Смағұл елубаев. АҚ боз үЙ
жүктеу/скачать 233,76 Kb.
|
| МАЗАСЫЗ ЖАЗ
1 Тойға санаулы күн қалғанда құрбан айт басталды. Жұрт елең-алаңнан тұрып, қорадағы малдан соярлық бір-бір жандықтарын ұстап байлады. - Айт құтты болсын! - Айтқаның келсін! Бүгін барлық үйдің есігі ашық. Пейілдері кең. Дастарқандары жаюлы. Осыдан үш күн ұдай жиылмайды ол дастарқан. Үш күн ұдай айттап қыдырушылар да толастамайды. Есігіңді кім ашса — сол қонағың. Бүгіндері жұрт ең таза киімдерін киеді. Кебеже, теңдер ашылып, дүние-мүлік, киім-кешек, кездеме маталар көрнекке ілінеді. Үй іші бай қызының жасауындай саусап жайнайды. Ата-ананың да қабағы ашық. Жастардың күні-түн ауыл, ел аралап, сауық-сайран жасауына тарлык жасамайды. Түске таман Жем жақтан құйында-құйын шауып болыстық кеңес ағасының шабарманы келді. Аты ақ тер, көк тер, тура Шәріптің үйіне тұмсық тіреді. Содан әбзаматта ауыл іші жаңа хабарға толды да кетті. "Өкіл келе жатыр екен", "Ауданның бастығы екен". Хабар дүңкілдеп алдымен естіген Шәріптің өзінен бұрын тарады ауылға. Кішкентай Шәріп аяғы маймаңдап үйден үйге жүгірді. Болыстық кеңес ағасының бұйрығын әр үйге жеткізіп тызаттап ауыл арасында жортақ қақты. — Ау, халайық, ошақ бастарыңды реттеңдер! Аудан басы келеді. Халықтың хал-күйін білуге келеді. Қамданыңдар! Ау!!! — Құдай безгелдек, қамданғанда не істейміз?— деді Торқа кемпір торсаңдап. — Жаз болса өкіл қаптап кетеді екен түге, іннен шыққан суырдай. — Әй, ондай сөзді қойыңдар! — деп Шәріп шыр ете түсті. — Бұл келе жатқан ойнайтын кісілерің емес сеңдердің! — Ау, халайық, қамданыңдар! Жаңа басшы келеді! Қалаған есікті ашады! Қалаған үйіне түседі! Ау, халайық! — деп, үйден-үйге жортқан Шәріп, жұрттың бәрін әбігерге салып, дүрліктіріп жіберді. Пахраддиннің үйінің тұсына келіп бір тоқтады. — Ал құда, сен де қамдан! Аудан басы келе жатқан көрінеді. Сенің үйіңе түсе ме, кім білсін! Бұл ауылда оңды үй де жоқ... — Е, мейлі де. Қам жеме, құда! — деді, Пахраддин Шәріптің арқасынан қағып жұбауратқан боп. Үйде Хансұлу жоқ еді, әлгіңде жастарға ілесіп Көлқұдық жаққа айттап кеткен. Мылтығы шошайған екі мелиса ерткен күткен қонақтары талма-тал түсте ауыл шетіне келіп аттарынан түсе бастады. Елден бұрын шәуілдеп ұмтылған иттерді Шәріп қолына таяқ ала қуып тоздырып жіберді. Сөйтіп, өзі майпаңдап келіп серек бойлы басына былғары кепка киген, иығына жамылған сұр кительді, ауылға шаршаған түрмен қабақ шыта қарап тұрған орыс жігітіне қос қолын ұсынды. — Здрәсті! — деп дауысы шығыңқырап қалбалақтап сәлем берді. Бұған оң қолын ұсынған ұзын серек жігіт: — Здравствуйте! — деп қоңыр дауыспен салқындау амандасты. Басшыны сырттан келген жас орыс жігіті деп естіп еді Шәкең. Қонақ Шәріпті танымай "бұның кім?" дегендей жанындағы көзәйнекті, шүңкиген арық, мосқалдау Апанасқа қарады. Апанасты Шәріп танитын. Апанас пат- шаның қысымымен осы елге Мекалайдың кезінде жер аударылып келген орыс. Темірде өкіметке дейін школда сабак, беріп, өкімет келгеннен кейін уезге қызметке ауысқан. Қазір осы ауданға РИК бастығы боп келе жатқан көрінеді. Өзі казақшаға судай. Апанас Шәріпті арқадан қағып: — Жолдас Қаспақов дегеніміз осы кісі. Қазақша айтсақ Шәріп аға! — деп таныстырды. — Да, Қаспақов, Қаспақов! — деп Шәріп күлегештеп бас шұлғыды. Содан кейін қабақ шытып тұрған бірінші бастық түсі жылып, бас изеді. Апанас қазақтың жалпақ тілімен: — Ие, Шәріп аға! Қоныстарың құтты болсын! Айт құтты болсын! — деп ілтипат білдірді. — Жақсы. Жақсы. Айтқаның келсін, Апанас! Қонақтардың касында болыстық кеңес ағасы Дүкенбай, баяғы Шәріпті ауылнай ететін Асан деген өкіл жігіт, содан кейін екі мелиса бар еді. Оның бірі осы елден шыққан, баяғы Әзбергенді айдап кететін палуан денелі Бұқабай мелиса да, екіншісі Шәріпке бейтаныс қатпа, қара сұр жігіт еді. "Жекей" деп таныстырды оны Апанас. Осы арада қонақтарға Пахраддин бастаған ауыл кісілері келіп сәлемдесті. Апанас аудан басшысына Пахраддинді таныстырып жатыр. — Семен Харитонович! Бүл кісі әлгі мен өзіңізге айтып келе жатқан Пахраддин мырза. Кеңес ісіне қыруар көмегін тигізген осы ауылдың ақсақалы. Ал бүл кісі, — деп Апанас келген бас қонақка жұрттың назарын аударды. — Жаңа ашылып жатқан аудандық партия комитетінің бірінші хатшысы жолдас Калашников Семен Харитонович. Ел аралап шыққан бетіміз. Семен Харитонович қазақ арасында түңғыш болуы. Сондықтан бұл елдің хал-күйін, тұрмысын, ауылдық жердегі кеңес ісінің барысын өз көзімен көріп жүр. — Хош келіпсіздер! Көріңіздер! Аралаңыздар! Қонақ болыңыздар!— деді Пахраддин орысша. Калашников Пахраддиннің кең иықты зор тұлғасына, бір шекесіне сырма тақия қондырған күнқақты ашық мандайына, әдемілеп дөңгелетіп бастырған көк бурыл сақал-мұртына, ойлы, инабатты дидарына назар іркіп тұр еді. Еңді кеп бұ кулактың орысша сөйлеп, әлгі айтқан жылы лебізі тіптен таң қалдырды. — Пахраддин мырза орысша да сауатты екен ғой, —деді бас шайқап, жымиып. — Нан сұрап жерлігіміз бар, жолдас басшы, — деді, Пахраддин мұртының ұшын ширатып. — Ал жүріңіздер! Өздеріңізге арнап мына Пахраддин мырза дастарқан жайып қонақасы дайындап отыр! — деп Шәріп жортақтап қонактардың алдына түсті. Шәріптің ұсынысын Апанас орысшалап Калашниковке жеткізіп еді, ол "алдымен ауылды аралап көрейік" деді. Калашников қай үйге бас сұқса да жайнатып керегеге іліп тастаған дүние, мүлік, зергерлік бұйымдар, әр түрлі аң терілері самсап алдынан шықты да отырды. Төрге төселген оюлы текеметтер. Ілінген кілемдер. Қат-қат жиналған көрпе, төсек. Сүйек кебеже. Адалбақан. Кілемнен тоқылған кермелер. Бір жақ қапталда керілген жібек шымылдық. Үйдің босағасында түрегеп ысырылып ізет білдіріп тұрған әйелдер, қыздар. Бәрі малынып киінген. Білекте, саусақта, құлақта, шашбауда сылдырап, күлдіреген алтын, күміс, асыл тастар. Ошақ басы таза. Жаюлы дастарқан. Калашников көрмеген бауырсақ, құрт, ірімшік, майсөк, жент төрізді тағамдардан қайысып тұр әлгі дастарқандар. — Кедейдің үйін көрсетіңдерші маған! — деді Калашников. — Әлгі кіріп шықкан үйіңіз кедейдің үйі, — деп жауап берді Шәріп. Ол кіргендері Бұлыштың үйі еді. — Қанша малы бар? — Ойбай, түгі жоқ тақыр кедей. 20—30 қой-ешкісі, ботасымен қосып есептегенде үш түйесі, жалғыз аты бар. — Мырзаның қанша малы бар? — Мырза малды азайтты ғой. Кезінде дәулетті еді. Өкіметке етке өткізді, сатты, сойды — бітірді ғой. — Қалғаны қанша? — Екіжүзге жуық қойы, қырық-елу жылқысы, оншақты түйесі қалды. Калашников сөзге құлақ түре тұрып кездескен қыз-келіншектердің киім киісіне, жүріс-тұрысына қарайды. Пахраддин қонақтарды ақ боз үйінің есігін өзі ашып кіргізді. Сыртта Бұқабай мелиса қалды. Төрге өтіп отырған Калашников бейне бір музейге кіріп кеткеңдей ашық таңырқаулы еді. Әлгі бас сұққан үйлеріндегі байлық мына мырзаның үйіндегі сән-салтанатпен салыстырғанда қайыршының лашығындай екен. Бұл үйде жалғыз ғана малынған байлық емес, сырбаз талғам да байқалады. "Қу жапанда бұ не шіренген салтанат?" Оның үстіне "Бара жатқан жағың қазақ даласының ең бір артта қалған аймағы. Кеңес ісінің етек ала алмай, жандана алмай жатқан қаға беріс тұсы. Бәрін де нөлден бастау керек" деп Казкрайком секретары Филип Исаевич Голощекин қоштасарда айтқан сөзі есінде. Сырға бәйбіше сызылып басып, өз қолымен үлкен қара сабадан иісі бұрқыраған сары қымыз құйды. Ортада тұрған жатаған дөңгелек стол үстіне бірнеше керсен толы қымыз келді. Пахраддин өз қолымен екі шөлмек "чекушке" арақты ортаға қойды. Қонақтар су жаңа көлдей парсы кілемінің үстінде кең отырып асықпай қымыз сімірді. — Чудесно! — деп бас шайқап кояды Калашников. Бірінші рет ішуі еді қымызды. — Пахраддин мырзаның үйінде бәрі бар, байлық та бар, тамақ та көп, но, әйел аз көрінеді, ол неге? — деп сұрақ қойды бір тостаған қымыздан кейін сусыны қанып, маңдайы жіпси қалған Калашников әзілге сүйеп. Апанас оны қазақшалап берді. Қонақтарға қызмет көрсетіп, тостағанды жалғап отырған Шәріп шақылдап қатты күліп жіберді. — Сол ғой манадан бері бұл кісіні "үлгілі мырза" деп мадақтап отырғанымыз. Ол ол ма?! — деп әңгімеге киліккен Шәріп жұртқа дес берер емес. — Ол ол ма, тақсыр, бүл кісі есігіндегі малайына өз қызын беріп, осы айтқа жалғас той бергелі жатыр! Ол аз болса, қалыңсыз бергелі жатыр!..Мінекей әділетті кісі! — Өз кызыңыз ба шынымен? — деп шұқшия қалды Калашников. — Ие, өз қызым... жалғыз қызым... — деді Пахраддин жасаурай қалған назары төменшіктеп. — Қызық!.. — деп таңырқап бас шайқады Калашников. Босаға жақта ас қамымен үнсіз козғалып жүрген ашаң тұлғалы Сырға бәйбіше бұрқылдап қайнаған самауырдың оң бүйірін ала, сызыла кеп тізе бүкті. Жаңа түскен келіндей бір тізерлей отырып шайсаңдықтан су жаңа орыс фарфорын шығарып, қытай жібегімен сүртіп, жұмыртқадай тізілтіп қойып жатыр. Әлден соң әдемі гүлді шыны аяқтарға құйылған хош иісті үнді шәйі дастарқанды жағалап кетті. Бас қонақтың жіті назары соның бәрін қалт жібермей байқап отырды. Кең жағалы ақ көйлектің сыртынан жасыл жібек шапанды желбегей жамылып малдас құрып кең отырған Пахраддин еңсесін көтеріп Калашниковке тіке қарады. Сөйлеуге ыңғайланды. — Өкімет саясатын естіп жатырмыз. Түсініп жатырмыз, — деп Пахраддин тың әңгіме бастады. — Өкімет артық малды,мүлікті алады. Ортаға салады. Мақұл делік. Оған өз басым қарсылығым жоқ. Алсын. Кедей-кепшікке үлестірсін. Бірақ бір нәрсеге зердем жетпейді, ойлай келсем. Мал-мүлкін алып, өзін, бала-шағасымен тоздырып жіберетіндей не кінөсі бар сонда бай сорлылардың? Калашников көпшікті іргеге таман ысырып, сәл ойлана түсіп басын көтерді. — Бұл сұрақты беретініңізді білгем,— деді. — Бұл сұрақты жалғыз сіз емес, үстем таптың сойыл соғарларының бәрі береді. Біріншіден, сіздің халықта "мал — баққандікі, дүние — тапқандікі" деген мақал бар көрінеді. Бүл халықтың көкейтесті сөзі. Партияның бүгінгі саясаты халықтың осы арманын іске асыру ғана. Ыклымнан байдың малын батырақ баққан. Партия, енді сол батырақ өзі баққан малына өзі қожа болсын дейді. Рас, жалшы ұстаған ірі байлардың маңдайынан Совет өкіметі сипамайды. Өйткені, бай — бай, жалшы — жалшы болғалы бері өз жалшысының мандайынан бай да сипамаған. Өкімет кедейдікі. Пахраддин анық жеңіліс тапты. Әңгіменің бетін бұрып жіберді. — Жоқ, ә, жолдас! Мен қазіргі өкімет саясатына қарсы емеспін, асасы. Қайта қосыламын деп отырмын. Өз еркіммен өкімет қажет етсе, мейлі, артық байлығымды алындар деп отырмын. Сұрап отырғаным — өкімет аларын алғаннан кейін өзімізді жүнін жұлған тауықтай бүрсендетіп, елден шығарып қаңғытып жібермей ме, асасы, деп отырмын, — деп Пахраддин маңдайы тершіп, қозғалақтап кетті. — Жо-оқ...— деді жұбауратып Апанас— Бері заңға сәйкес әділ жасалады. Сіздің жөніңіз бөлек. Өкімет алдындағы еңбегіңіз ескеріледі! — Би аға, шындай келсек, сіз ірі бай санатына да кірмейсіз ғой. Алып-қашпа сөзден қорқа бермеңіз! — деп Дүкенбай да басу айтты. — Түз-дәмдеріңізге рақмет! — деп Калашников Сырға бәйбішеге қарап бас иді де серең етіп, әскери адамша шапшаң ырғып түрегелді. Өзге қонақтар да оған іле-шала өре түрегелді. Қара сұр мелиса Жекей үйден жұрттан бұрын шығып еді, мана қалдырған орнында Бұқабай жоқ. Сұржекей жүрегі зірк етіп "бұған не болған'" деп алақтап, үйді айналса Бұқабай үй артында екі жас жігітпен тәжікелесіп тұр. Жас жігіттің бірі — жуантық төртбақ келгені, үйге қарай елеуреп ұмтылады. Бұқабай зор денесімен оның алдын кес-кестейді. Сұржекей шапшаң адымдап қастарына жетіп барды. — Бұ не тұрыс? — деді сұрланып. — Өй, кезінде бірге қозы баққан таныс жігіттер ғой. Байдың қызын құтқарамыз, бізді өкілмен сөйлестір дейді. Болмайды десем көнбейді, — деді Бұқабай мандай терін сүрткіштеп. Ждақайдың екі көзі шарасынан шыға жаздады. — Жолдас мелиса! Біз әділдік үшін күресіп жүрміз! Өкілге арызымыз бар! — Әй, қайдағы өкіл? Бұл ауданның хатшысы, — деп Сұржекей түсіне ашу жинады. — Көне тайыңдар! Марш! — Ағасы, арызымыз бар еді айтатын! — деді Шеге, сұр жігітке оқтай қадалып. — Қайдағы арыз? — Пахраддин қызын еріксіз беріп жатыр... — Сіздер кімсіздер? — Кедей жастармыз. — Ендеше тайыңдар! Зорлық көрсе арызды қыздың өзі берсін! Марш! — деді Сұржекей, Шеге мен Ждақайды кеудеден итеріп. — Әділет үшін күресуге болмай ма? Кеңес өкіметі қайда?! — Марш! — деп ақырып қалды мелиса. Ждақай мен Шеге жылыстап кейін шегінді. Келген қонақтар атқа мініп жүріп те кетті. Бет алыстары Мажан ауылы. Ауылдан ұзап шыға бере Калашников: — Шынында да бұл өлкеде әлі еш нәрсе болмағандай. Революция дауылы бұл төңіректі айналып өткендей. Эх, көп шаруа жасау керек. Көп шаруа! — деп күрсініп бас шайқады. 2 Өмірінде талай тойды көрген Хансұлу. Бірақ бұндай көңілсіз тойды көрмеп еді. Ол — Хансұлудың өз тойы болды. Әкесі бар тапқан-таянғанын осы тойға рабайсыз шашуда. Ауылдың екі қанатын ала жүзден астам үй тігілді. Әлденеше жүз қой сойылды. "Той бастар" айтқан жыршыға ат мінгізді. "Ошақ бәйгенің" өзіне басын бір бие етіп талай мал шашты. Аламан бәйгеге екі жүздей ат қосылып, бас бәйгесіне өркеші тайқардай қос нар тікті. Палуан күрестің бас бәйгесіне бір бие қойды. Хансұлуды солардың ешқайсысы селт еткізбеді. Үйдің жартысын ала керілген шымылдык ішінде топ қыздың ортасында ұлы дүрмек, ырду-дырдуға кереге көзінен ғана жылаулы назар салып отыра берді. Тілден, естен айрылғандай халде. Әкесі бас болып, үлкені бар, кішісі бар, мыңғырған қалың ел, жер қайысқан көпшілік бұның жан шырылын есітпес тас керең қатал тағдырдай. Жалғыз Хансұлуды асау ағысқа түскен жаңқадай қанкөбелек ойнатып әкетіп барады. Әкетіп барады. Қарсы тұрып қимыл қыларлық қауқары жоқ. Ұзынша қайқы кірпігінен мөлдір тамшы әлсін-әлсін түсе береді. Тойда өтіп жатқан өнер сайыстарының ішінен Хансұлуды елеңдеткен жалғыз-ақ жырау өнері болды. Алғашында оған да бармаймын деп еді. Бірақ жыр Хансұлу отауынан онша алыс емес шағын төбешік үстіңде жырланды. Содан, кешкісін әлгі төбешік үстіне, төңірегіне бүкіл ауылдың алаша, кілем, текеметтері жайылды. Ай туа тойға жиылған мындаған жамиғат сол төсек үстінен жапырлап орын ала бастады. Әлден уақытта Ай астындағы үйден ақ шапанды, ақ сәлделі, сақал-шашы аққудай, ұзын бойлы, сексеуілдей қураған тірі аруақ шал шықты. Қолында — домбыра. Лабақ ахун еді бұл. Лабақ ахун қасында екі-үш кісі бар, Ай сәулелі алаңның ортасындағы кілем, көрпеше төселген төбешіктің басына шығып тізе бүкті. Сыртқа түгел ере шыққан жұртшылық дүрлігіп, жырау отырған алаңға ұмтылды. Тойға келген елдің тайлы-таяғы қалмай, ең азы бала-шағаға дейін ахун отырған төбешікті айнала қоршап жайғасып, көлге қонған аққудай сыланған күміс сақал-шашты, кәрі жыраудан көз алмай қарайды. Ел түгел жиналып, жүріс-тұрыс саябырлаған кезде Лабақ ахун домбырасын қолға алды. Мың сан жұрттың абыр-сабыры су сепкендей басылды. Лабақ ахун кең құрсақ үлкен қоңыр домбырасын күмбірлетіп құлақ күйін келтіріп біраз созаландап отырды. Хансұлудың қасындағы қыздар дүрк көтеріліп, әддеқашан үркердей тобымен жыр тындауға кеткен. Жалғыз Балжан қалған қасында. Сөйткенше, шаршы топтың ортасында айдыннан ұшатұғын аққуша иығын қомдаған ахунның кәрі көкірегінен қоңыр боздау үн шықты. Сабырлы, есті сарын. Жемнің жазғы жылым ағысындай баяу шымырлап, ұзаққа сілтер ыңғай танытады. Қадым заманнан, түу тарих қойнауынан жеткен бағзы ата-бабалар әуезіңдей. Күңіренген абыз әуен. Жұрт сілтідей тынды. Кезінде Бұхар медресесінен дәріс алған ахун араб, парсы тілдеріндегі кітаптарды емін-еркін оқып-тоқып оларды жыр-дастанға айналдырып, осындай шаршы топқа ылғи шашу етіп отыратын. Жырау толғап жатыр. Дастандарды көштей тізіп атап жатыр, қалағанынды тандап ал деп жатыр. Лабақ ахун енді жырын іркіп, көшпілік қалауына құлақ түріп, алдыңдағы шайдан ұрттады. Көпшілік жамырап дауыстап гулеп кетті. Әркім керегін атап, отырған жерінен айқайлап даурығып жатыр. Дауласып, шауқымдаса келіп, әлгі аталған дастандардың көбін бұл ел жатқа білетін болғандықтан, әлі далаға көп таралмаған қалпақтың "Қырық қызын" тыңдауға ұйғарды. Лабақ ахунның қоңыр домбырасымен қоса ызындап Ай астында көсілген сары дала сыңсыды. Ай астында көсілген көделі, селеу, сабанды ақ күміс жайқын жазық бетімен үздіксіз толқын жүгірді. Үйге ұсталған шилер сарнады. Лабақ ахунның сонау ықылымнан сыр тартқан кәрі мақамынан Ай асты әлемі түгел тебірене беймазаланып қозғау тапты. Әлсізді әлді басып алып, қатын-бала шулаған, жоқтау, сықтаудан құлақ тұнған зарзаман сесі келді құлаққа. Аспанда жұлдыз дірдекгеп, Ай жылжып ауыл үстіне еңкейді. Ақ шаңыт тозаңытып, "Құс жолы" жатты түтіңдеп. Дала дөңбекшіп, күрсініп, жел боздады ботадай. Желдей ескен жыраудың сөзін жұтып тамсанып қалың жұрт отырды. Әке менен бала, әже менен ата отырды. Қыз, келіншек бәрі отырды. Біресе күліп, біресе жылайды. Біресе айқайлап, біресе тынады. Күңіренеді, толқиды. Қырық қыздың сардары, өзі батыр, өзі сұлу Гүлайымның тағдырымен тағдыры ұқсап та кетеді Хансұлудың. Одан сайын көкірегінде құйын ұйытқып, тебіреніп, кірпігінен жасы үзілді. Ай шалқайып батыс аспанға аунады. Хансұлудың ақ отауы Қозбағар үйінің жанына тігілген екен. Сонда әкеліп кіргізді. Қайып молда бір кесе суға дүға оқып '"дем салып", бөлек екі үйде отырған күйеу мен қалыңдыққа ризашылығын білдіріп, әлгі кеседегі дуалы судан бір ұрттам ішуге жіберді. Хансұлу кесені ерніне тигізді де ішінен "риза емеспін, екі дүниеде риза емеспін" деп қайтарып берді. Жатарға таман, төрт күн ұдай қасынан бір елі қалмай жүрген қыз, келіншектер бірсін-бірсін азайып, ең жақын деген досы Балжанның өзі де бұны отауда жалғыз қалдырып "қарасын батырды". Сөйтіп, тойдың ду-дабыры су сепкендей басылып, шымылдығы түсірілген, төсегі салынған оңаша отауда шошайып жалғыз қалды Хансұлу. Енді қараса басында ақ жаулық. Некесі қиылған. Қозбағардың Құдай қосқан некелі жары. Қараңғы үйде отыр. Көп ұзамай есік алдында күбір-сыбыр естіліп "Кір! Қағынды келгір!" — деп сықсындасқан жас әйел үндері естіліп, ішке біреуді итермелеп кіргізіп жіберді. Ішке кірген пенде есік алдында состиып тұрып қалды Үй іші қараңғы. Хансұлу бұл келгеннің Қозбағар екенін біліп отыр. Дәмесінің зорын! Сонда бұл өзін Хансұлуға тең көреме екен? Барлық пәле осыдан. Осыдан ғой. Осы тек жүргенде, баяғы ойыннан бүйтіп от шықпас еді". Хансұлу өлердей ызалы. — Ие, сені кім шақырды? — деді есік алдында пыс-пыс тыныс алып тұрған Қозбағарға. Қозбағар жалт беріп, шыға қашпақ боп есікті итеріп еді, аша алмады. Ар жағынан жеңгелері басып тұрған. "Қағынды келгір, тырп етпе, өз үйің ғой!"— деп сылқ-сылқ күліп жатыр. Қозбағар есікті әрі итеріп, бері итеріп шыға алмады. Мына кеудесі аяққаптай Қозбағардың зердесіздігі Хансұлудың жынын одан бетер қоздырды. — Тұра қашатының бар, үйлену не теңің еді? — деді дауысы ашулы шығып. Қозбағар сөйлегісі келгендей теңселіп, тамағын қайта-қайта қырнады. Жөтелді. Сосын есікке бұрылып: — Кетіңдерші, Құдай ақына! — деп жалынды, есік сыртында дымдары өше қалған жеңгелеріне. Жеңгелері сыбырласып күліп есіктен аулақ кетті. Қозбағар әзер дегенде сөйлей бастады. — Хансұлу! Мен не істейім... Маған айтты... Үйленесің деді... Ұрысты... — Сөзінің түрін! — Хансұлу осқырынып іргеге бұрылды. Ірге түрулі еді. Ауыл сыртында бақасы құрылдап, жалтырап көл жатыр. Жағалаудағы жыңғыл арасында су шалпылдады. Жылқы жүрсе керек. Бұта арасынан үркіп қанаттары сатырласып құстар ұшты. Көл жақтан судың қоңыр салқын лебі еседі. Жағадағы ызғар топырақтың иісі де үйіріліп танауға келеді. — Хансұлу! Хансұлу дір ете түсті. Үйде Қозбағардың барын ұмытып барады екен. — Ух... Ие, не дейсің? — Хансұлу... мен... мен... сені ренжітейін дегем жоқ, оллаһи! — Және не айтасың? — ... Жақсы көремін... — Жақсы көрмей-ақ қой! — деді Хансұлу жұлып алғандай. — Мен сені жақсы көрмеймін! Қозбағар дыбыс шығармай танауы шуылдап біраз тұрды. — Не кінәм бар менің, Хансұлу?..— деп бір кезде Қозбағар қорсыддап жылап жіберді. — Осылай боларын білгем, баяғыда-ақ. Бәрі ұрысты маған... Енді не істейім?! Қозбағар еңкілдеп ал кеп жыласын. Ашық іргеден әлгінде туған Айдың жарығы түсіп, үй іші ала көлеңкеленді. Шымылдық алдында бұратылып отырған Хансұлу сырға, шашбауы сылдырап түрегелді. Үстінде шұбатылған үзын етек ақ жібек көйлек. Көз жасын сүрткіштеп отырған Қозбағар Хансұлудың қозғалғанын көріп жүрегі жарылардай қуанып кетті. Осылай жылағанда шешесі Торқа байғүс жібіп кетіп, "Пошымыңнан-ау сенің!" деп келіп басынан сипайтын. Қазір де Хансұлу сөйтетін шығар, басымнан сипайтын шығар деп ойлады. Бірақ шолпысы сылдырап үй ішінде қозғалып жүрген Хансұлу келмеді қасына. Сипамады басынан. Босаға жаққа бір көрпе-жастықты лақтырып тастады. — Ал, әне төсегің! — деді. Дауысы қатқылдау естілсе де Қозбағарға майдай жақты. Бұндай сөз естимін деп күтпеген ғой Хансұлудан. Босаға жақтан өзі өзіне төсек салып жата кетті. Өз қасына жатқызбаса да Хансұлудың қолы тиген нәзік әтір иісі сезіліп тұр көрпе-жастықтан. Қозбағар жүрегі дүрсілдеп, осы сәт өліп кетсе де риза өмірге. Шолпысы сылдырап, түн перісіндей биязы қозғалып басып, майда самал үлбіреткен торғын шымылдық ішіне кіріп кеткен айдай сұлу тәкаппар жарына мың мәрте риза. Осы сәт егер "күйеу" деген аты болмаса жалаң аяқ, жалаң бас анау көлге қарай тайраңдап жүгірер еді. Сақылдап күлер еді-ау, айқайлар еді-ау... бақытын айдай әлемге паш етіп. Ай жылжып бұлтқа кірді. Ауыл шырт ұйқыда. Күйіс қайырып шандақта маңқиып түйелер жатыр. Ит дыбыстары баяғыда өшкен. Тек көл аңғарында ғана үздіксіз тірлік белгісі білінеді. Шегірткенің шырылы, бақаның құрылы, құс сыңқылы, көл бетінде ойнаған балық шолпылы. Көл жағасында ерттеулі екі аттың сағағынан ұстап, жыңғыл арасында бір кісінің бұғып отырғанына бірсыпыра уақыт болған. Екі аттың бірі Әзбергендікі еді. Әзберген ауыл ұйықтады-ау деген шамада бұғып жатқан орнынан тұрып Пахраддиннің еңселі ақ боз үйіне қарай жылжыды. Пахраддиннің есектей төбеттері бастарын көтере түсті де, Әзбергенді танып, құйрықтарын бүлғады. — Бұ кім? — деді Пахраддин есік тықырлаған соң. — Менмін... — деді Әзберген дүңк етіп. Пахраддин шапанын жамылып есік ашты. Сырға да оянып шам жақпақ болып еді, "Жақпа!" деді. - Бұ не жүріс? — деп Пахраддин киіздің шетіне тізе бүккен інісінің сұлбасына қарады. — Тойға келдік! Шақыртпасаң да! Сәбет өкіметімен құда болып, көңіліңді жайлапсың! "Құтты болсын" айта келдік!—деді Әзберген кекетіп. — Сәбет өкіметімен мен құда болмағанда, сенің басың түрмеде шірір еді бұ кезде! Не тантып отырсың! — деді Пахраддин ашу шақырып. — "Тантыған" мен емес, сенсің! — деді Әзберген түксиіп.— Қызыңды, малынды түгел көгендеп беріп жатсың сәбетке. Сендей алжыған бұл елде жоқ. Жұрт қарсыласып өледі! Сен жағынып өлесің, білдің бе?! Көрерміз ертең мандайыңнан қалай сипар екен сол сәбет. — Жә, естіген жырым! Хабарыңды айт! Қайда жүрсің? — Қайда жүргенімді саған айтпағаным. Хабарым сол — сәбет құлайды. Ана жақтан ағылшын, мына жақтан түрік бас салады. Жылқы керек маған! — Шырағым, сендей елеурегендердің талайын көргенбіз. Өйтіп алжаспауға керек! Жылқы берілмейді. — Ит те болсақ бір құрсақтан шықтық. Әйтпегенде, жалғыз оққа жалынтар едім!.. Әзберген ұшып тұрып есікке беттеді. Табалдырықтан аттай бере іркілді де, әлдене дегісі келіп оқталып тұрды да, есікті тарс жауып шығып кетті. Қозбағардың ұйқысы қатты еді. Есік қағылып, Хансұлу тұрып ілгішті ашқанын, одан үйге Әзбергеннің кіргенін сезген жоқ. Албастыдай зілбатпан біреу үстіне қона түсіп, алқымынан ұстағанда ғана апалақтап көзін ашты. Бұлқынып еді, үстіндегі албасты тырп еткізбеді. Содан кейін өңім бе, түсім бе деп көзі жыпылықтап үстіндегі кісіге бездиіп қарап аз-кем жатты. Үй іші ала көлеңке. Кеудесіне қонған албастының Әзберген екенін тани бастады. Бір қапталда Хансұлу жүр жүйткіп әлденені жинастырып. — Таныдың ба?— деп бет-аузын түк басып түксиген Әзберген гүр етті— Дыбысыңды шығардың ба, мына пышақпен жатқан жерінде бауыздаймын, күшік! Пахраддиннің жылқысы қайда? Әзберген Қозбағардың алқымын мытыңқырап жіберіп сәл босатты. — Түгіскеннің... шығыс жағасы...— деді ентігіп Қозбағар. — Шының ғой? Қозбағардың табақтай беті талақтай боп, жөтеле түсіп, бас изеді. — Мен тірі тұрғанда Хансұлудың енді маңынан жүрмейтін боласың! Мынаны көрдің ғой? Әзберген пышағын жалаңдатты. Қозбағар шапшаң бас изеді. — Әзеке, өлтірмеңіз! Бәрін істеймін... айтқаныңыздың!—деп еңкілдеп жылап жіберді. — Өшір үніңді! "Талақпын" де Хансұлуға! Қозбағар түсінбей қалып: — Не дейсіз? — деді қырылдап. — Хансұлуға "талақпын" деп айт, атаңның!.. Қозбағардың көз жасы бетін жуды. — Айт, күшік!.. Әйтпесе... — ... Талақпын! — деді Қозбағар жасын жұтып, әрең тілге келіп. Аузына сүлгіні тығып, Қозбағардың аяқ-қолын домалантып байлады. Содан кейін, құйрықтан ыңқита бір тепті. Теріс қарап жатқан Қозбағардың көз жасы бірсін-бірсін ақты. Әзберген мен Хансұлу жүкті аударыстырып, төңкерістіріп жатыр. Аздасын үйді айналып жүріп кетті. Орнынан тырп етуге қорықты Қозбағар. Содан, таң атқанша жатты. Ақыры таң ағарып атып, жұрт тысырлап сыртқа шығып, түндіктерін ашып, ауыл ояна бастады. Желі жақта боталарын емізген түйелер ыңырсиды. — Келін-ау, келін! — деп шойнаңдап келіп Торқа кемпір, ашық есіктен ішке бас сүғып, аяқ-қолы байлаулы, көзі аларып жатқан баласын, түрулі шымылдық, келіннің бос төсегін көріп баж ете түсті. Қолын сермеп, бет алды "ойбайлап" тұра қашты. — Жау шапты! Жау! — деп бажылдап шынашақтай кемпір шойнаңдап зытқып барады. — Астаһпыралла! Тағы не тапты таң атпай! — деп ауыл адамдары үрпиді. — Адыра қалғыр, жау шапты! Ойбай, жау шапты! — Шешей, қайдағы жау? — Ойбай, бала жатыр байлаулы! Өлі-тірісі белгісіз. Келін жоқ, ойбай! Жау шаппаған несі қалды?!.. Жүрт дүркіреп отауға ұмтылды. Ең алдымен үйге Шеге кірді. Шымылдық түрулі тұр. Төсек салулы. Хансұлу жоқ. Үйдің бір қапталында аяқ-қолы шандулы Қозбағар жатыр. Ыңырсиды. Аяк-қолын босатқасын Қозбағар сықсыңдап жылап отырып түндегі болған уақиғаны айтып берді. — Пошымыңнан-ау сенің! Қой, жылама. Құрсын... Қа- тыны құрсын! Жаныңнан садаға! — деп Торқа кемпір бала- сының басын құшақтап жылады. — Атаңа нәлет, бандит! Қарасы батқанға қуанып едік... Аш бөрідей айналып соққанын қарашы, имансыздың! Ауылда ауылнай Шәріп жоқ еді. Жаңа ауданның жиналысы болады деп кеше сонда кеткен. Бұндайда, қуғын-сүргіннің төбесі көрінгенде, ауылдың бетке ұстары Бұлыш еді. Ол да жоқ. Аң аулап кеткен. Ауыл адамдары құр қауқылдасқаны болмаса, әрекетке бармады. — Е, алып кеткен өз ағасы екен. Ашуы тарқаған соң әкеліп тастар қарындасын, — десті жиналғандар. 3 Жаз биыл ыстық болды. Күн шықса кілкіп көкжиек сағымға толып кетеді. Даланы бұралаңдап құйын кезеді. Сондай бір күні, талма-тал түсте Торышолағын сүмірейтіп, жападан-жалғыз Жем жақтан шошайып келе жатқан Шәріп көрінді. Бөркі астында көлдей ақ орамал. Алқа бел торының үстінде жапалақтай жарбиып отыр. Жаман торы аяғын әзер алады. — Алақай, көкем!.. Көкем келе жатыр! — деп Шәріптің үй толы қызы шуылдасып алдынан жүгірді. Көрші-қолаң түрулі іргеден сығалады. Шәріп, о несі екені белгісіз, қорғасындай салмақты бола қалыпты. Ат үстінен еңкейіп ең кішкентай қызын алдына көтеріп алып, бетінен иіскеді. Қолына әлдене ұстатты. Кәмпит-сәмпит болуы керек. "Мына жазғанның үні шықпайды, бір өзгеріс болды-ау шамасы" деп ойлады үйінде отырып Пахраддин. Шәріп үйіне басын сұғар-сұқпастан ауыл ішін жаңа хабар шарлады да кетті. — Ибай-ау, келіншек-ау, "Шырылдауық" қайнағаны алып тастапты дейді ғой. — Көтек, "алғаны" несі? — Ибай, әлгі ауылнайлықтан да. — Өш қасқа! Рас па? "Басымның сақинасы үстады" деп қабағын шытып, Шәріп үйіне кірген бойда теріс қарап бүркеніп жатып қалған. Шайға бір-ақ тұрды. — Хансұлу келінің қашып кетті...— деп ақырындап ауыл жаңалығын айтуға кіріскен Жайбасқан. Шайдан ұрттай берген Шәріп әйеліне қарап бақшырайды да калды. — "Қашқаны" несі?! — Әзберген ағасы... ұрлап әкетті. — Сауап бопты, — деді Шәріп жирен мұрт тікірейе қалып. "Бір қатынның кесірі қырық есекке жүк болды" демекші, Хансұлудың тойы еді басына пәле боп жабысқан. Осы тойда рабайсыз мал сойылғаны үшін "таяқ жеді" Шәріп ауданда. Шайды екі-үш ұрттағаннан кейін көпшікті шынтақтап жатқан Шәріптің маңдайынан шып-шып тер шықты. Сол-ақ екен, осы үйге қарай бұрқылдап келе жатқан Торка кемпірдің дауысы естілді. "Адыра қалғыр, тоқтай тұр, бандит! Үскен тау асырмасам ба сені! Торқа атым құрысын!" деп келеді. Шойнаңдап келіп табалдырықтан аттады. Апасының осы келісін ұнатпады Шәріп. — Әй! — деді қып-қызыл боп шайды сораптай берген Шәріпке Торқа кемпір. — Ана бандиттің табасы әбден батты! Өкімет екенің рас болса... Аяқ-қолын байлап әкеліп бер алдыма, тақа! Торка отыра қалып жерді төмпештеді. Шәріп апасының шолтаңдап тулақты соққан жұдырығынан көз айырмай қарап, керең кісіше шайды сораптай берді. Торқа кемпір сабасына түсті-ау деген сәтте жамбасын сипалап шалбарының қалтасынан әлдене іздеді. Торқа кемпір де, Жайбасқан да тосылып қарай қалған. Әлден уақытта, Шәріп мыж-мыж болған бір шүберекті қалтасынан суырып алып, апасының алдына тастады. Кәдуілгі ішінде ботатабан мөр жүретін бүрме ауыз шүберек қалта. — Көтек, мөрі қайда ішіндегі? — деді Торқа кемпір. — Бәсе, мөрі қайда? — деді Шәріп те қырсығып. Сөзге Жайбасқан араласты: — Е, оны арқалап жүрген сен білмесең, біз қайдан білдік? — Білу керек... Білмегендерің жаман сол!.. — деп Шәріп саршекерден "қыт" еткізіп тістеп, шайын ұрттады. "Әңгіме осымен бітті'' дегендей сыңай танытты. — Құдай тас төбесінен ұрыпты ғой... — деп ашу да жоқ, айқай да жоқ Торқа кемпір сүйретіліп орнынан тұрды да, аяғын сылтып басып есіктен шығып жүре берді. 4 Пахрадцин үйде таң намазын оқып отыр еді. Текірекгеп шапқан ат дүрсілі дәл үй іргесіне дейін келді. "Бүл қай көргенсіз?" дегендей ажырайды Пахраддин бәйбішесіне қарап. Сырға биязы басып сыртқа шықты. Пахраддин құлақ түрді тысқа. — Маған Би ағаның өзі керек! Тез шықсын! Ауданнан пркәз бар! — деп бір дауыс тақылдап алып барады. Пахраддин жайнамазын жинап, дегбірі қашып намазын бұзды. Сырға кірді. — Сені шақырып тұр. Жорға Күреңнің баласы. Ждақай деген. — Ау, үйге неге кірмейді! — Белсенді білем... Мойнында сөмкесі бар... Иығына шапанын іліп тысқа шықса, жирен қасқа аттың үстінде шіреніп жуантық келген, жапалақ көз, шұбар бет бозбала отыр. Бала болса да көзқарасы өңменіңнен өтердей тік, өткір. — Ассалаумалейкум, Би аға. Пркәз бар ауданнан! Салық төлейтін болдыңыз! — Айта бер! — 120 кілә жүн. 60 кілә сарымай. 80 қой терісі. Срогі — бір жүма. — Сен кім боласың, бала? — Салық жинайтын агентпін. Қилыбайдың орнына. Есіңізде болсын, уақытыңда айтылған салықты тапсырмайды екенсіз, ісіңіз КПУ-ге түседі, — деді Ждақай. Пахраддин тықақтаған мына баланы көрінеу жақтырмай: — Әй, Жорғаның баласы! Есіттік, жетер! "КПУ" емес ГПУ деп сөйле! Мойныңдағы сөмкеңнен айрылып қалып жүрерсің! — деді. Соны айтты да сыртын беріп үйіне бұрылды. — Би аға! Сіз бекер ашуланасыз. Анау Жарасбай, Ұлман, Құлман, мынау Мажандардың көрген күнінің қасында сіздікі ойыншық! Нағыз қасқайып жатқан солар! — деп айқайлады Ждақай. Пахраддин оның сөзін жүре тыңдап үйге кіріп кетті. Ждақай кенет өз-өзінен сақылдап күліп жіберді де, дүрсілдеп шауып ала жөнелді. Ауылдың бүкіл итін шулатып ертіп ала кетті. 5 Пахраддин салықтан құтыла алмай жатқанда, ел шетіне "Қызыл отау" дегені келді. Мажан аулына орын теуіп күнде ойын, күнде той, кернейлетіп-сырнайлатып жатып алды. Жастарды жинап билей ме, ойнай ма, әйтеуір, білгенін істеп жатыр. Күндіз-түні жиналыс. Дүниедегі жаңалықтың бәрін айтатын көрінеді. Кәзит-журнал оқитын көрінеді. Ауырғанды емдеп жатқан доғдыры да бар дейді. "Кәнцерт" дегенді бұрын қалада, жәрмеңкеде көруші еді. Бүлар сол "кәнцертті де" әкеліпті ел ішіне. "Қызыл отаудың" басшысы баяғы Шәріпті ауылнай сайлап кететін Асан дейтін бәлшебек екен. "Қызыл отаудың" бірінші жиналысыңда-ақ сөзінің тоқетері "Жаңа өмірге барар жолдағы ортамыздағы басты кедергілер — бай мен молданы арамыздан аластау керек" депті. — Ал бай мен молданы құрттық. Ары қарай не болады?—депті жүрт. — Кәмпескеленген байдың мал-мүлкін кедейге бөліп береміз. Серіктікке ұйымдасамыз. Бір атаның баласындай бірлесеміз. Жер жыртып, егін саламыз. Үй салып, отырық- шылыққа көшеміз. Оқу оқып білім аламыз. Үлкен қалаларда тұрамыз. Сөйтіп гүлденген жаңа өмірге, мәдениетке жетеміз!— деп Ұжмақты бір-ақ күнде орнатыпты. Жастар жағы қол шапаттап мәз болыпты. Ұзын тұра Уәп, қойшы Қауқаш, жылқышы Жаңбырбай тәрізді кедейлер: — Уай, інім! Бізді қайтесің, сол, қартайғанда жер тырмалатып! Біз сол үйренген ата кәсіппен малымызды бағып, көшіп-қонып жүре берелік те! Әлгі айтқан "қала" дегенің де қазаққа жараспайтын нәрсе, біз осы мына жаман киіз үйде туғанбыз, сонда өлсек те ризамыз ғой! Қайтесің сол, бізді қалаға сүйреп! — десе, Ждақай: — Өлгісі келген жұрт сол киіз үйінде өле берсін! Біз тұрамыз қалада! — деп айқай салыпты. Оны жастар түгел қол шапаттап қолдапты. Асан бәлшебек: — Ақсақал ондай кертартпалықты койыңыз! Болашақ жастардікі! — депті. Жиналыс соңында Асан: Кел, кедей жастары. Үйымдас жалшымен! Бай менен молданы Қойдай қу қамшымен'— деп ұран тастапты. Жастар ду-ду етіп оны сол заматта жаттап алыпты. Содан алгі тақпақ ауыл балаларының аузынан түссінші енді. "Ақсүйек" ойнап жатып та, "Айгөлек" ойнап жатып та: Кел, кедей жастары, Үйымдас жалшымен! Бай менен молданы Қойдай қу қамшымен!— деп түнгі аспанды бастарына көтеріп шуылдап жүргені. Тақпақ біртін-біртін құлаққа сіңіп жатталып, ел ішіне тез тарап кетті. Кемпір-шалдар күңіреңді. "О, жасаған ие, осынша жасқа келсек те, көрмегеніміз көп екен-ау!" деп. "Заман азды ғой!" деп. Пахраддин сан саққа ой сабылтып іштей тыңды. Осылай боларын бұл әу баста-ак болжаған-ды. 18-19-шы жылы қазақтың ірі байлары ұсталды. "Өгізге туған күннің бұзауға да туарын" сонда-ақ сезген Пахрадцин. Мінеки, сол зауалдың тықыры енді таянды. Кел, кедей жастары, Үйымдас жалшымен! Бай менен молданы Қойдай қу қамшымен! Іргесі түрулі керегеден алыс созылған тұлдырсыз құба далаға қарап, Пахраддин жанарына жас тұнып ұзақ отырып қалған екен. Сағымға батып бұлдырап бедері жидіп балқыған көкжиекте бұлындап шайқақтап жалғыз құйын өтіп барады. Қайдан шығып, қайда барары белгісіз. Бір парықсыз тірлік. Айдау желдің алдына түсіп қанкөбелек айналып дедек қаққан тағдырдай. Кай сайда қаларын Құдай білсін. Сол құйын, жел айдаған жалқы құйын емес пе бұл дағы? Қаңбақтай қуалап, келеді емес пе замана желі, тамырынан жұлып алып. Арқа сүйеген елі, табан тіреген жері қайда? Гулеп соққан дауыл, Құдай білсін, қай күні таптап өтерін! — Көкесі! — деп Сырға ақырын үн қатты ту сыртынан. Пахраддин өз ойымен өзі, үйде Сырғаның барын да ұмытып кеткен екен. — Ау! — деді, дауысы дірілдеп. Бұрылмады. Көзінде жас бар еді. Ғұмыр бойы бұның қас-қабағын ауа райындай болжап дағдыланған жамағаты қазір де сергектік, сезімталдық танытып отыр. "Көкесі!" деген үнінде Пахраддинге ғана ұғымды тілмен мейірімі, махаббаты, үрейі түгел қоса айтылған еді. Сыңсыған ел ішінде отырып Пахраддиннің соңғы кезде жалғызсырап жабығып жүргенін сезеді Сырға. Қайран асыл жар. Өмірінің сәні Сырға. Ағайын кетті. Бауыр кетті.Қыз кетті. Кетпеген осы жалғыз жары Сырғасы ғана. Үнсіз Пахраддин тұйық қалпын бұзбағаннан кейін үнсіз Сырға ысырылып басып келіп, иығына асыла отырды. Жібектей майда саусағымен арқасынан сипады. — Саған қарап... мен де сырқатты болдым... Құрсыншы, таусыла бермеші!.. Жазғанын көрерміз тағдырдың! — деп арқасына маңдайын сүйеді. Жалғыздықтың құлазыған жапан даласынан ұмтылып кеп ибалы, сұлу жарының құшағымен құшағы табысып, мейірім, махаббат шуағын сансырап сағынған жаны бордай езілді. Жарының жас жуған сопақша сұлу жүзіне бетін басып солықтап жіберді. — Қойшы! Не болды саған? — деп шошып кетті Сырға. Өмірде бүйтіп әлсіздік танытпаған ғой Пахраддин. Кең иығы толқын ұрған талдай дір-дір етеді. Сирек сөйлейтін, сөйлесе дауысы құлаққа күміс қоңырау үніндей жағымды, тәрбиелі жан еді Сырға. Кісіні есті, назды қылығымен табындыратын.Қазір де сөйтті. Жүзінен иман нұры төгіле отырып, күйеуін балаша аймалап жұбатты. Пахраддиннің басын тізесіне қойып, бейне сынықшыдай сипап, аймалайды. Тұмсығы қоңқиып шалқасынан жатқан Пахраддин әлдене есіне түскендей езу тартты. — Асасы, осы жұрт та ақымақ. Пахраддиннің байлығы деп күн құрғатпай өрістегі малын санайды. Әй, қандай ессіздер-ай! Әй, Пахраддиннің байлығы үйінде емес пе? Ол мына отырған бәйбішесі емес пе? — деді. Монтаны пішін, бидай өңді Сырға бәйбішенің түндей тұнық қара көзі жарқ етіп, ақ тісі ашылып күлгенде бет ұшына қаны тепті. Күйеуіне еңкейіп сыңғырлап күлді. — Бұнынды біреу естіп қалмасын! Онда бәйбішең де кетті дей бер, кәмпескеленіп... — деді. 6 Биылғы жаз бір ерекше жаз болды. Сағыздай созылып өтпей тұрып алатын баяғының жазы емес. Таң атса әне-міне дегенше Күн де батады. Әңгіме көп. Жүріс-тұрыс көп. Атқа мініп, селтеңдеп, ауыл-ауылдың арасын шандатып құйғытып жүрген белсенді жастар. "Комсомолмыз" дейді. Оның не екенін білмейтін сахра жұрты үрпие қалады. Әйтеуір, өкімет адамы ғой деп. "Қызыл отаудың" ойын, жиынынан қалмай, бәлшебек Асанды төңіректеп жүріп, ақыры, Шеге, Ждақай, Қозбағар, Балжан сияқты жастар да "комсомол" болып кетті. Қозбағар "комсомол" болғанда Торқа кемпір қуанғаннан шойнаңдап жортып, бүкіл ауылды айналып шықты. "Адыра қалғыр, ал керек болса! Ойындарың келген екен бадырақпен" деп. Ауыл көзінде жастардың беделі өсті. Кешегі жалшы бүгінгі "комсомол" Қозбағар келе жатқанда Пахраддин сияқты зиялылардың жүрегі зірк етеді. Комсомол жастар: Қара табан бадырақ, Күнің туды жадырап. Егін салып, жер ексең, Бай боласың қазір-ақ,— деп әндетеді. "О, Құдай шебер! Жаңа заманның да жарапазанын есіттік-ау!" деп кемпірлер тамсанады. "Қызыл Отау" меңгерушісі Асан бәлшебек жастардың ұйытқысы, етене жақыны болып алды. Дүниеде білмейтіні жоқ. 16-шы жылы окопқа алынып, орыс-герман соғысына қатысқан. Мәскеу, Петербор дейсіз бе, көрмеген жері жоқ. Асанның ықпалымен Шеге бір жиналыста түңғыш рет сөз сөйледі. Сөзін былай бастады: — Ескіліктің түп-тамырына балта шабатын мезгіл жетті!— деді. — Онсыз біз жаңа өмірге аттап аяқ баса алмаймыз! Аяғымызды шырмап отыр ескілік! — Көтек, тағы бір Асан шыққан ба арамыздан? — деді бір шайпауыз келіншек, Шегені әжуалап. Алажабыр жиылған жұрт қыран-топан күлді. Жиылыс соңынан күн үзын қалғып отырған кілбік көз Бүқабай мелиса әукесі салбырап, орнынан тұрып мылтығы бар үйлердің тізімін оқыды. Онда аталынбаған үй қалмады. Мылтық әңгіме болғаннан кейін жұрт секем алып, дағдарып бір-біріне қарады. Бұқабай: "Орталықтан бұйрық бар, мылтық біткеннің берін өкіметке өткізу керек. Тәртіп солай", — деді түсін суытып. "Мылтықты жинаймыз" дегені ешкімге ұнай қоймады. Мылтығын тапсырмаған Мажан аулынан Мажанның үш баласы мен Пахраддин аулынан жалғыз Бұлыш еді. — Бере алмаймыз мылтықты! — деп Бұлыш күңк етіп, Бұқабайға сыртын беріп, кеше қақпанға түскен арлан көкшолақтың құлаш жарым терісін кергілей бастады. — Бұлыш аға! — деп мән-жайды тәптіштеп айтуға кірісті Бұқабай. — Тәртіпке қарсылығым жоқ. Бірақ аңшы екенімді күллі жұрт білулі. Астымдағы атымды, жетегімдегі итімді, қолымдағы мылтығымды кім сұраса да бере алман, — деді Бұлыш көмірқара өңі түтігіп. — Бұлыш аға, тәртіп солай... — деп келе жатыр еді Бүқабай, қараша үй жақтан: — Әй, Игенсарттың баласы!