Сын есім сөзжасамы Сөзжасамдық мағынаның құрылымы
жүктеу/скачать 93,7 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Зерттеу объектісі
- Зерттеу әдістері
- Курстық жұмыстың құрылымы.
| Курстық жұмыстың мақсаты:. Сын есімнің сөз жасамдық жұрнақтарын қарастыру, көркем шығармаларда кездесетін сөзжасамдық жұрнақтарды талдау
Зерттеу міндеттері: Сөзжасамдық мағынаның құрылымын сипаттау; Сын есімнің сөзжасаушы тәсілдеріне тоқталу; Сын есімнің синтетикалық, аналитикалық сөзжасамын және олардың түрлерін қарастыру; Көpкeм шығаpмада қолданылған сөзжасамдық жұрнақтарды талдау. Зерттеу объектісі: сөзжасамдық жұрнақтары. Зерттеу пәні: Қазақ тілін оқыту әдістемесі Зерттеудің теориялық маңызы.Сын есім сөзжасамының мәтін құрылымындағы қызметін белгілеу мәтін лингвистикасын жеке ілім ретінде дамуына, толығуына көмегін тигізеді. Зерттеу әдістері: Ғылыми әдістемелі педагогикалық басылымдарды, әдістемелік нұсқау еңбектерін пайдалану, талдау, озат тәжірибелі оқыту сабақ өңдеулерін жинап, іріктеу, салыстыру, ой қорыту әдістері. Курстық жұмыстың құрылымы. кіріспеден, 2 бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады. 1 Сын есім сөзжасамы 1.1 Сөзжасамдық мағынаның құрылымы Сөзжасамдық мағынаның құрылымы күрделі. Ол өзін құрайтын сөзжасамдық тұлғалардың мағыналары арқылы негізделеді. Кез-келген туынды сөздің сөзжасамдық мағынасы құрамындағы тұлғалар мағынасына белгілі дәрежеде уәжделеді. Төл ұғым негізінде жасалған кез-келген туынды сөздің уәжсіз болуы мүмкін емес. Сондықтан да уәжділік сөзжасам теориясының негізгі ұғымдарының бірі ретінде саналады. Сөзжасам тіл білімінің басқа салалары орындай алмайтын функцияларды орындайды. Бұл туынды сөз, жаңа сөзжасамдық функция. Бұл формада сөзжасам жоғары функционалдылыққа ие. Ол сөзжасамның барлық мәселелерін қамтиды. Осыған байланысты біз түбір, сөзжасамдық жұрнақ және ұя сияқты бірліктерді айта аламыз. Сондықтан сөзжасам тілдегі сөзжасам процесіне байланысты барлық құбылыстар мен заңдылықтарды зерттейді. Ғылыми зерттеулер мен жұмыстарда туынды сөздердің семантикалық құрылымы сөзжасам зерттеулерінің объектісі болып табылады. Сөзжасам мағынасы сөздердің лексикалық және грамматикалық мағыналарынан өзгеше. Бұл туралы лингвист ғалым Н.Оралбай сөзжасамдық мағына сөзжасамдық саланы зерттеудің негізгі объектісі болып табылатынын атап өтті және оны деривация мен синтаксистік деривацияға бөледі [2, 59]. Ал ғалым А.Салқынбай бұл мәселе туралы былай дейді: "сөзжасам мәні – ең алдымен туынды мағына. Бұл екі сөзжасамның бірігуі немесе қосарлануы немесе сөзжасамдық жұрнақтардың негізгі сөзге қосылуынан туындайтын екінші мағына. Жаңадан пайда болған қайталама мән оның жасаушысының мәні негізінде жасалады, ол денотациялық мәннің бірлігін білдіреді және номинативті атауды анықтайды. Сонымен, екінші мағына-сөзжасамдық мағына " - сөзжасамдық мағынаның лексикалық, грамматикалық мағынадан айырмашылығын зерттей отырып, сөзжасамдық саланың мағыналық қалыптастырушы функциясын анықтайды [3, 310]. Сонымен қатар, сөзжасамдық мағына күрделі сема ретінде сипатталады. Ғалымның пікірінше, күрделілік жеке тұлғаның тұқымдық құрамына байланысты анықталады. Яғни, таңбалық және таңбалық мағыналардың қалыптасуы сөзжасамдық тұлғаның бүкіл семьялық қалыптасуы үшін міндетті болмайды. Олар белгілі бір тамырлары немесе негіздері бар жаңа қайталама арнайы тұқымдарды құра алады. Ол туынды сөздер арқылы пайда болған арнайы Сема жаңа сөзжасамдық мағынаны қалыптастырады деген қорытындыға келді [3, 312]. Бұл тұжырымдама сөзжасамдық мағынаның сөзжасамдық белгілері негізінде және ауыспалы сипат беретін мағына арқылы сөзжасамдық метафоризацияны білдіреді. Сөзжасамда мағына түpлepi туpалы пiкipталас тудыpатын мәсeлeлep көптeп кeздeсeдi. Бұл туpалы ғылыми eңбeктepдe айтылып жүp. Қазақ гpамматикасы атты eңбeктe сөзжасамдық мағынаның нақтылығы, түpлeнуi, көшipiлуi, тeпe-тeңдiк мәсeлeсi сөз eтiлгeн. Мұндағы нeгiзгi мәсeлe – мағына тұтастығы. "Қазақ грамматикасында "сөзжасамдық мағынаның негізділігі туралы былай делінген:" негіз сөз жасалатын туынды сөздің лексикалық мағынасында жатыр. Осыған байланысты туынды мағына негізгі сөздің мағынасына байланысты болады. Мәсeлeн, балтала, қаpала, жақсыла, тазала дeгeн туынды eтiстiктepдi балта, қаpа, жақсы, таза дeгeн eсiм сөздepдeн туынды сөзгe нeгiз болуы аpқылы құралған. Барлық осы туынды сөздердің мағынасы негізгі сөздердің мағынасымен байланысты: балғала - балға аpқылы оpындалатын қимылдың аты, жаманда - жаманға айналдыpу қимылының аты, жақсыла – жақсыға айналдыpу қимылының аты, тазала – тазаға айналдыpу қимылының аты. Бұлаp – бip сөзжасамдық тип аpқылы жасалған туынды сөздep. Мұндағы -ла, -да жұpнақтаpы eсiм сөздepгe жалғанып, eсiм сөздердeн eтiстiк тудыpып, яғни туынды сөздep нeгiзiндe өзгepгeн” [4, 210]. Мұндағы туынды қимыл атаулаpы заттық, сындық, eтiстiк мағыналы сөздepдiң нeгiзiнeн туындаған. Туынды сөздepдeгi лeксикалық мағынасы нeгiз сөздeн мағыналық байланысқа түсeдi. Ал мағына түpлeнуi нeгiз сөз бeн тунды сөз аpасында қаpым-қатынасты салыстыpа отыpып, нeгiзгi сөз бeн туынды сөз мағыналаpы сөзжасамда толық сақталып, тeк қосымша мағына ғана үстeлiп, туынды сөз нeгiзгi мағынаның үстeлуiнeн жасалады дeгeн ғалым А.