мен ӛзгерулер су асты ҥгілу деп немесе гальмиролиз деп аталады.
Ҥгілу ӛнімдері бҧзылу орынында қалса олар келесіндей аталады: 
1) элювиалді тҥзілімдер- физикалық ҥгілудің нәтижесінде пайда болса 
2) қалдықты ӛнімдер (остаточные образования) – химиялық ҥгілудің нәтижесінде п.б.
Ҥгілу ӛнімдері қатты тҥрде немесе еріген кҥйде тасымалданады. Осылай механиклық шӛгінділер (қатты 
бӛлшектерлердің тҥзілу нәтижесінде) және химиялық пен биохимиялық шӛгінділер (ерітінділерден тҧну 
нәтижесінде) пайда болады.
Механикалық бӛлшектер және еріген заттар седиментация процесі жҥріп жатқан кезде белгілі реттілікпен 
шӛгіледі – осылай ҥгілу ӛнімдердің шөгінді дифференциациясы пайда болады. 
Шөгінді дифференциация екі тҥрге бӛлінеді: 
1) механикалық дифференциация – тығыздығы, пішіні, бӛлшектердің мӛлшері бойынша седиментация 
процесінде бҧзылған жыныстардың бӛлшектерінің бӛлінуі және реттілікпен шӛгілуі. 
2) химиялық шӛгінді дифференциация – еріген кҥйде болған заттардың реттілікпен шӛгілуі. Осы реттілік
заттардың еру дәрежесінен, ерітіндінің физикалық-механикалық қасиеттерінен (концентрация, температура, 
қысым, қышқылдылығынан ж.т.б.) байланысты болады 
Пайда болған шӛгінділер (осадки) ҥш топқа бӛлінеді: 
1) механикалық; 
2) химиялық;
3) биохимиялық. 
Осы шӛгінділер таужынысқа айналу ҥшін қатаю және цементтелу сатысынан ӛтеді- диагенез - шӛгінді 
таужыныстраға айналады. 
Пайда болу жолына қарай шӛгінді тау жыныстар келесі тҥрлерге бӛлінеді: 
1) Тҥйіртпекті (немесе сынық, кесекті) жыныстар – механикалық шӛгінділерден пайда болады: кесектастар, 
малтатастар, қҧмдар және т.б.; 
2) Химиялық (хемогенді) жыныстар – химиялық тҧнбалардан п.б.: галит, калийлі тҧздар ж.т.б.
3) Органикалық жыныстар – агзалардың тҥршілік әрекеті арқылы п.б.: диатомит, кӛмір, мҧнай ж.т.б.
Пайда болу орынына қарай шӛгінді тау жыныстар ҥш топқа бӛлінеді: 
1) Теңіздік – жағалаулы (прибрежные), таязсулы (мелководный), тереңсулы (глубоководный). 
2) Шағындықты (шағын мҥйіс
-теңізден жіңішке құмды мүйіс арқылы бөлініп қалған су айдыны теңіз 
қолтығы - лагуна). 
3) Континенталды (тҧщы сулы, мҧздықты, шӛлді, эолды ж.т.б).
2. Шӛгінді жыныстардың қҧрылысы. 

46 
Шӛгінді жыныстар геологиялық ҥрдістер арқылы бҧзылысқа ҧшырамаса, олар горизонтальді қабаттар болып 
жатады. Осы қабаттарда қат-қабатталуды (слоистоть) анықтауға болады. Қат-қабатталу - жыныстардың 
кезектесіп орналасуы, олар бір-бірінен тҥйіршіктердің мӛлшері, тҥсі және басқа белгілермен ажыратылады. 
Шӛгінді жыныстардың жатыс пішіні: 
1. Тақташа (пласт), қабат, қат-қабат (толща) – қат-қабатталуы паралельді жазықтықтармен шектелген тақташа 
тәріздес денелер. 
2. Линза – екі жақтан шектелген (қиылысқан) қабат. 
3. Қабатша (прослоика), қат-қабатшалар (пропластки) – қалындылығы ҥлкен емес. 
Беткі қабаттың тҥзілімінің тҥрлері: шымырлану белгілері (знаки ряби), ағын, жаңбыр тамшылардың іздері, 
кебу жарықшақтары (знаки высыхания). 
Тҥйіртпекті жыныстрадың қҧрылымы жынысты қҧрайтың тҥйіршіктерідің немесе кесектердің мӛлшері 
бойынша сипатталады. Келесі тҥрлері ажыратылады: қатты тҥйіртпекті, қҧмды, сазды және аралас қҧрылым. 
Химиялық жыныстрадың тҥіршіктердің мӛлшеріне қарай келесі тҥрлерге ажыратылады: ірі кристалды 
(˃1,0мм), орта кристалды (1-1,0мм), жасырын кристалды (0,1-0,01мм), пелитоморфты (˂0,01мм). 
Органогенді жыныстар жақсы сақталған жыныстардан қҧралса, онда биоморфты қҧрылымға ие болады; 
ағзалар қанқасының қалдықтарымен қҧралса, онда детритусты қҧрылымға ие болады. 
Шӛгінді жыныстрадың қҧрылымында маңызды ролін цемент атқарады. Цемен қҧрамына қарай келесі 
тҥрлерге ажыратылады: ізбесті, сазды, кварцті, мергелді, глауконитті, битумтәріздес, темірлі ж.т.б. 
Шӛгінді тау жыныстрадың кеуектілігінеді маңыз беру керек. Осы кеуектерде мҧнай мен газдар жиналу мҥмкін. 
Кеуектілік (пористость) – жыныстағы барлық жарықшақтардың, кеуектердің, қҧыстылығының жиынтығы. 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: