Синтаксистік парадигмалар
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Сөздердің орын тəртібі арқылы байланысы
| 2. Аналитикалық тəсіл. «Аналитикалық» деген термин грек тілінің
аnаlуtikos «анализдің нəтижесінде жасалған», «ажыратушы» деген сөзі- нен жасалған. Демек, аналитикалық тəсіл сөздің сыртында болады, яғни көмекші сөздер, сөздердің орын тəртібі жəне интонация тəсілдерін қамтиды. Сөздердің орын тəртібі арқылы байланысы. Сөз бен сөзді байла- ныстыратын синтаксистік тəсілдің бірі – сөздердің орын тəртібі. Сөйлемдегі сөздердің орын тəртібінде белгілі бір жүйелілік бар. Сөз тіркесінің сыңарлары қалай болса солай тіркесе салмайды. Олар белгілі тəртіппен орналасып тіркеседі. Синтаксистік байланыстың бұл амалы сөздердің жалғаулар арқылы байланысуынан кем түспей- ді. Біздіңше, қайта, жалғаусыз тұрған орнына қарай байланысқан сөздердің байланысы берік болады. Сондықтан бұндай сөз тіркесінің құрамындағы сыңарларының орнын қалай болса, солай өзгертіп айта бермейміз. Сөз тіркесінің құрамындағы сыңарларының орны ауыс- са, онда бүтіндей сөз тіркесінің білдіретін мағынасы өзгеріп кетеді. Мысалы, көз əйнек, əйнек көз, қалта сағат, сағат қалта деген тір- кестердің орны өзгергендері мағынасыз болып тұр. Сөз тіркесіндегі сөздердің орын тəртібі грамматикалық функция атқарады. Мысалы, орыс тіліндегі снежная зима мен зима снежная деген сөз тіркесінде- гі снежная сөзі нақты қатынасты (определительные отношения) біл- дірсе, екінші сөз тіркесінде (зима снежная) предикаттық қатынасты білдіреді [16]. Сөздердің орын тəртібі арқылы тіркесу қабілеттілігінің күштілігінің тағы бір дəлелі ретінде сөз тіркестеріндегі сөздердің əрбір сыңарлары- ның сөйлемде іргелес тұруымен қатар, алшақ та тұру ерекшелігін айтуға болады. Бұндай құбылыс көбіне мезгіл үстеу мен көмекшілердің қаты- сымен жасалған сөз тіркестерінде кездеседі. Мысалы. Бүгін, міне, қара- сам бір көш кетіп барады (Жамбыл) деген сөйлемдегі бүгін сөзі кетіп барады сөзінен алшақтап тұр. Сондай-ақ, Қызық кітап оқыдым. Кітап- ты əзер түсіндім. Деген сөйлемдерде қызық анықтауышымен кітап анықталғышының орын тəртібін, əзер пысықтауышымен түсіндім пы- сықталғышының орын тəртібін өзгертіп айтуға болмайды. Кейде мамандар арасында сөйлемдегі сөздердің орын тəртібі мен ин- тонацияны бір нəрсе деп қараушылық бар. Бұл дұрыс емес. Себебі сөз- дердің орын тəртібі мен интонацияның зерттейтін нысандары бір емес. Орын тəртібінің нысаны сөз тіркестері болса, ал интонацияның нысаны көбіне сөйлем болып келеді. Интонациялық құбылыс сөйлемнің негізгі белгілерінің бірі ретінде, оның дыбыстық жамылғысы ретінде, əсіресе, айтылу мақсатына қарай сөз болады. Сөздердің көмекші сөздер арқылы байланысы. Осы уақытқа дейінгі зерттеулерде аналитикалық байланысу тəсілінің бір түрі ретінде сөз- дердің шылаулар, оның ішінде септеуліктер мен демеуліктер арқылы тіркесуі беріледі. Бұл дұрыс та. Бірақ сөз тіркестеріндегі сөз бен сөз тек шылаулар арқылы ғана байланысады ма? Осы сұраққа келгенде қазақ тіл білімінің осы саласын зерттеуші ғалымдарда əртүрлі көзқарас пайда бо- лады. Қазақ тіл біліміндегі сөз тіркесін алғаш жан-жақты жүйелі түрде зерттеген профессор М.Балақаев шылау сөз тіркесінің аясына көмекші есімді де қосады. Лида терезенің алдында тұр (Х.