) Қоғам тіршілігінің түрлі салаларында сыбайлас жем теріс салдары

Нарықтық қатынастардың қалыптасуы, қалыптасуы және дамуы кезеңінде, бүкіл посткеңестік кеңістіктегі сияқты, Қазақстан Республикасында да сыбайлас жемқорлық мөлшері, формасы мен әдісі бойынша айқын емес тенденцияға ие болды. ХХ ғасырдың 90-жылдарында, КСРО ыдыраған кезде, Қазақстанның егеменді мемлекет ретінде қалыптасуы, сыбайлас жемқорлықтың дамуы заңнамалық және реттеуші вакуумда маңызды пропорцияларға жетті. Сарапшылардың пікірінше, сыбайлас жемқорлықтан келетін шығындар жылдық ІЖӨ-нің 10% құрайды. Көлеңкелі экономиканың қарқынды дамуы үрдісі байқалды. Көлеңкелі капиталдың негізгі көздері: жеңілдетілген несиелер, жасырын экспорттық субсидиялар, импорттық субсидиялар, жекешелендіру. Қазақстан Республикасында 10 жылдан астам уақыттан бері экономиканың түрлі салаларына несие қаражаттары мен басқа да инвестицияларды пайдаланудың тиімділігіне түбегейлі талдау жүйесі болған жоқ. 2000 жылы Қазақстанның сыртқы жалпы қарызы 5,7 млрд долларды құрады (бұл ІЖӨ-нің 25,7% құрайды). Әлемдік стандарттар бойынша елдің ішкі қарызы ЖІӨ-нің 50% -нан асып кетуі мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігіне айтарлықтай қауіп төндіреді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманың жетілмегендігін ескере отырып, Жапонияны сыбайлас жемқорлықтың дамуын және оның ең жаман формасын — көлеңкелі экономиканы растайтын мысал ретінде келтіруге болады. 90-жылдардың ортасындағы Жапондық қарыз дағдарысының себептерінің бірі несиелеу саласындағы заңнамалық және нормативтік базаның жетілмегендігі болды: нашар несиелер көлемі шамамен бір триллион долларды құрады.

Сыбайлас жемқорлық қоғамның барлық салаларына: экономикаға, әлеуметтік салаға және саясатқа кері әсерін тигізеді, бірақ бұрынғыға қарағанда азырақ.

Экономикалық салада сыбайлас жемқорлық бірқатар жағымсыз құбылыстар мен процестердің пайда болуы мен дамуына ықпал етеді:

Ол нарықтық бәсекелестік тетіктерін бұзады, экономикадағы монополиялық үрдістердің пайда болуына ықпал етеді, оның жұмысының тиімділігін төмендетеді және еркін бәсекелестік идеяларын жоққа шығарады.

Бұл мемлекеттік бюджет қаражатын тиімсіз бөлуге, әсіресе мемлекеттік тапсырыстарды бөлуге және қарыздарды бөлуге алып келеді, осылайша мемлекеттік бағдарламалардың тиімді орындалуына кедергі келтіреді.

Әлеуметтік салада сыбайлас жемқорлықтың жағымсыз салдары мыналар:

Сыбайлас жемқорлық жарияланатын және нақты құндылықтардың арасындағы айтарлықтай айырмашылықты білдіреді және қоғам мүшелері арасында мораль мен мінез-құлықтың «қосарлы стандартын» құрайды.

Сыбайлас жемқорлық халық арасында мүлік теңсіздігінің артуына әсер ететін бай олигархиялық топтардың пайдасына әділетсіз қайта бөлуге ықпал етеді.

Сыбайлас жемқорлық заңнаманы мемлекет пен қоғам өмірін реттеудің негізгі құралы ретінде беделге түсіреді. Қоғамдық санада азаматтардың билік пен қылмыс алдында қорғансыздығы туралы идея қалыптасады.

Саяси салада сыбайлас жемқорлықтың теріс салдары келесі көріністерден көрінеді:

Сыбайлас жемқорлық саяси мақсаттардың ұлттық деңгейден олигархиялық кландар мен топтардың үстемдігін қамтамасыз етуге ауысуына ықпал етеді.

Сыбайлас жемқорлық қоғамның үкіметке деген сенімін төмендетеді, демократия құндылықтарының көңілін қалдырады және үкіметтің басқа, неғұрлым қатаң нысаны — диктатураға ауысуға ықпал етуі мүмкін.