Содержание: Кіріспе

1923 жылы 6 желтоқсанда Қазатком Президиумының қаулысы бойынша «Қырғыз тілінде іс жүргізуді енгізу жөніндегі Орталық Комиссия туралы ереже» бекітілді. Комиссияға: іс жүргізуге қазақ тілін енгізу жөніндегі жұмыстарды жоспарлау, республика бойынша барлық заң актілерін, қаулы-қарарларды қазақ тіліне аудару және баспадан шығару, ЖШИ халкоматымен бірлесе отырып іс жүргізу үлгілерін даярлау және оны енгізу, губаткомдардың жанындағы қазақ тілінде іс жүргізуді енгізу жөніндегі жергілікті комиссиялардың жұмысына басшылық жасау, іс жүргізуді енгізу жөніндегі техникалық қызметкер мамандарын даярлау жөніндегі жоспарды даярлау ісі жүктелді. С. Меңдешев бастаған қазақ қайраткерлерінің мұндай ауқымды жұмысы көлемі мен сипаты жағынан 1919 ж. Т. Рысқұлов басқарған Мұсбюроның қызметін еске салады. Осындай жағдайда, Қазақстанда қызмет еткен орыс коммунистері дабыл қағып, С. Меңдешевтің «ұлтшыл-ауытқушылық» бағыты туралы арыз-шағымдар Орталыққа қардай борады. Мәселеге РК(б)П ОК хатшысы И.В. Сталиннің өзі араласуға тура келді. Ол 1923 жылы 21 желтоқсанда С. Меңдешевке: «...Егер Қырреспублика құрамында белгілі бір пайыз орыстар болатын болса, [билік құрамында] орыстардан да өкілдердің болғаны әділетті болар еді», – деп, жеделхат жолдады [25]. Бұл жеделхат РК(б)П ОК-нің позициясын білдіретін еді.

Соған қарамастан С. Меңдешев пен С. Сейфуллин бастаған қазақ қайраткерлері алған бағыттарынан қайтпады. 1924 жылдың 5-10 қаңтары аралығында өткен ҚАКСР кеңестерінің IV бүкілқазақтық съезінде «ҚырОАК және Халкомкеңестің есепті баяндамасы бойынша» қабылдаған қарарында бірінші кезекте қазақ жұмысшыларын кеңес аппаратындағы жұмыстарға тарту, кеңес мекемелеріндегі іс жүргізуді қазақ тіліне батыл түрде көшіру, әсіресе болыстық деңгейдегі қазақ қызметкерлерін жоспарлы және жүйелі түрде даярлау жөнінде шешім қабылдады [26].

Көп ұзамай, 1924 ж. 20 наурызда Қазатком қаулысымен «ҚКСР қырғыз тілінде іс жүргізуді енгізу жөніндегі губерниялық комиссиялар туралы ереже» бетіліп, қазақ тілінде іс жүргізу жұмысы республика көлемінде кеңінен қолға алынды. Ереже бойынша, негізгі міндеті – іс жүргізуді қазақ тіліне көшіру болғанына қарамастан, Қазатком Президиумы жанындағы аталмыш Комиссия республиканың барлық деңгейіндегі мекемелері мен басқару аппараты үшін қазақтардан маман даярлауды жоспарлы түрде іске асыра бастады және оларды жұмысқа орналастырып отырды. 1924-1925 ж. жергіліктендіру (коренизация) ісі республика көлемінде жақсы жолға қойылып, оң нәтижелер бере бастады.