— деп Дәу апа ақырып қалды. — Әй, өйткен тәртібіңнің ішіне сиейін түге! ... Аңшының қолындағы мылтығына жабысқан ол неғылған тәртіп?! Мылтық берілмейді! Дәу апа айтты де, түге, айтатын жеріңе! Шауып алатын жау келіп мені-ақ шауып алсын! Әңгіме осымен бітті. Бұқабай мелиса ләм деп аузын ашпай атына қайта отырып жүріп кетті. Бұлыштың шешесі Дәу апаның кім екенін жалғыз Бұқабай емес, бүл төңіректегі дүйім ел білетін. Қыз кезінде шашты желкеге түйіп алып ерлермен бірге жауға қарсы шауыпты деп айтады жұрт. Төркіні — адайдың құнанорыс деген тайпасы. Бойжеткесін ағайынның ырқына көнбей табын арасында аңшылығымен аты шыққан Бұлыштың әкесі Арша мергенге қашады. Арша мерген 1916 жылы солдатқа алынады да, содан хабар-ошарсыз кетеді. Жетім бала, жесір әйел 21-дің аштығына ұрынады. Дәу апаның есі кіріп, адам болып қалған он екі, он үштегі екі ұлы шешектен шетінейді со жылы. Аштықтан малсыз, күйсіз шыққан Дәу апа кәсіп іздеп үлкен ұлы Бұлышпен базаршыларға еріп, Ойға /қарақалпақ жеріне/ түседі. Қоңыраттың базарыңда түрікпеннің бір байымен кездесіп, соған түйекеш болып жалданады баласы екеуі. Байдьң аты Пірімқұл екен. Пірімқұл жылына бір түйе аласың дейді еңбек ақыңа. Дәу апа жалғыз ұлы Бұлыш екеуі байдың түйесін екі жыл бағып елге қайтуды ойлап бір күні еңбек ақысын сұрайды. Сонда, бай бұларға келенің ішіндегі ең жаман қотыр тайлақ пен қатпа маяны береді. Жетім бала, жесір әйел есесін қалай дауласын, жұлым үйін қиқитып қотыр тайлаққа артып, өздері маяға мініп, сараң байды қарғап-сілеп қырдағы алыс елге қайтады. Күн жүріп Үстіртке көтеріледі. Әрі қарай қазақтың кең даласы. Дәу апа сол арада бір іске бекінеді. Шолақ көшті іркеді. Түйелерді шөгереді. "Жүкті түсір!" дейді баласына. Бұлыш таң қалады, бұл ыздиған қыр үстіне неге қонып жатқанын білмей. "Балам! — дейді Дәу апа. — Мені енді ана сараң байдан есем кайтпайынша, осы жерден қозғалады екен деп ойлама! Қотыр түйе мініп елге барғанша, менің осы арада өлгенім артық. Атаңа нағылет Пірімқұлдың бізге қылғанын, өзіне қыл, бар! Келесінің ішінен қос нарын таңдап тұрып бөліп ал да айдап кел, менен туған ұл болсаң!" дейді. Бұлыш бір ауыз сөзге келместен шиті мылтығын қолға алып, қотыр тайлаққа қарғып мінеді де кейін қарай тартып отырады. Түн ортасы ауа жүрек жұтқан жас жігіт байдың сандық өркеш қос нарын сүргітіп қуып келеді анасы отырған жерге. Дәу апа, сонда: "Әп бәрекедді, міне енді үялмай елге де баратын болдық!" деп қабағы жадырап орнынан түрегелген екен дейді. Бұл хикая, батыр мінезді Дәу апаның көп ерлігінің бірі ретінде ел ішінде аңызға айналып кеткен. Оны Бұқабай мелиса да білетін. Сондықтан Дәу апамен салғыласып жатуды бекер санады. Бірақ "Хантөрткіл" ауыл советі бойынша өкіметке қару-жарағын тапсырудан бас тартқан азаматтардың тізімінің дәл ортан белінде бадырайып "Бұлыш Аршаұлы" есімі де кеткен еді. 7 Күздің басы бұл елге "кәмпеске" атты ұлы дүрбелеңін ала келді. "Кәмпеске" Бас Оймаут, Орта Оймаут, Сарыбай құм, Доңызтау жақтан басталып Хантөрткіл, Түгіскен төңірегіне жайлаған қалың елге қарай жағалап келе жатты. Бір күні Жарасбай, Тегінберді "кәмпескеленсе", бір күні Байтақ, Үлман, Құлман "сорлапты", малын, дүние-мүлкін солдат шығып сыпырып алып, өздерін "арыстыбай" етіп, Темірге айдатыпты деген дақпырттары жер жарып жатыр. Сондай бір күні, көлеңке басы ұзарған кіші бесін шамасы еді. Әлгіндей хабарларды есіте-есіте тырс еткенге елендеп отырған Пахраддин аулына Мажан аулы тұсынан жалбақтап шауып жалғыз атты келе жатты. Ауыл өріп тысқа шықты. "Астапыралла" деп Тәңіріне сыйынып, "Және не хабар келеді?" деп жалпылдап шапқан жалғыз аттыны тосты. Жалғыз атты жау келе жатқандай айқайлай кірді ауылға. Ждақай екен кәдімгі. — А-а-а... халайық! Бірің қалмаңдар! Шақырып жатыр, кәмисия! Шақырып жатыр митинг! "Кемпеске" болады! Мажан "кәмпеске" болады! Көм-пес-ке-е-е! Бірің қалмаңдар! Митинг! — О, жағың қарыссын! "Митыңы" несі тағы?! — Соншама өрекпігені несі, жетпегірдің! — деп әйелдер Ждақайды қарғап-сіледі. Бірақ "кәмпеске" дегеннің не екенін көзбен көруге бәрі де құмартулы еді. Аттысы — атты, жаяуы —жаяу тай шаптырым жердегі Мажан аулына қарай қатын-қалаш, бала-шаға түгел шұбырды. Қарақасқа айғырын ерттеп мініп, жұрттың соңын ала Пахраддин де шықты ауылдан. Көлденең белден аса бере кең алапқа көлбей қонған бай ауылы көрінді. Ауыл үсті ханбазардай қайнап жатыр екен. Одағайлап ауыл шетінде тұрған қызылтулы "Қызыл отау" төңірегі ығы-жығы адам. Тізілген ат арба. Құмырсқадай бала-шаға. Ауылдың алды шаңытып иірілген қаптаған қалың мал. Мыңғырған қой. Үйір-үйір жылқы. Түйелер. Мал қайырып селтеңдескен аттылар. Ит үріп, қой маңырап, жылқы кісінеп, ауыл үсті ию-қию. Ел шетіне тиген ланды көргендей, Пахраддин тітіркеніп кетті. Естуінше ірі қарасы 300-ден асатын байлар ғана ілігуте тиіс бұл науқанға. Сатты, сойды, қолды болды, әйтеуір, Пахраддинде бес-он түйе, жүз қаралы ұсақ жандықтан артық мал қалмады. Бұл есеппен қарағанда Пахраддин "кәмпеске" құрығынан құтылуға керек. Жұртты жиып арбаның үстіне шығып Асан бәлшебек сөз сөйледі. Бай мүлкін көмпескелеу жайлы Каз.ЦИК-тің декретін оқыды. Асанның қасында бір топ адам. Ішінде жаңадан болған ауылсовет бастығы — Жорға Күрең. Жорға Күрең жымсиып күліп алға шықты. Қолындағы тілдей қағазына үңілді. Бастық болуға Шәріптен гөрі епті, оңтайлы екені көрініп-ақ тұр. Тілі де майда, жатық. Үні де жұмсақ. — Жолдастар! Енді сөз кезегін тап жауымыз Мажан бай Ұлмановтың есігінде қой бағып өмірін өткізген жалшысы, жолдас Қауқаш Көшекбаевқа береміз! — деді. "Жолдас Қауқаш Көшекбаев" деп жұрт қайталап айтып жамырап күліп жатты. — Ау, қайдасың, жолдас Көшекбаев? — Уа, түбің түссін, бол тез! Теңдік тиді саған да, сөйле! Жетегіндегі жарбай түйесінің бұйдасын қасындағы біреудің қолына ұстатып, жапырайған кішкентай қатпа қара кісі аяғы маймаңдап арбаға қарай жүгіре түсіп келеді. Басындағы мақтасы бұркыраған ескі бөрігін бір қолымен басып-басып қояды. Көпшілікгің көңілді күлкісі толастар емес. Ортаға шығып арбаға жақындап тоқтаған Қауқаш батырақ бұрылып елге қарады. Бөркін басып, ыржиып қойды. — Жолдас! Арбаға шығыңыз! Жұрт көрсін! Арбаға шыға алмай тырбаңдаған Қауқашты Асан бәлшебек қолтықтан көтеріп алды. Биікте, бастықтардың қатарында тұрып, ескі терідей мыжырайған Қауқаш қаумалаған көпшілікке қарап тағы ыржиды. — Ойхой, Қауқаштың да күні туды-ау! — Ойындарың келмесін Қауқашпен! — деп гуілдеп жатыр жұрт. — Ал, жолдас! Сенің сөзің халықтың сөзі! Каз.ЦИК-тің декретіне қалай қарайсың?! Соны айтшы!— деді Асан бәлшебек. — Бас, Қауқаш, аяма! Көсілт! — деп қиқу салды Шәріп. Қауқаш иегін уқалап тосылып, басындағы бөркін біресе шекесіне, біресе желкесіне апарып, аузына сөз түспей састы. — Ау, жөніне қойса, сорқайнаған бөрікті! Онсыз да ыдырап бітіпті ғой! — деп артқы жақтан ұзынтұра Уәп айқайлады. — Кһа... кһа... жиылыста сөйлейсің деген соң... кһа... кһа... кеше осы бөркімді ең болмаса бүтіндейін деп... кһа... Мажанның бәйбішесіне бардым... — деп жөткірініп сөз бастады Қауқаш. — Әнеки, тағы жабысты бөрікке! Уа, ішің өтсін Қауқаш! — ... Барсам Жамал бөйбіше кебежесін ақтарып жатыр екен. Бөркім қолымда. Келген шаруамды айтып, бір суыртпақ жіп сұрадым бәйбішеден... Кһм... — Уай, сөзің бар болсын... Арғы жағын айтпай-ақ қой, түсінікті! — Жоқ. Айтсын! Айтсын! — Айта бер, жолдас Көшекбаев! — деп құптап қойды Асан Айтжанов. -Кһм... Сөйтіп бір суыртпақ жіп сұрадым. Бәйбіше "кәні, бере тұршы!" деп қолын созды бөркіме. Бердім. Қайдан білейін ашулы екенін. Жітірді кеп бөрікті ашық есіктен далаға. Содан бөркім күлге барып түсіп... — Пай, бөркің де құры, өзің де құры, Қауқаш! Лақпай "кәмпескені" айт! Өкімет саясатына қосыласың ба, жоқ па, соны айт! — деп күйіп-пісті Шәріп. — "Кәмпескеге" қосылам-ау... тек... кһм... ертең осы... Мажан бай жіберген жақтарыңнан... қайтып келіп... бізді сорлатып жүрмесе неғылсын... Құрысын... сол байдың малы құрысын... Өзімнің он шақты қойым өзіме бұйырса да... жетеді. — Жолдас Көшекбаев! Сабыр етіңіз! — деп оның сөзін бөлді Асан. — Сенің қорқуың бекершілік. Өйтіп жұртты үркітпе! Егер, осы жиналыс Мажан бала-шағасымен жер аударылсын деп тапса... Мажанды үрім-бұтағымен енді қайтып көрмейсіздер! Сен, жолдас Көшекбаев, сөзіңнің енді тоқ етерін айт! Мажан бай мал-мүлкі кәмпескеленіп, жер аударылсын ба? Әлде жоқ па? Кәні, соны айтшы! Самсап тұрған қауым Күнге шекесі жылтырап мұрын ұшы тершіген бір жапырақ қара кісі Қауқаштың аузына қарады. Қауқаш койшы жаны иненің ұшында тұрғандай абдырап, аузына сөз түспей, өзіне қадалған сан алуан көздерден қашып құтылатын тесік таба алмай тығырыққа тірелді. Мажан мен бәйбішесі арба алдында көрнектеу жерде отыр еді. Олар да Қауқаштың аузына қарап қалыпты. — Сөйле! — деп күбір етті Жорға Күрең арт жақтан нұқып. — Аударылсын... Өкіметтікі жөн ғой!.. — деді Қауқаш байғұс тілі әрең шешіліп. — Кһм... өкімет білмей істемейтін шығар... Жұрт гулеп кетті. Қолдап та жатыр. Қарғап та жатыр. Жамал бәйбіше дауыс салды. Екі қолымен бүйірін таянып, үрген местей етжеңді бәйбіше дауыс етіп теңселді. — Тұз-дәмім ұрғыр Қауқаш! ... Тұз-дәмім ұрсын!.. Ой-бо-ой! Не жазығым бар еді? Бір жапырақ Қауқаш көпшіліктің шауқымынан шошып кетіп "не істеп қойдым?" дегендей алақтап бастықтарға қарады. Ат жақты, сылыңғыр ұзын қара Асан бәлшебек күліп аркасынан қақты. "Жарайсын!" деп. Сонда ғана жүрегі орнына түсті байғұс Қауқаштың. — Ал, енді сөйлеймін деушілер бар ма? — деп Жорға Күрең дабырлаған қауымға жымсиып қарады. — Мен! — деп Ждақай топты жарып, арбаға қарай тұра ұмтылды. — Мен сөйлеймін! — Ал, енді сөз алатын — тап жауымыз Мажанның кішкентайдан қозы-лағын баққан бадырағы Ждақай Күрең баласы. Кәмпеске жөніндегі кәмиссия мүшесі. Жуантық келген, тығыншықтай Ждақай анадайдан барысша атылып, секіріп мінді арбаға. Көзі шырадай жанып, шашы тікірейіп алыпты. Жұдырығы түюлі. — Батырақ байғұстың... біз сияқты қасқиған... Әлгі Қауқаш сияқты... байда кеткен кегін қайтарған... Жасасын революция!!! — деп қолын аспанға тік көтеріп айқай салды Ждақай. — Жа-са-сын!!! Арба үстіндегілер шарт-шұрт қол шапалақтады. Сендей соғылысып сөйлеушіге қарап тұрған көпшілік не істерін білмей бір-біріне қарады. — Жасасын революция!