Сөйлемнің коммуникативтік түрлері

326
327
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар
ІІ бөлім
КОММУНИКАТИВТІК ПАРАДИГМАЛАР 
(кіріспе орнына) 
Тіл  білімінің  тарихында  ХХ  ғ.  бастап  көптеген  лингвистер  Ф.де 
Соссюрдің  «Тіл  сөйлеудің  негізінде  пайда  болған  абстрактілі  жүйе,  ал 
сөйлеу  осы  жүйені  адамдардың  қолдануы  актуализациялану»  деген 
тұжырымының негізінде тілді тек тұлғалық жағынан бір жақты қарасты-
ру жеткіліксіз болатынын түсінді. Ш.Балли синтаксисте тілдің де, сөйлеу-
дің де көріністері байқалады десе, В.В.Виноградов сөз бен сөз тіркесін 
— сөйлемнің құрылыс материалы, ал предикативтілік пен модальділік-
тен тұратын сөйлемді коммуникативтік деңгейдің бірлігі деп танығаны 
белгілі. Шындығында да, грамматикадағы ұсақ бірліктерді жүйеге, яғни 
тілге, ал аяқталған ойды білдіретін сөйлемді сөйлеуге (речь) жатқызудың
логикалық негізі жоқ емес. Мəселен, адамдар сөйлеу кезінде тілдегі, жүйе-
дегі бар сөздермен, морфемалармен, фонемалармен ғана шектеліп, осы 
деңгейдегі тіл бірліктерін жаңадан ойлап тауып қолданбайды. Керісінше, 
олар сөйлеу əрекетінде бұрын айтылмаған, жазылмаған мыңдаған жаңа 
сөйлемдерді қолдануы мүмкін. Бұдан тілдің шығармашылығы осы син-
таксистегі сөйлемдерден көрінетіндігі байқалады. Бірақ қалай болғанда 
да лингвистиканың зерттеу нысаны екі жақты (екеу) екендігі анық (тіл 
мен сөйлеу). 
Деңгейлік  грамматика  тілдің  қалыптасқан  жүйесін  қарастырса,
коммуникативтік-жұмсалымдық грамматика тілдік бірліктердің сөйлеу-
дегі динамикалық сипатын қарастырады. Бірақ бұл екі бағытты бір-бірі-
нен абсолютті бөліп алып, араларына қатаң түрде шек қоюға болмайды. 
Өйткені олар бірін-бірі толықтырып отырады да, коммуникативті бағыт 
дəстүрлі  құралдардың  грамматикалық  теория-тұжырымдарын  негізге 
алып отырады. 
Дегенмен  тілді  коммуникативті  бағытта  қарастыру  дегеніміз  тілдік 
бірліктердің,  яғни  тілдік  жүйе-деңгейдің  сөйлеудегі  қызметін  қарасты-
ру болып табылады. Синтаксемалардың семантикалық, морфологиялық 
жəне  синтаксистік  белгілерінің  өзара  байланысына  сүйене  отырып, 
типтік коммуникативті мағынаны білдірудің тəсілі ретіндегі синтаксистік 
модельдерді көрсету бұл бөлімнің негізгі мақсаты деуге болады. 
Бұл  модельдердің  орталығында  сөйлеуші  (тілдік  ұжымның  өкілі) 
ретінде  жəне  əлемнің  басты  əрекет  етуші  тұлғасы  ретінде  адам  тұра-
ды.  Сөйлеудің  қоғамдық  жағдайға  бекітілгендігіне  байланысты  адам-
ның орны, бір жағынан сөйлеудің мазмұнына жəне оны білдірудің тіл-
дік құралдарына жеке көзқарас, ақиқат шындықтың тілдік көрінісіндегі 
адамның мезгіл мен мекендегі (уақыт пен кеңістік) орны – сөйлеудің əр-
түрлі белгілерін анықтайтын фактор болып табылады. 
Адамзат тілді жасаушы жəне қалыптастырып, дамытушы болып та-
былады. Ал тіл болса, адамның дүниені танып, əлем бейнесін жасаудың, 
қарым-қатынас жасауының, яғни коммуникацияның басты құралы екен-
дігі белгілі. 
Сондықтан қазір тілдің шеңберінен шықпай, оның таза өзін ғана тану 
