Синонимдер дегеніміз әр түрлі айтылғанымен, мағынасы жақын, бірақ әрқайсысының өздеріне тән не мағыналық, не
Өлеңдеріндегі әр түрлі жолмен пайда болған синонимдер
жүктеу/скачать 223,5 Kb.
|
| 2.1 Өлеңдеріндегі әр түрлі жолмен пайда болған синонимдер.
Заттар мен құбылыстардың бірден көзге түсуін байқала қоймайтын айрықша белгілері мен қасиеттерін бірте-бірте ашып, оларды атау үшін және мағыналардың нәзік реңкін ажыратып айту үшін, тілде жаңа сөздер жасалып отырады да, тілдің бүтіндей сөздік құрамы даму күйінде болады. Ал туынды жаңа сөздер сөз тудырудың әр түрлі тәсілдері арқылы пайда болып отырады. Сөз тудырудың түрлі-түрлі тәсілдері арқылы сөздік құрамның даму барысында синонимдер де жасалады. Мысалы, 1. Кеш. Ымырт. Таудың іші ... жазғытұры, Құлпырды шыққан оралып ойы, қыры. («Жазғытұры») 2. Жазбен келген құстар жүр Шаттанып жырлап сұңқылдап («Жаңа жыл») деген мысалдардағы жазбен, жазғытұрым сөздері сөз тудырушы тәсілі арқылы пайда болып, туынды түбірлері өз ара мәндес, синонимдес сөздер болып табылады. Бұл сөздердің түбірлері жаз бен жаз деген сөздер түбір қалпында бір-бірімен синоним бола алмайды. Туынды жаңа сөздердің жасалу барысында пайда болған синонимдерге мынадай сөздерді жатқызуға болады: жайылым - өріс; олқылық – кемшілік; тірек – таяныш – сүйеніш; кездесу – жолығу – ұшырасу; сабырлы – салмақты; бостандық – азаттық – еркіндік және т. б. сөздер. Мұндай сөздер Сәкен Сейфуллин шығармаларында көптеп кездеседі. Әдеби тіл лексикасының диалек сөздердің есесінен толығуы нәтижесінде де синонимдер жасалады. Мысалы: леген – шылапшын; тақия – кепеш; сіріңке – шырпы – оттық және т. б. Тілде белгілі бір стилистикалық қызметте жұмсалатын эвфемизмдер басқа бір сөздермен немесе сөз тіркестерімен мәндес келіп, синонидер жасалады. Мысалы, өтірік айту дегеннің орнына кейде жұмсарып, қосып айту дейміз. Төмендегі сөздер мен сөз тіркестерінде эвфемизмдердің қатысуымен жасалған синонимдердің қатарына жатқызуға болады: мастық – қызулық; ұрлық – қорлық жасамау, ала жібін аттамау; өлді – қайтыс болды – дүниеден өтті – дүние салды т. б. Осы синонимдік қатарлардың әрқайсысының соңғы сыңарлары – эвфемизмдер. Сәкен Сейфуллиннің «Аққудың айрылуы» поэмасындағы: Айна көлге жылап ақты Аппақ төстен қызыл қан, «Хош, жаным!» деп қанат қақты – Үзілді тез шыбын жаны деп өлді деген сөзді үзілді тез шыбын жаны деп синониммен беріп отыр. Сол поэмада: Аққу көрді ойда жоқты Бір пәленің келгенін Ғашығының ұшып оққа Жау қолында өлгенін! Ақын қайта – қайта бір сөзді қайталай бермей әр түрлі синонимдік қатарларды пайдаланған. Белгілі бір тілдік лексикасы басқа тілдерден енген сөздермен де толығып, байып отырады. Кейде басқа тілдерден енген сөздер сол тілдің байырғы сөздерімен мәндес келіп, соның нәтижесінде синонимдер жасалады. Мысалы, қазақ тіліндегі шекер – қант; одеколон – иіс су, турба – мұржа, доктор – дәрігер, күршек – ілгек; мөшек – қап-қапшық, сіріңке – шырны деген синонимдердіңі әрқайсысының алдыңғы сыңарлары орыс тілінен енген сөздер. Ал дидар – бет – жүз; табиғат – жаратылыс; құрмет – сый; тағам – ас; есім – ат; мұғалім – оқытушы; дәреже – атақ; рақмет – алғыс; мейман – қонақ; қораз – әтеш деген синонимдік қатарлардың алдыңғы сыңарлары араб және иран