— деп Шеге айқайлады арт жақтан. — Жаратқан ием сақтай гөр! — Жақсылықтың нышаны болса жарар еді... — десіп күңкілдесті кәрілер. — Кәмпескелеп тек мал-мүлкін алып қою аз!.. Жер аудару деген де түк емес! Байлар ана жақта тайраңдап жүреді деген сөз ол! Қауқаш айтқандай тірі жүрсе олар, оллаһи, қайтып келеді! Келеді де, біз сияқты байғұстарды қасқитады да салады (жүрт күлді). Оу, күлмеңдер! Осы айтқаным келмесе қара да тұрыңдар! Сондықтан бұл қасқалдақтарды қатыру керек! Аяқ-қолдарын матап мәңгі-бақи шыға алмайтын темір тордың ішіне тығу керек! Сол менің айтарым! — Уа, аузың желкеңнен шықсын... Ждақай! Көктей сол! Көктей солғыр! — деп Жамал бәйбіше жерді төмпештеді. — Ал шуды тоқтатыңдар! Қаулы оқылады! — деді Жорға Күрең жымиып, қолындағы табақтай қағазға үңіліп. — Оқы, оқы! Құлағымыз сенде! — "Хантөрткіл ауылсоветіне қарасты, 5-ші ауыл кедей-батырақтарының жалпы жиылысы қаулы етеді: Бірінші. Біз өз жиылысымызда аулымыздың ең ірі байы, тап жауымыз Мажан Өтешовтің ісін қарадық. Мажан ірі бай. Жеті атасынан бері еңбекші халықтың қанын сорып, еңбегін пайдаланып келе жатқан жауыз. Сондықтан оның мал-мүлкі түгел кәмпескеленсін, өзі бала-шағасымен жер аударылсын және көзі тірісінде бұл жерге қайтып айналып келмесін. Екінші. Осы ауылсовет қарамағында тағы бір тап жауымыз тұрады. Ол — бұрын патша заманында бай болған, билік құрған Пахраддин... Оның қазіргі қолда бар малы бай дәрежесіне жетпейтіндіктен ол "құлақ" деп танылсын. Мал-мүлкі кәмпескеленсін. Бірақ Кеңес өкіметіне өз еркімен жылқы берген, ет берген зиянсыз "құлақ"' болғандықтан ол "жер аудару" жазасынан құтылсын". Қаулы осы, жолдастар! — деді Жорға Күрең қағаздан тұмсығын көтеріп. — Жолдастар, айтпақшы және бір айта кететін жәйт бар. Ол бай да емес, "құлақ" та емес, Кеңес тілегіндегі кедей де емес, "құйыршық" мәселесі. "Құйыршық" деп кімді айтамыз? "Құйыршык" деп тап жауымыздың шашбауын көтеріп жүрген кейбіреулерді айтамыз... — Ол кім ол? Бас! Аяма! Айт! — деп еліріп елпілдей түсті Шәріп. — Айтсам ол — дәл сен, Шәріп! Өзіңсің! Тап жауымыз Пахраддинге біраз құйыршық болдың, құда болам деп! — Не дейсің, әй?! — деп Шәріп түсінбей қалды алғашында. — Әй, қайталап айтшы! Араның ұясындай гуілдеп кеткен көпшілік бір жанжалды сезіп тына қалды. Жорға Күрең жымысқы күліп: — Пахраддинмен құда болғаның, шапан киіп ауыз жаласқаның өтірік пе, Шәріп?! Сөйте жүріп өзіңді "белсенді кедеймін" деп төске ұрасың! — деді. — Әй, әй, Жорға! Сен, сен, не оттап тұрсың, әй!— деп ышқынып қалды шырылдауық Шәріп. Дыз етіп елдің алдына жүгіріп шығып, басындағы бөркін жерге бұлғап ұрды. Жердің шаңы бұрқ етті. Жорға Күрең селк етті. Жұрт үрпиіп қалды. — Мен екем ғой, сонда "құйыршық!" Уа, атаңның көрін...с...Уа, Мажан байдың базар сайын мініп жүретін жорға байталы! Сен қайдан кедей атынан сөйлей қалдьң? Терін саумай тілін сауған саудагер суқит! Мен Пахраддинмен құда болғаным рас! Бірақ ол бай емес — орташа! Оны неге жасырасың сен суқит! — Сабыр... сабыр етіңіз, Шәріп аға! — деп Айтжанов тәртіпке шақырды. Жорға Күрең: — Әнеки, бұл елге шындығын айтсаң жақпайсың, — деп беті бүлк етпей ырқ-ырқ күлді. Екі мелиса бірі — Бұқабай, бірі — баяғы Сұржекей, Шәріпті қолтыктан көтеріп дедектетіп ала жөнелді. — Жіберші! Көн табан қара бетінен бір ұрайын кіспұрыштың! Жіберші! — деп Шәріп бұлқынады. — Жолдас, жиналысқа кесайт етпеңіз! Шапшаң Шәріп қолтықта бара жатып-ақ етігінің бір сыңарын шешіп алып, мелисаның төбесінен асыра лақтырды. Арба үстіңдегі Күреңді жіберіп ұрды. — Мә, саған "құйыршық"! Ұлтаны ауыр қара етік қарғадай далпылдап ұшып барып Күреңнің оң жақ шекесін жанап өтті. Күрең сол жаққа, Асан оң жаққа құлады. Қыран-топан күлкі. Шәріпті "Қызыл отауға" апарып қамады. Шәкеңнің Жорға Күреңді сыбаған ащы дауысы бәрібір тынбай естіліп жатты. Күн ұясына қарай еңкейген. Нарттай қызарып тегіс алапта отырған ауылға қырмызы нұрын төгеді. Бұл кезде жұрт жапа-тармағай Мажанның кең бүйірлі қоңыр үйіне қарай лықсыған. Ат арбалар да солай қарай қозғалды. Әудемде жиналыс болған алаңда шашын жайып батар Күнге қарап жылаған жалғыз бәйбішеден өзге жан қалмады. Жұрттан бұрын әлдене деп айқайлап атын қамшылап екпіндетіп жеткен Ждақай бай үйінің үзік, туырлық бауларын қиып жіберіп, киізді екпінмен сыпырып ала кетті. Үлкен қоңыр үйдің бір жақ шекесі уықтары ырсиып ашылып қалды. Оған іле атымен кидірмелетіп жеткен Шеге бауы кесілген үзікті шалқайтып сыпырып алды. Сүйек ағашы жалаңаштанып үйдің бір жақ қапталы түгел ашылды. Атынан қарғып түсіп жұрттан бұрын үйге жүгіріп Ждақай кірді. Үйдің бір бұрышында Мажан бай тұқшыңдап теріс қарап тұрып әлденені орап жан қалтасына тыққыштап жатыр екен. Ждақай барысша атылып кеп, Мажанның қолына жабыса кетті. — Әй, көргенсіз! — деп Мажан шынтағын шолтаң еткізгеңде орамалға ораған бір бума ақша қопырап шашылып жерге түсті. Өңшең қызыл отыздықтар. — Көрдіңдер ме! Сабатаж! — деп жиналған жұртқа қарап айқайлап, екі қолын көтеріп секіріп-секіріп түсті Ждақай. —Көрдіңдер ме, қасқалдақ, дүниесін қалай жасырып жатқанын! Мә саған! Мә саған ақша! Ждақай қопыраған ақшаны уыстап, жынданып, шаңыракқа қарай лақтырып жүр. Мажан: — Өй, ант атқыр! Ант атсын сені! — деп отыра қалып ақшасын жинауға кірісті. Мелисалар Мажанды қолтықтап алып арбаға апарып мінгізді. Мажан бүгіліп жылап әрең отырды. Біреулер бәйбішесін сүйемелдеп ертіп келеді. Жаландаған жас жігіттер үй ішінің ойран-боткасын шығарып, кебеже, тең, сандықтарды ту-талақай тартқылап арбаға апарып тиеп жатыр. Керегеге ілулі түскиіз, кілемдердің бауын шешпей бырт-бырт үзіп арба үстіне лақтырады. Әп-сәтте кең үйдің іші қаңырап босап қалды. Ашық іргені қуалап, жылт етіп тышқан қашты. — Үйді не істейміз? Үйді де кәмпескелейміз бе? — деп еліріп сақ-сақ күлді Ждақай. Жалаңдаған кедей жастар өршеленген үстіне өршеленіп: Кел, кедей жастары, Ұйымдас жалшымен! Бай менен молданы Қойдай қу қамшымен!