Ерғалиев) – деген сөй- лемдегі терезенің алдында тұр деген сөз тіркесі – алды көмекші есімі арқылы жасалып тұрған күрделі сөз тіркесі. Сөз бен сөзді байланыстыруда шылау мен көмекші есімдеріне қоса көмекші етістік, модаль сөздерді де қатысты деп білеміз. Сөйтіп, сөз бен сөздің арасын байланыстыруда тек шылау деген сөздің орнына көмекші сөздер (шылау, модаль сөз, көмекші есім, көмекші етістік) деп беру, біздіңше, орынды сияқты. Бұл төрт көмекші сөздердің сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарларына жалғануы сөз бен сөздің байланы- сына тікелей қатысы бар. Ондай кезде бұл көмекші сөздер кез келген 32 33 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар сөздермен түйдекті тіркес кұрай бермей, өздері мағыналық жағынан қатысты сөздерімен ғана бірлікте жұмсалады. Бұлардың сөз бен сөзді байланыстырудағы морфологиялық түрленуі біркелкі емес. Егер шылау сөздер көбіне атау тұлғасында келіп қана жұмсалатын болса, ал қалған үш тобы əрі нольдік, əрі түрлі жалғаулардың жалғануы арқылы өзгеріп те отырады. Ал соңғы үш көмекші сөздердің ішінде көбіне жиі ұшырай- тыны – көмекші есім. Көмекші есім негізінен көп емес. Оларға: алды, арты, асты, үсті, төбесі, жаны, маңы, басы-қасы, тұсы, арасы, іші, сырты, шеті, түбі, ортасы сияқты сөздер жатады. Бірақ сан жағынан аз болға- нымен, бұл сөздердің қолданылу өрісі кең. Көмекші есімдер көбіне негізгі сөзбен тəуелдік жалғауында тұрып байланысады, сөйтіп сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарын кұрайды. Мысалы, Стол басын- да сілтідей тына қалды (Ə.Нұрпейісов) – дегенде стол басында сөз тіркесінің бірінші сыңары болып тұр. Көмекші есімдерге тəуелдік жалғауынан кейін түрлі септік жалғаулары жалғану құбылысы да баршылық. Мысалы, Баймағамбеттің əңгімесі жаңа басталғанда бұл екеуінің қастарына Кішкене Молда, Байтоқалар келді (М.Əуезов) - деген сөйлемдегі екеуінің қастарына келді көмекші есімді сөз тіркесі. Мұндағы қастарына көмекші есімінде көптік, тəуелдік, септік жалғаулары жалғанып барып, екеуінің жəне келді деген екі негізгі сөздерді байланыстырып тұр. Кейде сөз бен сөзді байланыс- тыруда модаль сөздердің де қатысы бар. Модаль сөздер көбіне сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарына тіркеседі де, түйдекті тіркес құрай отырып, ол сөзді басыңқы сөзбен байланыстырады. Мысалы, Сонан басқа сөзге сұқтануға бұл сияқты оның да шамасы жетпеді (Ə.Нұр- пейісов) – дегендегі бұл сияқты шамасы сөз тіркесінде сияқты мо- даль сөзі бұл мен шамасы деген сөздерді өзара байланыстырып тұр. Себебі, мұндағы сияқты сөзін алып тастасақ, бұл шамасы болып, өзара ол сөздер тіркеспеген де болар еді. Демек, мұндағы сөздерді байланыстыруда сияқты модаль сөзінің рөлі баршылық. Сөз тір- кесіндегі сөздердің көмекші етістіктер арқылы байланысуы дегенде көмекші етістіктер тілімізде көп емес екені белгілі. Бірақ саны аз болса да олардың сөз бен сөзді байланыстыруда өзіндік орны бар. Əрине, сөз бен сөзді байланыстыру көмекші есімдер сияқты белсен- ді кұбылыс емес. Дегенмен тілімізде кездесетін бұл да бір құбылыс екендігі даусыз. Мысалы, Оның не екенін жүрегің сезіп тұр (Ə.Нұр- пейісов). Тіліміздегі осындай құбылыстардың барлығын негізге ала отырып, сөз бен сөзді байланыстырудағы аналитикалық тəсілдің бір түрі ретінде шылау дегеннің орнына (шылау, көмекші есім, көмекші етістік, модаль сөздерді жинақтап) жалпы көмекші сөздер деп атауды жөн көрдік. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|