Салқынбай [5, 83]. Осы тұжыpымды мысалдаp нeгiзiндe қаpастыpатын болсақ: -шiк, -ша, -қай, -қан жұрнақтарынан сөзжасамда: үйшiк, паpақша, ботақан, балақай сияқты сөздep туындайды. Бipақ бұл туынды сөздepдiң мағыналық түpлeнуіне сөздepдiң лeксикалық мағынасы сeбeпшi. Ал мағына ауысуына туынды сөздiң мағынасы нeгiз сөздiң мағынасынан басқа сөз табына көшуі аpқылы жасалады. Жоғарыда келтірілген мысалдар негізінен келесі қорытынды жасауға мүмкіндік береді: туынды сөзді құруға негіз болған сөздердің лексикалық мағыналары, ол сөзжасамдық мағынаны түрлендіру немесе көшіру болсын, себеп болып табылады. Осы негізде туынды сөздердің принциптерін мағынаның сөзжасамдық түрі ретінде емес, белгі ретінде қарастырған жөн. Ғалым Н.Оралбаева бұл туралы былай дейді: "сөзжасам мағынасының қалыптасуы-басқа тілдік құбылыстарда жоқ қасиет. Мысалы, сөз формаларын алайық. Сөз формалары сонымен қатар түбір сөзге қосымша қосылу арқылы жасалады, бірақ онда негізгі сөздің лексикалық мағынасы өзгермейді. Мысалы, үйдi, үйгe, үйдe, үйдeн сияқты сөзфоpмалаpында үй дeгeн түбip сөздiң лeксикадық мағынасының үстiнe гpамматикалық мағына қосып тұp. Түбірдің лексикалық мағынасы өзгерген жоқ, басқа лексикалық мағына туылмады, сондықтан сөзжасамда сөзжасам сияқты мағына жоқ. Осылайша, сөзжасам мағынасының негізділігі оның тұрақты белгілерінің бірі ретінде қарастырылуы керек [6, 66]. Егер біз осы тұжырым туралы айтатын болсақ, туынды сөздердің сөзжасамдық мағынасы сөзжасамдық мағынада салыстырмалы түрде ерекшеленетінін байқауға болады. Сонымен қатар, бұл пікірді қосуға болады. Біздің сөзімізге дәлел ретінде оқулық, Сұлулық, рақым, сұлулық, менмендік, Достық, бастық сияқты сөздерде әрқайсысы екі морфемадан тұрады деп айтуға болады. Морфемалардың алғашқысы лексикалық мағынаға ие. Олаp: оқу, сұлу, әсeм, әдeмi, тәкаппаp, дос, бас. Бұлаp туынды сөздepдiң мағыналық бөлiгi, қосымша жалғанған сөздepдiң түбipi болып eсeптeлeдi. Eндi осы сөздepгe -лық, -лiк, -дық, -дiк, -тық сөздepiндeгi сөзжасам жұpнақтаpы жалғануы аpқылы олаpдың лeксикалық мағыналаpы өзгepiскe ұшыpап, жаңа мағыналы туынды сөз жасалады. Яғни, осы сөздepдiң жұpнақтаp аpқылы жасалуы дeп айтсақ та болады. Дeмeк, сөзжасамдық мағынаның нeгiзiндe туынды сөздepдiң мағынасы нeгiз сөздiң мағынасынан туындайды, сөздiң нeгiзгi тipeгi болады. Сөзжасамдық мағыналаp нeгiзiндe сөз тудыpу үшiн үш түpлi тәсiл аpқылы жасалынады. Олаp Синтeтикалық Аналикалық Лeксика-сeмантикалық. Аталған тәсiлдepгe төмeндe жeкe-даpа тоқталатын боламыз. Нeгiзгi мәсeлeлepдi айқындау мақсатында сөзжасамдық мағынаның нeгiздiгi тeк қана синтeтикалық тәсiлдiң шeксiздiгiн айтқымыз кeлeдi. Сөзжасамдық мағынасын зерттеуші Лингвист, сөзжасамдық мағынасын зерттеуге елеулі үлес қосқан ғалым Н.Оралбай сөзжасамдық мағынасын лексикалық деривацияға және синтаксистік деривацияға бөле отырып, негізгі, өзекті мәселе ретінде қарастырды. Лексикалық деривацияның негізгі негіз мен туынды мағынадағы үлкен айырмашылығы бола отырып, олар бір-біріне тең бола алмайды. Синтаксистік туындыда туынды сөздің түбірі мен лексикалық мағынасы бір-бірінен ерекшеленеді, өйткені туынды негіз басқа сөзден ерекшеленеді, яғни. олардың синтаксистік функциясы әртүрлі. Сөзжасамдағы мағына біріктіру, көбейту, біріктіру, біріктіру арқылы пайда болатын туынды мағына деп айтуға болады. Алайда, оның лексикалық немесе грамматикалық мағынадан ерекшелігі-туынды мағына. Яғни, бұл екі сөзді біріктіру арқылы немесе сөзжасамдық жұрнақтарды біріктіру арқылы пайда болатын екінші мағына. Бұл дегеніміз, оның мағынасы негізінде құрылған қайталама жаңадан пайда болған сөз денотаттық мағынаның бірлігін білдіретін номинативті атауды анықтайды. Екінші мағына-ономасиологиялық аспекттен тұратын туынды негізінде жасалған сөзжасамдық мағына. Сондықтан сөзжасамдық мағынасы күрделі және ерекше сема. Бiздiң сөздiк қоpымызда қолданылып жүpгeн туынды атаулаp бар. Олаpға бip буынды су, сай, жақ, бау сияқты атаулаpды айтуымызға да болады. Яғни бұл сөздepдiң түбipлepi синкpeттiлiк түбipдeн, мағыналық құpылымы жағынан сeмантикалық сөзжасам нeгiзiндe дамыған сөздep. Сол үшiн дe бұл атаулаp көпмағыналы, яки болмаса антонимдi сыңаpлаpмeн, синонимдiк қатаpдан да көpiнуi мүмкiн. Уәждеме-тіл білудің барлық салаларына тән. Сонымен, сөз, атау құруға уәждеме бар, фразеологиялық бірліктерді қалыптастыруда ұлттық негіз басым, фразаны құруда семантикалық негіз бар, сөйлеуге және сөйлем құруға тән валенттілік заңына бағынатын өзіндік уәждеме бар. Мұның бәрі тілдің негізгі формасы-бұл сөз. Уәждеме зерттеу объектісіне және проблеманы шешуге бағытталған когнитивизммен тікелей байланысты. Танымдық тіл білімі-тілдің халықтық дәстүрмен, әдет-ғұрыппен, дүниетаныммен байланысын зерттеу, уәждемеда кез-келген сөздің ішкі семантикалық формасы халықтық дүниетаным, әдет-ғұрып пен дәстүр арқылы түсіндіріледі. Когнитологияда негізгі форма-когнитивизм, сөзжасамда-сөздің ішкі формасы. Уәждеме (уәждеме) бастапқыда философиялық өрнек ретінде қолданылған. Орыс тіл білімінде бұл типтеу 70-ші жылдардан бастап қалыптаса бастады. "Уәждеме"сөзін тіл білімінің термині ретінде қолданған ғалым Ю.Маслов өзінің" тіл біліміне кіріспе "еңбегінде" сөздің ішкі формасы" терминін қолданып, оны уәждемемен алмастырады. Қазақ тіл білімінде сөздің мағыналық уәждемесы туралы мәселе енді көтеріле бастады. Қазіргі тіл білімінде сөздің ішкі формасы мен уәждемесы бір-біріне сәйкес келетін ұғымдар ретінде қарастырылады. Алайда, уәждеме-бұл сөздің ішкі формасы немесе символдың мағынасына тікелей байланысты уәждеме; бірақ бұл басқа екі нәрсе. Сөздің ішкі формасы символдың құрылымымен анықталады, ал оның уәждемесі объектінің қасиетімен анықталады. Уәждеме дегеніміз туынды атаудың семантикалық және құрылымдық жағынан өзін құраушы сыңарларының мағынасына негізделуі. Яғни, жаңа номинациялық атаудың мағынасы құрамындағы себепші негіз бен сөз тудырушы тұлғалардың мағынасы арқылы ерекше мәнге ие болады. Ана тілінің төл бірліктері арқылы жасалған кез-келген туынды сөздің сол тілде сөйлейтін адам үшін уәжділігі айқын болады[243 бет]. Уәждеме сөздің тұлғалық және мағыналық сипатын негіздейді. Атаудың жасалуының мағыналық себебін көрсете алады. Уәждеме сөздің ұғыммен байланысын, болмыспен қарым-қатынасын айқындайтын болғандықтан, әрі тілде жалпы заңдылықтардың орнығуы заңды. Ол тіл мен ойлаудың, зат пен болмыстың арасындағы қарым-қатынасты, байланысты айқындауға арналған пән болмаса да мұны айналып өте алмайды. Өйткені кез-келген атау – заттың ұғымдағы бейнесі, көінісінің таңбалануы. Уәждеме атау теориясымен тығыз байланыста, қарым-қатынаста болады. Атаудың табиғатын анықтау үшін оны қай деңгейде қарастырғанымызды нақты білу керек. Тіл білімінің қазіргі теориялық дамуында уәждеме ұғымы мен сөзжасам тығыз байланыста қарастырылады. Кей жеке тіл білімінде сөзжасамдық уәждеме, жеке сала ретінде де танылады. Сөзжасамдық уәждеме, бір жағынан, ұғымдық түсініктермен де астасып жатады. Туынды сөздің номинативтік қызметі оның семантикалық мағынасының болуымен, ұғымдық мән беруімен байланысты, ал туынды мағынаның өзі себепші негіз арқылы негізделеді. Сөзжасамдық уәждеме өзіндік метатіл арқылы ерекшелене алады. Түбір сөз немесе негіз «себепші негіз», туынды сөз «негізделген атауға» сәйкес келеді. Тілдегі екіншілік мағынадағы бірліктің уәжділік қатынасының мәні мен ерекшелігін анықтау – сөзжасамдық талдаудың маңызды бөлігі. Сөзжасамдық уәждеме – екі түбірлес сөздің бірінің мағынасы екіншісінің жаңа мағынасының тууына негіз болатын, мағыналық себептілікке негізделген сөзжасамдық қатынас. Сөзжасамдық-уәждемелік қатынасты орындау үшін кемінде екі түбір сөз болуы керек. Түбір сөздердің бірінің мағынасы екіншісінде жаңа мағынаны құрудың негізгі шарты болып табылады және ондағы Семаның туындысы үшін негіз болады. Осылайша, себептік негіздер мен туынды сөз арасында семантикалық ерекшелік пен сабақтастық пайда болады. Бұл ерекшелік туынды, екінші мағыналы сөздің семантикалық ерекше көрсеткіші ретінде бағаланады. Адамның дүниетанымында бұрыннан таныс денотат және оның номинативті белгілері арқылы жаңа тұжырымдаманың атауы негізделіп, екінші мағынаның туынды сөзі құрылуы мүмкін. Тілді, оның уәждемелік сипатын қарастырумен қатар, әлемнің тілдік бейнесін диахронды түрде зерттеу керек. Себебі тілдің тарихи сипаты адамның болмысымен, танымымен, санасымен, ойлауымен, практикалық тәжірибесімен тығыз байланысты. Адамның қалыптасу тарихы-бұл практикалық даму, әлемді тану. Ал таным дерексіз ойлауды тудырады. Абстрактілі ойлау әртүрлі белгілер мен қасиеттерге бай заттар мен құбылыстардың жинақталған бейнесі болып саналады. Ол әлемді қабылдаудың тұжырымдамалық сипаттамаларын қамтиды. Осылайша, әлемнің шындығы тілмен байланысады. Әлемнің тілдік бейнесі деп аталатын санадағы шындық болмыстың белгілі бір табиғи заңдылығына сүйене отырып қалыптасады. Шындық пен субъективті ойлау дамудың осы заңдылықтарына сүйенеді. Адам әлемнің бейнесін сөзге айналдырған кезде, ол екі түрлі нәрсені байланыстырады: біріншісі, адамзат баласына ортақ нақты болмыс, екіншісі, өз ұлтына тән ұлттық болмыс. Бұл екеуі сөздерді құруға әсер етеді. Адам баласымен қарым-қатынасқа түспейтін әлемнің бейнесі-бұл нақты әлемнің шындығы, және ол қарым-қатынасқа түскеннен кейін ол адамның миымен, санасымен, танымымен байланысады және екінші сипатқа ие болады. Осылайша әлемнің тілдік бейнесін қалыптастырады. Осылайша, әлемнің бейнесі, әлемнің тілдік бейнесі, әлемнің ұлттық тілдік бейнесі сияқты барлық ұғымдар осыған байланысты анықталады. Әлемнің тілдік бейнесі-бұл сөзжасам саласындағы алғашқы, бірақ сонымен бірге феноменальды құбылыс. Әлемнің тілдік бейнесі-кез-келген атаудың уәждемесындағы тілдік заңдылық. Тілдегі туынды сөздер әлемнің тілдік бейнесімен, әсіресе семантикалық тәсілмен дамыған туынды сөздермен тығыз байланысты деп санаймыз. Туынды сөздердің мағынасын зерттеу мәселесі бүгінгі күнге дейін өз мағынасын жоғалтқан жоқ. Мұны, біріншіден, туынды сөздер тілдік жүйенің мазмұндық жағымен байытылып, толтырылатындығынан байқауға болады, ал мазмұнды жағын байыту проблемалары сөзжасамдық зерттеуді қажет етеді. Сондықтан семантикалық тәсілмен құрылған туынды атауларды сөзжасамдық қарастыру қазіргі тіл білімінің басты проблемасына айналады. Туынды сөздерді семантикалық талдау тек тіл жүйесінде ерекше бірлік бар екенін анықтауға көмектеседі. Семантика сөздің өмір сүру кезеңдерін анықтайды: мағынасын кеңейту, тарылту, себептері, ерекшеліктері, оның пайда болуындағы атаудың мағынасы және т.б. осыны ескере отырып, осы тарауда біз әртүрлі сөздіктерді қолдана отырып, сөздің мағынасын, уәжін ашуға тырысамыз. Семантикалық тәсілмен құрылған туынды сөздің мағынасын түсіндіру кезінде біз оларды бір-біріне ынталандыру тәсілдерін сипаттауға тырысамыз. Семантикалық жағынан даму және екі атқа ие болу адамзат баласының дүниетанымымен байланысты болуы мүмкін. Туынды сөздердің мағынасын талдай отырып, біз тілдің сөздік құрамын саралауға көшеміз. Осыны ескере отырып, осы тарауда біз келесі ғылыми-теориялық мәселелерді қарастырамыз: – уәжделген сөздердің мағыналық құрылымының түзілуіндегі ерекшеліктер мен негізгі көріністер; – сөздердің уәжделуіндегі адамзат танымының ролін анықтау; – сөзжасамдық процестегі семантикалық өзгерістер; – сөздердің бір-бірін уәждеудегі түрлі ерекшеліктеріне тоқталу. Семантикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздердің мағыналық құрылымын қарастырғанда қайсысы уәждеуші, қайсысы уәжделуші тұлға екендігін анықтау қызметі ерекше. Екі тілдік бірліктің (туынды сөз және сол туынды сөзді жасауға негіз болған бірлік) біреуі деривацияның қайнар бұлағы – уәждеуші бірлік болса, екіншісі – деривацияның нәтижесі – уәжделген бірлік саналады. Сөздердің уәжделіп, жаңа сөз тудыруға қабілеті жайлы көп уақытан бері айтылып келеді. Уәждеме туралы түсінік ежелгі философтардан бастау алады. Ежелгі грек философы Платон «бейне атауы», «атау идеясы» деген ұғымдарды қалыптастырды. Кейінірек бұл ұғымдар «сөздің ішкі формасы» деген жалпы атауға ие болып, уәждеме теориясының негізгі белгілеріне айналды. Фердинанд де Соссюр сөздердің еркін негізделген немесе белгілі бір сөздің қасиетіне, қызметіне, сапасына, санына, түріне т.б. байланысты «қатыстық» негізделу ережелерін ескере отырып, тілде сөздердің тұлғалық, мағыналық өзгеру сипатына тоқталды. Ономасиологияда және синхронды сөзжасамда уәждеме ғылыми ұғымдардың негізгісіне айналды. Сөйтіп бұл құбылыс сөзжасамның негізі ретінде қарала бастады. Семантикалық тәсіл негізінде жасалған сөздердің уәжделу құбылысын зерттеудің өзектілігін мынадан байқауымызға болады. 1. Ф. Де Соссюр айтқандай «сөздер бір-бірінің тууына негіз болмайынша, тілдің дамуы мүмкін емес». 2. Тілдік таңбалардың бірін-бірі уәждеуінде сөзжасамдық процестердің атқаратын қызметі зор. 3. Уәжділіктің ерекше құбылысы саналатын уәжділік қатынастар синонимдік, антонимдік жүйелермен ортақ қасиетке ие. Себебі олардың мағыналық қырлары бірбірімен байланысты. 4. Семантикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздер арасында уәжділік қатынас жүргенмен олардың ішкі мағынасы мен қызметінде айырмашылықпен қоса ұқсастықтар да болады. Уәждеуші сөз уәжделген сөздің семантикасына, қолдану жағдайына әсер етеді. Уәждеме теориясы ономасиология ғылымындағы номинация теориясымен тығыз байланысты. Себебі жаңа атау жасауда бұл құбылыс ерекше орын алады. Номинация-көп қырлы құбылыс. Бұл сөзжасам аясында қарастырылатын уәждеме теориясына байланысты. Бір-бірінен оқшауланған уәждемелық тұлға мен уәждемелық тұлғаның мағынасын қарастыра отырып, оларды бір-бірінен ажыратуға болмайды, өйткені олар бір-біріне тәуелді жеке мағыналы сөздер жасайды. Осы тәуелділік пен еркін, еркін мағыналар арасындағы процесті біз бірдей процесс деп атаймыз, ал осы процестің негізіндегі мағыналар сөзжасамдық мағыналар деп аталады. Семантикалық тәсіл нәтижесінде пайда болған туынды сөз-нақты болмыс, белгілі бір тілдік белгі нәтижесінде пайда болған ерекше семантикалық құрылымы бар уәжді сөз. Уәждеменің анықтамасын орыс ғалымы Д. Н. Шмелев былай береді:"уәждеме-бұл тұтас бөліктің мағынасынан күрделі бүтін санның толық немесе ішінара анықталуы". Ал ғалым И. Сөзжасам уәждемесі теориясын арнайы зерттеу объектісі ретінде қарастырған И.С.Улуханов сөзжасам уәждемесінде кем дегенде екі сөздің уәждемелық байланысы бар екенін айтады: а) екі сөз де бір түбірден шыққан, Б) бір сөздің мағынасы толығымен немесе ішінара басқасына енетінін жазады. Семантикалық тәсілмен құрылған туынды сөздердің семантикалық құрылымының негізгі ерекшеліктерін анықтауда тілдік талдау барысында ашылған оның әртүрлі тұқымдары ерекше орын алады. Туынды сөздің алғашқы номинативті мағынасы басқа мағыналарға сілтеме ретінде қызмет етеді. Осы белгіден біз екі түрлі нәрсені анықтай аламыз: – тілдік талдауға қатысатын сөздер бір түбірге жатады; - тілдік талдауға қатысатын кез-келген сөз шындыққа жатады. Сөздердің семантикалық талдауы уәждемелік үлгі арқылы туынды сөзді талдауды білдіреді. Сөздің уәждемесі оның құрылымдық-семантикалық ерекшелігіне, ал сөздің дыбыстық қақпағы оның лексикалық және құрылымдық қатынастарына негізделген. Орыс ғалымы О. и. Блинова сөздің негіздемесін келесі схема бойынша түсіндіреді: Дыбыстық жамылғы Негіздемелік пішін Негіздемелік мағына Лексикалық мағына. Тілдегі сөздің анықтамаларында ол дыбыс пен мағынаның бірлігінен тұрады делінген. О. И. Блинованың интерпретациясы осыған жақын.сөздердің уәждемесын анықтауда. Біріншісі, сөз дыбыстық қақпақтан тұрады, екіншісі, біз дыбыстық жабын белгілі бір пішінді құрайды деп санаймыз, формасы лексикалық мағынаны беретін сөзжасамдық мағынамен сипатталады. Қазақ тіл білімінде уәждеме туралы жазылған еңбектер, зерттеулер көп емес. Терминнің әртүрлі атауы оның зерттеу жағы жоқ екенін көрсетеді. Мысалы, уәждемелеу, негіздеу, себеп сияқты терминдер. Соңғы уақытта ғалымдар уәждеме терминіне назар аударғанымен, пайдалану процесінде жүйелілік байқалмайды. Біздің тіл білімімізде өсімдіктердің атаулары, олардың зерттелуі, лексикалық құрамы, морфологиялық құрылымы, лексикалық-грамматикалық және семантикалық ерекшеліктері, сондай-ақ түсіндірме сөздіктерде берілу жолдары егжей-тегжейлі сипатталған. Атаудың мерзіміне, ерекшелігіне байланысты Автор келесі ойды айтады: "адамдардың тарихы ежелгі дәуірден (ежелгі дәуірден) басталғаны белгілі. "Есім бірінші болып шықты"," ананың аты екінші болып шықты" деп айту үшін сіз осы адамдармен бірге туып, әр сөздің шығу тарихының шежіресін жазуыңыз керек. Сонда ғана біз жоғарғы сұраққа нақты жауап бере аламыз. Бұл, әрине, ешкім жасай алмайтын нәрсе. Сондықтан ежелгі өсімдіктің атауы ағаш пен бұтаның, жемістер мен жидектердің немесе дәнді дақылдардың бірінің атауы болуы мүмкін деп болжаймыз". Ғалымның пікіріне біз де қосыламыз. Себебі ғылымда бастапқы, қайталама атау туралы әртүрлі болжамдар болса да, олардың қалай өткендігі туралы тек тарих дәлел бола алады. Жұмыста зерттеуші басқалардың өсімдік атауларына деген көзқарастарының өзіндік дәлелдерін келтіреді, танымдық, тілдік талдау және оларды құру әдістерінің сипаттамасын, уәждерін береді. Бір өсімдік атауына түрлі атаудың берілуін автор өсетін орны, жеріне қарай жолжелкен, сужапырақ деп аталса, оны ненің жейтіндігіне байланысты бақажапырақ, тартаржапырақ аталынатынын сөз ете келіп: “…өсімдікке әр түрлі ат қойылып, тілімізде өсімдік атауларына байланысты көптеген синонимдік сөздердің немесе лексикалық нұсқалардың себебі оның атауында таңдалған мотивтерге байланысты. Осыдан келіп, адамдар заттардың атауы мен тақырыбында олардың әртүрлі белгілермен, қасиеттерімен, сынымен, сапасымен, қимылымен, санымен, қызметімен және т. б. байланысын байқайды. Семантика саласын арнайы зерттеу нысаны ретінде қарастырып жүрген профессор А.Б.Салқынбай уәждеме теориясының сөзжасамдағы қызметін анықтай келіп, кез- келген жаңа мағыналы сөздің туындауына қажеттіліктің, себептіліктің, негізділіктің ролінің ерекше екенін сөз етеді. Түрлі тілдік деректер уәждеменің зерттеу нысанының ауқымды екенін дәлелдейді. Онда түбірлік уәждеме, негіздік негіздеме, жүйелі негіздеме, жүйесіз негіздеме деп уәжделу жолдарына қарай бөліп қарастыруды ұсынады [35, 70 б.]. Ал жоғарғы оқу орнына арналған «Қазақ тілі сөзжасамы» атты еңбекте «Уәждеме – туынды атаудың семантикалық және құрылымдық жағынан өзін құраушы сыңарларының мағынасына негізделуі; номинациялық атаудың мағынасы құрамындағы себепші негіз бен сөз тудырушы тұлғалардың мағынасы арқылы ерекше мәнге ие» сөздерді қарастыратын сөзжасамдық теория екендігін атап өтіп, кей жеке тіл білімінде сөзжасамдық уәждеме саласы жеке сала ретінде танылып жүргендігін айтып өтеді. Аналитикалық тәсіл арқылы жасалған күрделі сөздердің уәжділігін қарастырған Б.Қ.Қасым туынды сөздердің уәждемесін зерттеуді үш тұрғыдан қарастырады. Біріншіден, оны шындық болмыстың бейнесі ретінде қарастырса, екінші, лексикалық уәжделу тұрғысынан; үшінші, шындық болмысты ұғым, түсінікпен сәйкестендіріп үлгілеу арқылы сөзжасамдық уәжделу жолымен қарастыруды қажет деп санайды. Сонымен қатар уәждеме заңдылығын кешенді түрде: уәждеменің онтологиялық қызметін, семантикалық қызметін, қолданыс әрекетін, лексика жүйесіне қатыстылығын ашып көрсетеді. Уәждеме теориясы жөнінде кандидаттық диссертация негізінде жазылған Ұ.Әділбаеваның, М.Сәрсембаеваның, Ж.Әкімішеваның еңбектерін атап өтуімізге болады. Тіліміздегі өсімдік атауларының уәжділігі жайында жазылған Ұ.Әділбаеваның зерттеу жұмысында уәж, уәжділік теориясы туралы, олардың термин ретіндегі ролін, орнын, өзге ғылым салаларындағы уәжділіктің ұғымдық сипаттарын, сөзжасаммен байланысын, номинация теориясымен арақатынасын өсімдік атауларын негізге ала отырып жазған. Өсімдік атауларына байланысты уәжділікті төрт түрге бөліп қарастырады: – дыбыстық уәжділік, – морфологиялық-синтетикалық уәжділік, – синтаксистік-аналитикалық уәжділік, – лексика-семантикалық уәжділік. Зерттеуші сөзжасам тәсілдерінің негізінде осындай төрт түрге бөліп алып, уәжділікке мынадай анықтама береді: «Уәжділік – лексикологияның сөз бен заттың арасындағы ат беру сәтіндегі байланысын зерттейтін бөлімі». Уәжділік сөздердің жасалуындағы, атау мәніне көшудегі заңдылық деп есептелсе, лексикологияда олар тек дайын болған қалпынан кейін зерттеу нысаны бола алады. Ал уәжділікте сөздің жасалу процесі қарастырылады да, сөзжасамның нысанына енеді. Осы секілді пікір Ж.Әкімішеваның «Ою-өрнек атауларының уәждемесі және таңбалық табиғаты (линвомәдени аспект)» атты зерттеуінде кездеседі: «Уәждеме – ат қою сәтіндегі сөз бен зат арасындағы байланысты қарастыруды мақсат ететін, сонымен қатар тілдің белгілі бір даму кезеңіндегі сөз уәжінің жағдайын, табиғатын қарастыратын лексикологияның бір саласы». Автордың өзі зат пен атау байланысы ғалымдар зерттеуінде шашырандылық сипатта екендігін айтып өтеді: мотивировка, мотивировкалау, уәждеме, уәждемелау, негіздеме, дәлелдеме, уәждеме деген терминдермен араласып келіп жататындығын сөз етеді. Дұрысы, «мотивированность» – уәжділік, ал «уәждеме» – уәждеме деп атаған жөн. Себебі бүгінгі лингвистикада, сонымен қатар тіл бірліктерін зерттеудегі терминдердің алатын орындары осыны талап етіп отыр деген тұжырым жасаймыз. Туынды сөздердің ішінде матаса байланысқан сөз тіркесінің лексикалануы негізінде жасалған атаулардың семантикасын, уәжділігін зерттеген М.Сәрсембаева диссертациясын ғылымда танылған: – толық уәжділік; – жартылай уәжділік; – жүйелі уәжділік; – жүйесіз уәжділік секілді бөлу арқылы жүйелейді. Зерттеуші өзге ғылым салаларында уәжділік терминінінің қолданылатынын ескере келіп: «Тіл білімінде қарастырылатын уәжділік – атау сөз бен сөзді белгілеп тұратын шындық өмірдегі, табиғаттағы заттар мен құбылыстар арасындағы байланыс» деп таниды. Жоғарыдағы орыс тіл білімінде, қазақ тіл білімінде уәждемеге берілген анықтамаларды саралап, тұжырымдағанда: уәждеме – әлемнің тілдік бейнесін қалыптастыратын, тіліміздегі барлық сөздердің алғашқыда танымдық уәжделу арқылы, кейіннен тілдік (фонетика-семантикалық, семантикалық, синтетикасемантикалық, аналитика-семантикалық) уәжделу арқылы туындайтын мағыналары нәтижесінде адамзат баласының тілдік қажеттілігін қанағаттандыратын заңдылық деп тануымызға болады. Сөзжасам процесі танымдық қасиеттермен тығыз байланысты, сөздің жасалуы екінші жағдай деп ұғынуға болады: – белгілеуші таңба мен белгіленуші таңба арасындағы танымдық деңгей; – таныған нәрсесін ойша сарапқа салу деңгейі; – белгіленуші таңбаның белгілеуші таңба арқылы негізгі белгілерін анықтап, бағыттау деңгейі; – негізгі белгі арқылы затқа атау беру деңгейі секілді бірнеше уәждемелік деңгейлерден кейін жаңа сөз, жаңа атау жасалады. Алғашқы екі деңгей атау жасауға қажетті информацияны тауып берсе, соңғы екі деңгей табылған ақпарат көздерін іске қосып лингвистикалық бірлік пайда болуына жол ашады. Бірінші және екінші деңгей бір номинативті актіні түрлі белгілеріне сай жіктеп берсе, соңғы екі деңгей жіктелген негізгі белгі арқылы айырушы семаны белгілеп атау жасауға көмектеседі. Мұндай уәждемелік деңгейлер таныммен, тікелей, сондай-ақ сатылап байланысады. Уәждеме туралы жазылған еңбектер мен ғылыми зерттеулерде күрделі сөздердің немесе аффиксация тәсілі арқылы жасалған туынды сөздердің уәжделуі беріледі де, семантикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздердің уәжделуі сирек сөз болады. Семантикалық тәсіл арқылы жасалған сөздердің уәжділігін айқындауда О.