тілдерінен енген. Сәкен Сейфуллин шығармаларында ауызекі сөйлеу тілі көптеп кездеседі. Ауызекі сөйлеу тілі жазба тілмен салыстырғанда еркіндікке көп жол береді. Сөздің мән-мағынасы көп екшеліп сұрыптала бермейді. Сондықтан бір тілдің алдындағы сөздердің неше алуан түрі, варианттары мұнда жапатармағай жарысып қолданыла береді. Мәселен, біреумен-біреу жүздесе қалғанда жас жағынан біреуі үлкен, екіншісі кіші болса, қазақта алдымен кішісі үлкенге «ассалаумағалайкум» деп сәлем береді. Кейде амансыз ба, сәлеметсіз бе, есенсіз бе, жақсымысыз? Деп те сұрайды. Сәлемдесіп болған соң жасы үлкен кісі дені – қарның сау ма, армай – ашпай жүрсің бе, ауыл аймағың аман ба, үй – ішің аман ба, бала – шағаң аман ба, мал – жан, қора – қопсың аман ба, хал – ауқалың жақсы ма? дейді. Егер бір жақтан жол жүріп келсе ат – көлігің (кейде ат - ылауың) аман ба? деп те сұрайды. Жазба тілде мұның бәрі топталып келе бермейді. Көп болса бір-екеу-ақ (сәлеметсіз бе мен үй іші аман ба?) айтылады. Сөйлеу тілі жазба тілге қарағанда лексикалық жағынан синонимге әлде қайда бай келетіндігін осының өзінен де аңғаруға болады. Сөйлеу тілінде әдеби тілдің лексикалы да айтыла береді. Бірақ сөйлеу тілінде әдеби тілдің айтылатын сөздердің көпшілігі әдеби тілге енбейді. Сөздік құрамдағы сөздердің барлығы да тілге керекті құрылыс материалдары деп есептеледі. «Ағаш, тас, кірпіш, балшықтарды қалай болса солай құрастырып үйе салса, үй болмайды, тек үйіншік болады. Үй болу үшін қиынын тауып қалап, байлауын тауып ұстау керек.» Сол тәрізді тілдегі әрбір сөздің әсіресе, бір ұғымды білдіретін мәндес сөздердің қолдану жүйесін нақтылы білмей тұрып, тәуір еңбек жазуға болмайды. Сөз логикалық дәлме-дәлдігімен, ойдың қызметті реңкін дұрыс көрсетуімен мәнерлілік сипатқа ие болады. Мәнерлі сөз дегеніміз – мазмұн мен мақсатқа, сөйлеу жағдайына сайма – сай құрылған сөз. Мақсатты ой мен толық қабысып келген сөз ғана әрқашан әртүрлі де тартымды болып ұсынылады. Белгілі жағдайда ойды тек жеткізіп, жай хабарлап қана қоймай, оқиғаны тыңдаушының көз алдына елестетерліктей жан бітіріп, сезіміне әсер етеді. Бір оқиғаны көрген екі адамның баяндауы тыңдаушыға екі түрлі әсер қалдыруы мүмкін. Біреуі болған оқиғаны жандандырып, жұртшылықты қызықтырып күлдірсе, я ұйытса, екіншісі бір адам жай сұрқай сұлық сөзбен қызық оқиғаның қадірлі мәнін келтіріп алатындығына ешқандай тыңдауға болмайды. Синонимдер – тілдің байлығын, оның шексіз орамдылығы мен дамығандығын көрсететін көрсеткіш деп бекерге айтылмаған. Мысалы: «Әрбір болмашы дыбысқа, әрбір қылт еткен қараға екі көзі жалт – жұлт етіп, селеңдеп қарайды» («Айша») деген сөйлемде аттың қимылын әр түрлі синонимдер мен шебер суреттеген. Мәнерлі сөз әрдайым сөзге әсер ететін бейнелі образды көркем сөздерден ғана құралмайды. Кей ретте мұндай сөздердің түсінікке бөгет жасап, ойды соншама қиындатып жіберетін кезі болады. «Бояушы, бояушы дегенге сақалын бояйды» дегендей, кей адам сөйлеп тұрып, сөздің сыртқы сұлулығына тым бой ұрып, ішкі мағыналық мәнділігін дойып алады. Сондықтан адамның ақылына ғана емес, сезіміне де күшті ықпал жасайтын тілдік мүмкіншіліктердің емін-еркін жете меңгеруге болады. жүктеу/скачать 223,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|