Синтаксистік парадигмалар
теміз? – дедім бір кезде спектакль есіме түсіп. Асылхан ғой мынау
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
- Бұл бет үшін навигация:
- Атаулы сөйлем
| теміз? – дедім бір кезде спектакль есіме түсіп. Асылхан ғой мынау...
(Қ.Жұмаділов). Жидебайдағы қыстаудың ең үлкені – осы (М.Əуезов). – Бұл кім өзі? (Ғ.Мұстафин). Тілшілер ішінде жоғарыдағы пікірге қарсы бастауышы зат есім баян- дауышы етістік болып құрылған сөйлемдерді номинативті (есімді сөй- лем) сөйлем деп, ал баяндауышы зат есім болып келетін сөйлемдерді оның өзектендірілген түрі деп есептейтін ғалымдар бар. Мəселен, бел- гілі ғалым Р.Əмір бұл жайында танымал түркітанушы Э.В.Севортянның пікіріне сүйене отырып: «Түркі тілдерінде, соның ішінде қазақ тілінде, сөйлемдердің басты, негізгі типі болып номинативті, яғни бастауышы зат есімнен болған сөйлемдер есептеледі», – деген тұжырым жасайды. Ға- лымның ойынша, «номинативті сөйлемдерді əр уақыт трансформацияға түсіріп етістік бастауышты сөйлемге айналдыруға болады. ...бастауышы зат есімді сөйлем түп, негізгі түр болса, бастауышы есімше сөйлемдер – ойдың бір құрамын – субъектіні, объектіні актуализациялайтын тип. (Мұны кешегі аңызақ жел кептірді. Мұны кептірген – кешегі аңызақ жел. Аңызақ желдің мұны кептіргені кеше.) « [5, 63 б.]. Əрине, автордың бұл пікірі сөйлемнің қалыптасуы мен оның комму- никативтік қызметін ескеруден пайда болған. Өйткені ғылымда қазіргі сөйлемдердің негізі атаулы сөйлемнен бастау алады деген пікірлер бар. Келе-келе атаулы сөйлем (атауыш сөздер) хабардың тақырыбына (те- масына) айналады да, сөйлемнің келесі бөлігі осы тақырып туралы ха- бардың мазмұнын білдіретін баяндау бөлігі (рема) пайда болады. Сөй- лемнің осы баяндауыш позициясы сөйлемнің қажетті бөлігін өзектен- діретін орын болып қалыптасады. Сөйтіп, қазіргі сөйлемдеріміздегі есім сөздердің баяндауыш қызметін атқаруы сөйлеу талабына, хабаршының хабар мазмұнына салар салмағына байланысты өзектендіру нəтижесін- де бастапқы етістік баяндауышты сөйлемдердің түрлі трансформацияға түсуінен қалыптасқан. Есімді бір негізді сөйлемдер қатарына атаулы сөйлемдерді, есім баян- дауышты сөйлемдерді жəне вокативті сөйлемдерді жатқызуға бола- ды деп есептейді Г.Қ.Темірбекова. Зерттеуші бір құрамды есімді сөй- лемдерге «Арнайы хабарлау мақсатында қолданылатын жəне осының негізінде предикативтілік пен модальділікті білдіретін синтаксистік мағына беретін, құрылымдық негізін атау тұлғасындағы немесе зат- 144 145 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар І бөлім. Дəстүрлі синтаксистік парадигмалар танған форма құрайтын сөйлемді айтамыз», – деген анықтама береді [6, 11 б.]. Атаулы сөйлем қазақ тілінде біршама қарастырылған (М.Балақаев, Р.Əмір т.б.). Олардың ерекшеліктері мен қызметін мына мысалдардан байқауға болады: Ой. Тұңғиық ой... Неге бұлай?.. (З.Қабдолов). Теп-тегіс жазық дала. Мұхиттай көгілдір, мұхиттай тұңғиық аспан. Оқшау-оқ- шау қалқыған жардай-жардай ақшыл бұлт; мұхитта жүзген айсберг сияқты (Ə.Тарази). Тау іші. Иен жайлау. Ұшқан құс, жүгірген аңнан өзге тіршілік белгісі білінбейді (Қ.Жұмаділов). жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|