И.Блинованың сөзжасамдық құрылымына сәйкес атауларды жік-жікке бөліп қарастыру қиындық туғызады. Себебі ғалымның сызбасы синтетикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөздердің қалыбына сәйкестендіріліп жасалған. Мысалы, «қойшы» сөзі «қой» сөзі мағынасы негізінде уәжделіп тұр. Мұнда «қой» – уәждеуші сөз; -шы қосымшасы уәждеуші тұлға қызметін атқарып, «қойшы» сөзі уәжделуші болып, номинативтік ерекше белгіге ие болып тұр. Ал семантикалық тәсіл арқылы дамыған бір буынды сөздердің уәжделуіндегі ерекшелік мағынаға негізделеді. Қарапайым ғана бір мысал келтірейік: қол – адамның қолы; қол – соғыста қол күшінің роль ойнауына негізделген атау; қол – адамның қол әрекетіне байланысты аталған жазуы, мысалы, қолы жақсы екен – жазуы жақсы екен. Бұл айтылғандардан байқайтынымыз: уәжделудегі басты нәрсе мағына, семантикалық ерекшелік екендігі. Сөздердің уәжделуі тілдегі сөздердің өзге тілдің есебінен толығып, шұбарлануына жол бермейді. Керісінше, өз тілімізде бар сөздердің мағыналық баюына, толығуына әсер етеді. Тілдік бірліктердің тарихи кезеңдерді басынан кешіргенмен, олар ішкі семантикалық салмағын жоғалтпайды. Сонымен бірге бір-бірінің мағыналарының тууына уәж болып, дамуға түседі. Адамзат баласы өзін қоршаған шынайы әлемді танып, оған атау беру арқылы лексика-семантикалық жүйені толықтырып отырған. Бұл ретте адам бейнелеуші де, қоршаған ортадағы түрлі заттар мен құбылыстар бейнеленуші қызметін атқарады. Мұның бәрі адам сезімі арқылы іске асып жатады. Жекелеген сөздерге атау беруде сезім, көзқарас, ұлттық дүниетаным мен болмыстың ролі зор. Мысалы, «өріс» сөзінің түрлі салада қолданатындығын біле тұра, оны алғаш айтқан кезде қай салада айтылып тұрғанына мән бермейміз. Бірақ «өр» сөзінің негізінде жасалып тұрғаны анық. Мүмкін онда малдың өрісі туралы, бәлкім магниттік өріс, сонымен қатар ол семантикалық өріс не концептуалды өріс шығар. Барлық сипатта да ол «өр» сөзінің уәжделуі арқылы жасалып тұр. Бірақ мұны әр ғылым саласындағылар өзінше түсінуі ықтимал. Сонымен бірге өріс~өріс~өріс сөздерінің арасында белгілі бір байланыс бар екені айқын құбылыс. Сөздің тууы, мағыналық жақтан дамып, өмір сүруі тілдік қажеттіліктен пайда болады. Бір семантикалық ұяда парадигмалық шеп жасап жатқан сөздердің мағыналық даму жүйесі күрделілеу болып келеді. Олардың мағыналары бір-біріне тәуелді және семантикалық даму арнайы сема арқылы байланысады да, сөзжасамдық норма мағыналық туыстығы жақын сөздерді бір лексикалық, сөзжасамдық ұяға топтап, жинақтайды. Мысалы «өр» сөзінің семантикалық дамуы сөзжасамдық жүйеге сәйкес келеді. Егер уәждеуші сөздер мен туынды сөздердің арасын жалғастырушы кілтті білмесек, сөзжасамдық жүйе бұзылады. Бүкіл туынды екіншілік мағыналар сөзжасам жүйесімен жасалған. Өр – өр – өр – өр семантикалық тәсіл арқылы жасалған туынды сөз тізбегі. І. Өр 1. Таулы, дөңді жерлердің етегінен биіктеп көтерілетін, ылдиға қарама-қарсы жер. 2. Ауыс. Жоғары нысана, мақсат. 3. Ауыс. Өжет, батыл, өр мінезді. 4. Өркөкірек. ІІ. Өр 1. Малдың жайылымға шығуы. 2. Ауыс. Көп адамның бір жерден шығуы ІІІ. Өр Қайыс, шаш, жіп тәрізді заттарды тарамдап алып, айқастыра біріктіру, қосу [ҚТТС]. Көрсетілген атаудың үшеуіне де ортақ мағына – қозғалыс жасау, қимылдық мағына. Мысалы, а) Өр ІІ – адамның, малдың, өруі, жайылуы мағынасы, яғни қозғалыс жасауы, ә) Өр І – биік жер, жер өлшемі, қозғалыстың нәтижесінде пайда болған заттық атау, б) Өр ІІІ – шаш, жіп өру – 1) шашты жинақтау, көлемін кішірейту, өріп ұзарту, 2) жіпті үлкейту, ұзарту мағыналары бар. Өр ІІ сөзіндегі қимылдық мағына тарамдалып, ұқсас, ұштас ұғымдарға атау болып, жаңа сөз туындап, уәжделген. Демек, алғашқы Өр сөзі мағыналар шоғыры жинақталған, макросемалы сөз болған деген тұжырымға келеміз. Өр І, Өр ІІ, Өр ІІІ макросемалы сөздеріне тән ортақ сема іс-әрекеттің орнынан қозғалуы деп айтуымызға болады. Өйткені үш сөздің мағыналарында ортақ қимылдық мағына байқалады. Өр сөзінің қимыл мағынасының құрамында малдың тау мен тасты, жайылымды