Синтаксистік парадигмалар
абит, ассирия, вавилон т.т
жүктеу/скачать 2,27 Mb. Pdf көрінісі
|
Paradigma2015-1
- Бұл бет үшін навигация:
- Біздің ауылда
- Абайда осы үшеуі де болған
| абит, ассирия, вавилон т.т. халықтармен қатар шықты. Аталмыш
халықтар өзге мəдениеттер астында жаншылып жоқ болды да, аман қалғаны – біз (М.Қабанбай «Ана тілі»). Бұл мысалды соңғы сөйлеміндегі «аталмыш» сөзі алдыңғы сөйлем- дегі «аммонит, моабит, ассирия, вавилон» деген сөздердің орнына жүріп, ой ағымын ұштастырып, өзі құрамында тұрған сөйлемнің синсемантика- сының айқындалуын алдыңғы сөйлемге тəуелді етіп тұр. Біздің ауылда орман қорушысы Хамит деген тұрды... Əкем жаңағы орманшымен дос болатын (С.Шаймерденов). Бұл жерде екінші сөйлемдегі жаңағы сын есімі бірінші сөйлемдегі «біздің ауылдағы Хамит» деген сөздердің орнын ауыстырып тұр, екінші сөйлемдегі «жаңағы» сөзінің айқындалып, анықталуы бірінші сөйлемнің лексикалық құрамына байланысты. Сөйлем синсемантикасының бір көрсеткіші – тəуелдік жалғаулы сөзді қолдану. Бұндайда тəуелді тұлғадағы сөздің ілік септігінде тұруға тиісті «иесі» басқа сөйлемде тұрады да, бұл сөйлемнің мағына-мазмұн жағынан толығуы басқа көршілес сөйлемге байланысты болады. Мыса- лы: Түнделетіп жаяу-жалпы келе жатқан өзінің əйел екенін Едіге бірден білді, білді де, сірə, тегін емес-ау деп шамалады. Ақыры, айтқаны келді (Ш.Айтматов). Үзіндідегі екінші сөйлемде тұрған «айтқаны» тəуелдік жалғаудағы сөз бірінші сөйлемдегі бастауыш «Едіге» сөзімен тікелей қатысты. 362 363 Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік парадигмалар ІІ бөлім. Коммуникативтік парадигмалар Бір сөйлемнің құрамында сол сөйлемнің өзінің мазмұн-мағынасының ашылуын, ойдың тиянақталуын контекстегі басқа сөйлемдерге қатысты ететін бірнеше синсемантикалық белгілер қапталдаса келеді жəне ол бел- гілер əртүрлі сөз табынан болуы əбден мүмкін. Бұндай жайт қазақ тілі мəтіндерінде жиі кездесіп отырады. Мысалдар: Сөз жазатын адам əрі жазушы, əрі сыншы боларға керек. Сөздің шырайлы, ажарлы болуына ойдың шеберлігі керек. Ұнамды, орынды, дəмді болуына сыншылық керек; мағыналы, маңызды болуына білім ке- рек. Абайда осы үшеуі де болған (А.Байтұрсынұлы). Бұл мысалдағы асты сызылған сөйлемде үш синсемантикалық көр- сеткіш қапталдаса келген: осы (сілтеу есімдігі), үшеуі (сан есім, тəуел- дік, жалғаулы сөз) жəне де (демеулік шылау). Островский шындықты сүйген адам. Сондықтан оның барлық шығармалары шындыққа арналады. Оның жазған пьесалары сол кездегі қараңғылық басқан Ресейдің күңгірт өмірін суреттеді. Патшалы Ресей- дің зұлымдығын əшкерелеп жазды. Оның шығармалары тараған жерге қоғам мүшелерінің сезімі оянып үкімет орындары мен көпшіліктің ара- сында келісімсіз қайшылықтар туа бастады. Əрине, ондай пьеса чинов- никтер үшін керегі жоқ (Б.Бұлқышев). Бұл бірліктер синсемантикалық көрсеткіштер араласа келген екі сөй- лем бар (асты сызылды): оның алғашқысында «сондықтан» жалғаулық шылауы мен «ол» есімдігі болса, кейінгісінде «əрине» қыстырма сөзі мен «ол» есімдігі сөйлемді тиянақсыз етіп тұр. жүктеу/скачать 2,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|