— деп қосыла әндетіп, шапқылап жүріп уықтарды сыпырғаңда, шайқалып кеткен қара шаңырақ, бақанмен тіреуге үлгертпей үйдің ортасына келіп гүрс ете түсті. Күлдіреуіштерінің күлпаршасы шықты. — Құдай бетін көрмегір! Көз жасым жібермегір! — деп аңырады бәйбіше. Күлпаршасы шыққан шаңырақты көріп жиналған жұрт тіксінді. — "Жайлауыңды — жау, қыстауыңды — өрт шалды" деген осы да! — Кесапаты тиер! Қой, балам, кетейік! — деп, жаулығы дағарадай бір кемпір немересін сүйреп үйіне беттеді. Шаңырақ әлгінде ортаға түсіп күлпаршасы шыққанда бейне өз ордасы құлағандай төбе шашы тік тұрып еді Пахраддиннің. Бүкшеңдеп ақшасын жинаған Мажан, оның қолына жабысқан төртбақ бала жіііт Ждақай — Пахраддиннің бұл өмірде көрмеген сұмдығы. "Бұл ел оңбас. Оңбас. Ендігі жердегі тірлігіміз осы болса, өз ұрпағымызбен өзіміз жағаласып өтетін болсақ, біткен екенбіз. Біткен екенбіз" деп іштей омырылды Пахраддин. Ары қарай беруге дәті шыдамай Мажанмен иек қағып қоштасты да, атына мініп аулына қарай жүріп кетті. Қираған шаңырақты көріп, Ждақайға қатты ұрысты Асан бәлшебек. Ждақай безілдеп қоя берді. — Асан аға-ау, бұл зәнталақтың шаңырағы қирағанға ұрсасыз, бұлар менің қабырғамды қиратты емес пе! Міне, қараңызшы! — деп, жейдесін түріп жіберіп қамшы ізі айшықтаған арқасын көрсетті. — Давай, бұзақылықты доғар! Айтқанды істе! — деді Асан шолақ бұйырып. Арық қара, талдырмаш көрінгенімен өңі сұсты, ашуы қатты еді Асанның. Ждақай майпаңдап сала берді. — Құп, аға, құп! Қасқа Ждақай екі айттырмайды ғой! Екі айттырмайды. Ымырт үйіріліп те қалды. Бұл кезде комиссияның Жорға Күрең бастаған бір тобы жалшыларға азын-аулақ малдарын бөліп беріп, халықтың нобайы үймелеген Мажан үйіне қарай беттеген. Жылап-сықтау, шаң-шүң айқай да осы манда. "Жер ауып, келмеске кеткелі" жатқан Мажанның үйін қоршаған ел кеш қараңғысын жамылып келіп тұрған жалғыз аттыны байқаған жоқ. Бұл — жалғыз атты аңнан қайтқан Бұлыш еді. Соңында — тазысы. Иығында — мылтық. Екі кештің арасында боздаған бәйбішенің дауысын алыстан құлағы шалып осылай бұрылған. Ждақай, Қозбағар, Шегелер Мажанның үлкен үйіндегі дүние-мүлікті арбаға тиеп бола бергенде, бүйір қапталда түрған отау үйден шаң-шүң айқай шықты. Ышқынған әйел дауысы: — Шық үйден! Шық! — деген Балқияньщ үні. Іле отаудың есігі сарт ашылып, бүрмелі ақ көйлектің етегі көлең етті.Жалаң бас, шашы тарқатылып кеткен Балқия, үн-түнсіз жабысқан бір еркекгі қараңғы үйден сүйретіп сыртқа ала шықты. Жеңсізінің өңірі ағытылып кеткен қайқы төс мықынды келіншекгің белінен ұстап алыпты Бұқабай мелиса. — Жібер! — дейді Балқия жұлқына алысып. — Әй, кәмпескеге қарсысың ба? Мына алтын- күмістерінді өткіз, тәртіп солай! — деп кілбік көз, әукесі салбыраған гүжбан қара Бұқабай қарулы келіншекке әлі келмей күле береді. — Мә, мына қызықты қараңдар! — деп шу еткен бала-шаға, қатын-қалаш дүркіреп отауға ұмтылды. Сөйткенше, Балқияның білезікті ақ білегі жарқ ете қалды. Сақина, жүзікке толы ауыр жұдырығы, ебедейсіз құшақ жая берген күмпек қара Бұқабайдың тұмсығына сақ етті. Бұқабай танауын басып бүгіле қалды. — Қағынды келгір, сазайың! ~ деп ашуға булыққан Балқия басын сілкіп тастап, шашын жөндеді. Омырауын түймеледі. — Бұл не? — деп жүртты қақ жарып жүгіріп жетті нәшендік мелиса Сұржекей. Бұқабай: — Мажанның тоқалы... дүниесін кәмпескелейін десем... сабатаж жасап... алыса кеткені! — деп бастығына болған жайды баян етті. — Ие саған! Қараңғы үйге кіріп кеп... "Кәні шешін, табарыш!" деп алыса кеткен кім? — дел Балқия да бет бақтырар емес. — Е, "шешін" демей не дейін, үсті-басың толған байлық! Оны кәмпескелеу міндетіміз! Тәртіп солай! Сұржекей: — Дүрыс айтады. Кәнеки, өз еркіңізбен беріңіз мүлкіңізді! Әйтпесе, тартып алуға хақымыз бар! — деп дікектеді Балқияға. — Дүние керек болса ала бер ана байдың малын! Менің қолымдағы сақина-білезікте не әкелеріңнің құны бар? — деп қайтпады Балқия да. Көпшіліктің сыртында түн жамылып келіп тұрған Бұлышты көріп, әсіресе, батылданып кетіп еді. Балкияны баяғыдан сүйетін Ждақай не істерін білмей жаны кыдырып, осындайда арқа тұтар Асанды іздеп "Қызыл отау" жаққа ұмтылды. — Асан аға! Асан аға! — деп айқай сала жүгірді. Асан алдынан қарсы шықты. — Асан аға! Анау Бұқабай Мажанның тоқалымен шатысып... қиқу болып жатыр! Асан аға! Бұлар жеткенше ақ отаудың есігі алдында опыр-топыр жағалас басталып та кетті. Ымырт қараңғысында ақ көйлегінің етегі ағарандап еркекпен алысып жүрген әйел көрінді. — Иттің балдары! Бұ қайсың! Доғар! — деп қатты жекіп ұмтылды Асан бәлшебек. — Ойбай! Көтек! — Құрсын! Масқара! — Мынау масқара ғой! — деп шу-шу етті қатын-қалаш. Шеге: — Жәке! Бұ не сүмдық! — деп атылып кеп Сұржекейдің кеңірдегін жүлып алатын кісіше иек астына жетіп барды. — Қаншай сабатаж! — деп Сұржекей кабурге жабысты. Сөйткенше, Балқияның: — Хайуан! — деп ышқынып жылап жіберген үні шықты. Бұқадай көзі аларып алған Бұқабай асау келіншекті тақымын жарқыратып жығып салып тізеге басқан. Үстіңдегі асыл тас моншақтарын бытырлатып үзіп, қолындағы сақина, білезіктерін сыпырып жатыр. Төңірек у-да шу. Қызық көргісі кеп итермелесіп үймелескен бала-шаға. — Көте-ек!!! — деп бір қатын баж етіп қапталға ыршып кетті. Ортаға екпіндетіп кірген атты кісі ысқыртып қамшы көтеріп келіншектің үстінде тұқшындаған бітіккөз Бүқабайдың аю жотасынан тартып-тартып жіберді. Бұл Бұлыш еді. Бұқабай қайқаң етіп ұшып тұрғанда жағасына жабысқан темір шеңгел ес жидырмай дірдектетіп, көкпарша сүйретіп ала жөнелді. Шегенің: — Ойбай, Бұлыш аға, пәлесіне қаласыз! — деген жан дауысы шықты. Дүрсілдеп қуған адам. — Сабатаж! Сабатаж! — деген айқай, оған іле тарс-тұрс мылтық атылды. Оқ ызыңдап Бұлыштың төбесінен ысқырып өтті. Бұлыш жібермеді Бұқабайды. Иттер қосыла қуып аты үркіп ауылдан оқшау шығып та кетті. Қырылдап, Бұлыштың қолына жабысқан Бұқабай кімнің тақымында келе жатқанын енді біліп, ауылдан ұзай бере: - -Жазығым не еді, Бұлыш аға?! — деп зар-зар жылады. — Иттің баласы, осы елден шыққан боқмүрын емес пе ең! Көзіңе шел біткен екен сенің, сыпырып алайын! — Бұ-бұ... Бұлыш аға... Не жазығым бар? Б-байдың тоқалы... — Тышқақ лақша бауыздайым... қазір... иттің баласы! Ауылдан ұзап оңаша шыққасын атты іркіп, қапталда салаңдаған Бұқабайдың жағасынан көтеріп, алдына өңгеріп алды. Тұншығып онсыз да жалпақ беті қамырдай ісіп кеткен Бұқабай шалқасынан "қырр", "қырр" етіп алдында жатыр. — ... Иттің баласы... Балқияға қолыңның ұшын екіншілей тигіздің екен өз қолыммен бауыздаймын! — деді Бүлыш.— Есіттің бе? Бұқабай бас изеп "қырр", "қырр" етті. — Есітсең... ұмытпа осыны! — Бұлыш тынысы тарылып әлсірей бастаған Бұқабайды жерге лақтырып тастады. Анау жаны жоқ денедей сылқ ете түсті. Ауыл жак азан-қазан. Бұлыш түнге сүңгіп жоқ болды. Мажан аулындағы кәмпескенің аяғы былай болды. Мажан бәйбішесімен со түні Темірге айдалды. Одан әрі қайда кетерін Құдайдың өзі біледі. Балқия Асан бәлшебектің көмегімен байдан бас бостандығын алып, ермей қалды. Сұржекей мен Асан қатты қақтығысты сол түні. "Бұның солшылдық" деп ұрысты Сұржекейге Асан. "Ал сенікі барып тұрған "байшылдық" деп Сұржекей Асан Айтжановтың өзіне тарпа бас салды. Мажанның малы ауданға айдалды. Ертесіне ертелетіп Айтжанов басқарған комиссия бірнеше арбамен Пахраддин аулына қарай бет алды. Пахраддин мен Сырға бәйбіше со күні түнімен ұйқы көрмей үйдегі дүние-мүліктің бәрін сыртқа, есік алдына үйді. Кеше кешке Мажанның ауылынан түсі бұзылып келген Пахраддин үйге кірер-кірместен: — Көрпе, төсек, қазан-табағыңнан басқасының бәрін шығар үйден! Үйді босат! — деді. "Ошақ басымызды ойран етпей тұрғанда артык нәрсені, құрысын, өзіміз-ақ бөліп берейік" деді. Бұл ақылды Сырға бөйбіше де костай кетті. — Құрысын... дүниесі құрысын... Басыңның аман қалғанын айтсай... — деп жүр Сырға бәйбіше. Ауылға таңертең мал өре келіп кірген комиссия Пахраддин үйінің алдындағы үюлі дүние — қат-қат кілем, тең-тең мата, қымбат ішік, тондарды, ірілі-ұсақты жиһаздарды көріп қайран қалды. Есік алдына шығып құрметпен Пахраддиннің өзі күтіп алды комиссияны. — Бір киер киім-кешек, көрпе-төсегіміз, қазан-табағымыздан өзгенің бәрі осы, жігіттер! Үйге кіріп көріңіздер!— деп Айтжановқа есік ашып ізет қылды. Құрамында Жорға Күрең, Шеге, Ждақай, Қозбағар және түндегі екі мелиса бар комиссия үйге кірді. Саудырап кіріп келген түсі суық конақтардан ығыса үркіп босаға жақта тұрған Сырға бәйбішеге комиссия мүшелері түтел сәлем берді. Есіктен кірген кезде іркіліп үй ішіне қарады бәрі. Басы артық дүние көре алмай таң қалды. Жалғыз ғана босағаға ілулі күміс ер-түрманды қолтыққа қысты Бұқабай. — Бұ кісі жаяу жүрсін дегенің бе? — деді Айтжанов. — Нешауа, жаяу жүрсін! — деді, Бүқабайдың орнына Сүржекей жауап беріп. — Алсын! Алсын! — деп бәйек қақты Пахраддин. Жүк астында жалғыз қара кебеже тұр еді, Сырға іріктеп киім-кешегін салған. Оған ешкім тиіскен жоқ. Сөйтіп, есік алдындағы үюлі мүлікгі алдымен тізімдеп, қағазға түсіріп, содан кейін арбаға тиеп комиссия сәске түсте ауылдан аттанып кетті, Бұл ауыл, өстіп, көптен күткен "кәмпескені" де бастан кешті. жүктеу/скачать 233,76 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|