жеткіліксіз. Оны тудыратын, қолданатын жəне болашаққа алып баратын 
адамға, нақты бір жеке тілдік тұлғаға назар аудармау мүмкін емес.
Тіл – таңбалар жүйесінен тұрады, таңбалар дегеніміз — сөздер, ды-
быстар, морфемалар, сөз тіркестері, фразеологиялық бірліктер жəне т.б. 
екендігі белгілі. Ал жүйе дегеніміз — тілдің деңгейлері, оның ішкі бай-
ланысы, қарым-қатынасы, тіл ережелері, парадигмалар, модельдер жəне 
т.б.  Тілді  адамдар  таңбалар  жүйесі  ретінде  ойды,  көңіл-күйді  білдіру 
үшін сол тілдік ұжымдағы басқа адамдармен қарым-қатынас жасау үшін 
қолданады. Сөйлеу – бұл қатынастың өзі, бұнда ойды білдіру тұлғаның 
өзін  көрсетеді.  Сөйлеу  дегеніміз — вербалдық,  тілдік  қатынас  арқылы 
тұлғаның өзін танытуы.
 Тіл – потенциалды таңбалар жүйесі, ол өзінен өзі қозғалысқа түспей-
ді.  Ол  əр  адамның,  əр  тілдік  тұлғаның  жадында  сақталады.  Ол  қайнап 
жатқан өмірден сырт тұрады. Оның таңбалары мен ережелері көптеген 
фолианттарда жазулы. Сөйтіп ол осы тілді білгендер үшін, тарих үшін 
сақталады,  ұрпақтан  ұрпаққа  жеткізіледі.  Сөйлеу – бұл  əрекет,  тілдің 
өнімі, əрекет етуінің нəтижесі. Адамдардың əрекеті əрқашан жағдаятқа 
негізделеді, оның белгілі бір мақсаты болады. 
Бүгінгі таңда тіл элементтерін осы функционалды тұрғыдан қарасты-
ру қажеттілігі туып отыр. Себебі тіл бірліктерін тек деңгейлік, дəстүрлі 
тұрғыдан талдау кейбір тұжырымдардың бір жақты болуына əкеледі. 
Бұнда  қазақ  тіліндегі  грамматикалық  бірліктердің  жұмсалымынан 
шығатын,  бұрын  нормада  семантикалары  көрсетілген  бірліктердің 
мағыналық  реңктері  толықтай  ашылады.  Тұлға  (форма),  мағына  жəне 
жұмсалым  (функция)  үштігінің  бірлігі  мен  ерекшелігі  нақты  кестелер
арқылы дəлелденіп көрсетіледі. Тілдегі сөйлем мен сөйлеудегі айтылыс-
ның ұқсастықтары мен айырым белгілері анықталады. Тілдік элементтер 
мен  коммуникативтік  құралдардың  сəйкес  келетін-келмейтін  тұстарын 
анықтау көзделеді. Тілдік норманың қалыптасуына əсер ететін коммуни-
кативті-прагматикалық аспектілер де қарастырылады. 
Бұл бөлімде жалпы алғанда, сөйлеу процесінде қызмет етуге дайын 
жəне өздерінің жүйедегі мағынасының негізінде сөйлеу қызметінің əр-
түрлі формаларында өз əлеуетін, өз мүмкіндігін іске асыруға дайын тіл-
дік бірліктер талданады. 

328
329
Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар
ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар
Коммуникативті-прагматикалық  синтаксис  сөйлеу  актісі,  сөйлеу 
жағдаяты, сөйлеу актісіне қатысатын просодикалық элементтер мен бей-
вербалды  тілдік  бірліктердің  коммуникативтік-прагматикалық  қызметін 
қарастырады.  Прагматика – коммуникация  кезінде  міндетті  түрде  бола-
тын,  коммуникацияны  ұйымдастыратын  алғы  шарттардың  бірі.  Қандай
да бір тіл бірліктерінің қолданысы, ойдың жеткізілуі прагматикалық си-
патта өтеді. Осымен байланысты сөйлеу жүйесінде тіл бірліктерінің ком-
муникативтік-прагматикалық қызметі деген терминдер бірге қарастыры-
лады.

жүктеу/скачать 2,27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: