Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
| Аралас құрмаластар. Компоненттерi салаласа да, сабақтаса да бай-
ланысатын көп құрамды құрмаластың түрi аралас құрмаластар деп ата- лады. Ұзақ жылдар бойы қазақ тіл білімінде құрмаластың үшінші түрі ретінде танылған аралас құрмаластарды көп құрамды құрмаластың көп компонентті салалас, көп бағыныңқылы сабақтас секілді бір түрі ретін- де қарау туралы көзқарастар өткен ғасырдың алғашқы жартысында-ақ айтыла бастады. Мұндай пікірталастарда құрмаластың аталған түрінің бар екендігі жоққа шығарылмайды, тек аралас құрмаластың құрамын- дағы компоненттер байланыстың салалас пен сабақтастан өзге айрықша түрі арқылы емес, осы екі байланыстың араласып келетіндігімен түсін- діріледі. Жасалу жолы жағынан келгенде, аралас құрмалас сөйлем құр- маластың ерекше түрi болып саналмайды. Өйткенi мұнда оның өзiне тəн арнайы амал-тəсiлдерi болмайды, тек бұрыннан белгiлi салаласа жəне сабақтаса байланысу амалдарының қабаттаса келуi арқылы жасалады. Құрамында кем дегенде үш жай сөйлем болады. Ерекшелігі: 1) құрамындағы компоненттер санының екіден көп болуы, оның бұл белгісі – көп құрамды құрмаластардың бəріне тəн ортақ белгі; 2) компоненттерінің салаласа да, сабақтаса да байланысуы, бұл – тек аралас құрмаласқа тəн ерекшелік; 3) компоненттер құрамында күрделі мағынаны білдіру үшін қажетті ортақ анафоралық, катафоралық элементтердің, ассоциативтік антоним, синонимдердің болуы. Бұл – құрмалас сөйлем атаулыға ортақ ерекшелік. Төрт жыл бойы үздік оқыған алғыр шəкіртіне риза болған ұстазда- ры оған мүмкіндік жасайды, сөйтіп Əлихан жиырма жасында Дала ге- нерал губернатор кеңсесінің ұсыныс хаты мен қазақ қауымдастығының 200 сом стипендиясын алып, Ресейдің астанасы Санкт Петербургке барған ол Орман шаруашылығы институтына түседі («Тарихи тұлға- лар» кітабынан). Халқымыздың атам заманнан өмір сүріп келе жатқан жерлерi қан- дай көлемдi болса, оған қатысты атаулардың да көп болатыны бəрiмiз- ге белгiлi, соған байланысты жырдағы кездесетiн атаулар сөз болғанда, бiз жырдың таралу аймағын да көз алдымызға елестетеміз («Ел» ап- талығынан). Үш компоненттен құралған алғашқы аралас құрмалас сөйлемнің құрамындағы бағыныңқылар салалас – сабақтас – басыңқы компонент ыңғайында құрылса, төрт компоненттен тұратын екінші аралас құрамын- дағы бағыныңқылар сабақтас – салалас – сабақтас – басыңқы компонент ыңғайында құрылған. Сондай-ақ тек көп бағыныңқылы сабақтастарға тəн деп саналатын жарыспалы, сатылы байланыстар аралас құрмаластарға да тəн. Айталық жоғарыда келтірілген алғашқы сөйлемге жарыспалы байланыс тəн де, екінші аралас құрмаласқа сатылы байланыс тəн. Төрт жыл бойы үздік оқыған алғыр шəкіртіне риза болған ұстаздары оған мүмкіндік жасайды, Ресейдің астанасы Санкт- Петербургке барған ол Орман шаруашылығы институтына түседі. сөйтіп Əлихан жиырма жасында Дала генерал губернатор кеңсесінің ұсыныс хаты мен қазақ қауымдас- тығының 200 сом стипендиясын алып, 222 223 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар Халқымыздың атам заманнан өмір сүріп келе жатқан жерлерi қан- дай көлемдi болса, оған қатысты атаулардың да көп болатыны бəрiмiз- ге белгiлi, соған байланысты жырдағы кездесетiн атаулар сөз болғанда, бiз жырдың таралу аймағын да көз алдымызға елестетеміз. Алғашқы сөйлемдегі бірінші салаласа байланысқан компонент пен басыңқының арасында себеп-салдарлық қатынас орнаса, екінші сабақта- са байланысқан компонент пен басыңқының компоненттің арасында амал бағыныңқылық қатынас орнайды. Ал екінші мысалдағы аралас құрмаластың алғашқы компоненті мен екінші компонентінің арасында салыстырмалы, екінші компонент пен үшінші компоненттің арасында ыңғайластық, үшінші мен төртінші ком- поненттің арасында мезгілдік қатынас түзілген. Көп компонентті құрмаластардың қай түрі болмасын, мағыналық, құрылымдық жəне интонациялық тұтастыққа ие, көп өлшемдi құрылым мен көп қабатты семантикалық қатынасқа негізделген синтаксистiк бiр- лiк. Əсіресе соңғы белгілері – оның екі құрамды құрмаластардан басты ерекшелігі. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|