аралап жайылуы, өруі, адамның топталып жүруі мағынасы, сондай-ақ қайысты, шашты, жіпті өру мағынасы қамтылған. Сондықтан өр сөзі – макросемалы атау. Бірақ екіншілік мағына пайда болып, ол жеке лексемаға айналғанда алғашқы мағына өз бауырынан бөліп шығарғанмен, екіншілік мағынамен теңесе алмайды. Себебі ол екінші заттың атауы немесе екінші заттың белгісі, сыны, сипаты, түрі, түсі, қимылы қызметін атқарады. Көне түркі сөздігінде Өр сөзінің мынадай мағыналық қырлары берілген: Өр І – клинья в руковой кафтан. Өр ІІ – көтерілу, биіктеу, өрлеу. Өр ІІІ – өру, тоқу [ДТС]. М. Қашқаридың “Диуани лұғат ат-түрк” еңбегінде бір сөзжасамдық ұяда төрт мағынасы беріледі: Өр І – қамзолдың қолтығы. Өр ІІ – өру. Өр ІІІ – а) пайда болу, ә) бет алу, жүру, б) малды жіпсіз жіберу, Өр ІҮ – тоқу. Мұндағы Өр ІІІ – бірнеше мағыналы сөз. Бұл – ХІ ғасырдағы М.Қашқаридың өр сөзіне беріп отырған анықтамасы. Ал ХХ ғасырдағы «малдың өруі» мағынасындағы өр сөзі дербес, жеке мағынаға ие болып отыр. Салыстыра алып зерделер болсақ, көп адамның бір жерден шығуы мағынасындағы өр сөзіне себепші негіз болып отырған сөз – «малдың өруі» мағынасындағы өр сөзі. ХІХ ғасырдағы «Опыт словаря тюркских наречии» атты сөздікті құрастырушы В.В.Радлов Өр сөзінің мынадай мағыналық қырларын көрсеткен: Ө І өре, өрө. 1. Жоғары, биіктік; 2. Биік жер; 3. Өр, төбе; 4. Өрлеу, көтерілу. Өр ІІ 1. Қатты сөйлеу, өрекпу; 2. Өркөкірек. Өр ІІІ Өру. Сөздіктерде берілген or сөзінің мағынасы генетикалық сипаттағы жалпы термин арқылы айқын көрінеді. Өрістегі "жоғары қозғалыс" бірінші мағынасы "малды, адамды өру" дегенді білдіретін "жоғары қозғалыс"мағынасына негізделген. Бірінші, негізгі мағынаның әсерінен өрістер жіктелді-биік жер, екіншісі-биік жер және мал өрімі, осы мәнге сүйене отырып, адамдардың ұзын, ұзын байламдары, ұзын жіптер, шаштар, өрімдер және т.б., жоғары мақсаттар, мақсаттар, батыл, батыл, батыл, өршіл. Осылайша, уәждеме нәтижесінде туынды парадигмалық шекараны құрайды. Қазақ тіл білімінде А.Б. Салқынбайдың "тарихи сөзжасам (семантикалық аспект)" атты еңбегінде сөзжасам заңдылықтары: уәждеме, ұқсастық, Ассоциация және абстракция туралы айтылады. Басқа ғалымдар сөздердің уәждемелік құралы үш екенін және осы жұмыста оған тағы үш түрі қосылатынын атап өтті. Уәждеменың абсолютті уәждемелық әдісі фонетикалық уәждеме құралдарын қамтығанмен, салыстырмалы уәждеме тәсіліне морфологиялық, семантикалық, аналогтық, абстрактілі, ассоциативті уәждеме құралдарын қосамыз. Себебі соңғы үш уәждеме бірінші түбірдің мағынасына қатысты пайда болатын белгілі бір негізге сүйене отырып, салыстырмалы уәждеме әдісіне де қатысты. Уәждеменың ұқсас түрімен жаңа номинация жасалады, абстрактілі сөзжасамда адамның танымы кеңейеді, ойдың қатпарларында жаңа мағына пайда болады, ассоциативті түрде туынды сөзді қауымдастық жасайды. Уәждеме деңгейіне байланысты сөздердің мағыналары толық номинациялық мәнге ие екендігіне сүйене отырып, толық және ішінара уәждеме және анық емес уәждеме түрлері ажыратылады. Жалпы тіл білімінде еліктеу теориясының бар екендігі белгілі. Бұл теорияның өзі зерттеу нысаны болғанына қарамастан, абсолютті уәждемелік көзқараста біз дыбыстар тілге уәждеме арқылы енгенін көреміз. Шындық мынада, бұл бастапқы абсолютті уәждеме арқылы дыбыстар пайда болады және олар тіл үйрену тақырыбына айналады. Осыдан кейін ол шетелдік ғалым Дж. Лионз айтқандай:"бұл ономатопеялық сөздерден шыққан және тіл дамыды". Орыс тіл білімінде Имитациялық сөздер туралы жазылған көптеген шығармалар бар. Өз зерттеулерін ғалымдар А. и. арнады. Герменевич, С.А. Карпухин, В. В. Левицкий, С. В. Воронин және т. б. қазақ тіл білімінде еліктеу теориясы А. Ысқақов, Ш. Сарыбаев, А. Қайдар, к. Құсайыновтың еңбектерінде еліктеу орны, фоносемантикалық деривация мәселелері қарастырылды. Біздің зерттеу жұмысымызда біз жоғарыда аталған ғалымдардың еңбектеріне сүйене отырып, осы теорияны тереңдете аламыз. Бірақ еліктеу теориясы біздің жұмысымыздың негізгі формасы болмағандықтан, ол тек абсолютті уәждемелік тип аясында қарастырылды және кең көрініс таппады. Сонымен, қазақ тіліндегі уәждеменың басталуы табиғаттағы тірі, жансыз заттар шығаратын табиғи дыбыстардан басталады. Олардан шыққан әр түрлі дыбыстар қазіргі Тл-ның негізгі көздері болып табылады. Әр дыбыстың мағынасы бар, мағынасы бар. Оның семантикалық қасиеттері тілдік талдау барысында анықталды. Әр дыбыстың барлық ерекше қасиеттері, сондай-ақ мағынаның ерекше қасиеттері күмән тудырмайды. Демек, сөзжасамдық контексте тілдегі фоносемантикалық құбылысты зерттеу лингвистика үшін үлкен маңызға ие. жүктеу/скачать 93,7 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|