1924 жылдың басында республиканың барлық қазақ болаткомдарындағы орыс қызметкерлері қазақтармен алмастырылып, іс жүргізу қазақ тіліне көшірілді. Сонымен қатар, қазақ болыстары деңгейінде жұмыс істейтін қаржы агенттері, милиционерлер, мемлекеттік сақтандыру агенттері, халық соттары, тергеушілер және т.б. қазақтармен алмастырылды. Қазақ тұрғындарына қызмет көрсететін сот бөлімдерінде іс жүргізу, сот ісін жүргізу және сотта сөйлеу қазақ тіліне көшірілді. Бірақ уездік және губерниялық органдардағы жергіліктендіру ісі айтарлықтай нәтиже бере қоймады. Аппараттарды жергіліктендіруге қажет қазақ қызметкерлерін даярлау үшін қаржы, кооперация, милиция, әділет, ағарту және іс жүргізу мен есепшілердің техникалық қызметкерлерін даярлайтын қысқа мерзімді курстар ашылды. 1924 ж. Петропавл, Қостанай, Семей, Орда, Ақтөбе және Орынбор қалаларында ашылған мұндай курстардың саны 12-ге жетті. Милиция курсын есептемегенде, осы курстарды 322 адам бітіріп шықты. 1925 ж. мұндай курстар Петропавл, Семей және Ақтөбе қалаларында ашылып, бұл курстарды 163 қазақ бітіріп шықты. 1924 ж. 6 маусымда Қазхалкомкеңесі «Қырғыз Кеңестік Социалистік Республикасы милициясының басшылық құрамының өлкелік мектебі туралы ережені» бекітті. Ереже бойынша ҚКСР Ішкі істер халкоматы жанындағы өлкелік милиция мектебіне негізінен қазақтарды алу көзделді. 1924 жылы 16-19 маусымы аралығында өткен 4-сайланған Қазаткомның 2-сессиясында қазақ тілінде іс жүргізуді енгізу жөніндегі Орталық Комиссия жұмысы бойынша Ж. Сәдуақасов баяндама жасап, уездік және губерниялық деңгейдегі кеңес органдарының 1923 жылғы 22 қарашадағы декретін толық орындамай отырғанына назар аударды. Сессия қаулысы бойынша барлық халкоматтарға, өлкелік мекемелер мен губерниялық органдарға курстарды ашу үшін Комиссиямен міндетті түрде келісу ұсынылып, осындай курстардың 75% жергілікті халық өкілдерінен жасақтау міндеттелді.

Міне, осындай жағдайда, Қазақстандағы партиялық және кеңестік билік аппараттарында ұлттық басымдыққа ие болуды көздеген және жергіліктендіру саясатын мықтап қолға алған С. Меңдешевті қызметінен кетіру мәселесі РК(б)П ОК тарапынан қолға алынды.

1924 жыл С. Меңдешев үшін ауыр жыл болды. Ол ҚАКСР ОАК төрағасы ретінде қазақ жерлерін біріктіру жолындағы күресті одан ары жалғастырды. «Тұтас Түркістан» идеясының негізі болған Түркістан республикасын ұлттық республикаларға бөліп, оны ыдырату аясында жүргізілген 1924 жылғы Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеу саясатында РК(б)П ОК барлық жерде қазақ халқымен шегаралас аймақтардың мүддесін қорғап, қазақтардың жерлерін көпе-көрінеу әділетсіздікпен басқа республикаларға беріп жібергенін бүгінде архив құжаттарынан анық көріп отырмыз. 1924 ж. 20 ақпанда БОАК Президиумы Маңғышлақ және Красноводск аудандарының шегарасын белгілеген жаңа қаулы қабылдады. Осы қаулы бойынша шегара Қарабұғаз шығанағы арқылы орта географиялық ендік бойымен өтетін болып, 1921 ж. 8 тамызда Красноводскіде өткен мәжілісте қазақтар мен түркімендер арасында белгіленген шегараға сәйкес бекітілді. Түркістан АКСР ХКК төрағасы Ш. Исламовтың күш салуымен осылай бекітіліп кеткен шегара қазақтардың мүддесіне қайшы келетін еді. Қаулыға сәйкес, Адай уезіне тиесілі аумақтың үлкен бөлігі, соның ішінде қыстау үшін аса қолайлы «Жаңғақ», «Аққұм» атты жерлер Красноводск уезіне берілді. Бұл жерлер түбірінен қазақтың жерлері еді. БОАК-тің мұндай қате қаулысына қарсы ҚазОАК төрағасы, БОАК Президиумының мүшесі С. Меңдешев, БОАК-тағы Қазақ Республикасының өкілі М. Мырзағалиев, Адай уревкомының төрағасы Ж. Мыңбаев БОАК-ке ресми хат жолдады. Хатта БОАК Президиумының 1924 жылғы 20 ақпандағы қаулысының дұрыс емес екендігі, Красноводск уезіне қазақтардың аса қажетті аумағының негізсіз кеткендігі жан-жақты дәлелденіп, бұл қаулының күшін жоюды, оның орнына шегараны БОАК-тің 1920 жылғы 26 тамыздағы декреті бекіткен күйінде қалдыруды сұрады. Ақыры 1924 жылғы 31 наурызда Түрікатком қазақтар мен түркімендер арасындағы шиеленіс толық жойылғанша бұл ауданды бірыңғай әкімшілік ауданға біріктіру туралы шешім қабылдауға мәжбүр болды. Онда арнайы ревком құрылды және оның қарауына тәртіп сақтау үшін арнайы әскери бөлім берілді. Бұл мәселе тек 1925 жылы ғана түпкілікті шешімін тапты [18, 111-112-б.].

1924 ж. 26 сәуірде «Еңбекшіл қазақ» газетінің №199-санында С. Меңдешевтің «Түркістан Республикасындағы қазақтар Қазақстанға не үшін қосылуы керек?» деген көлемді мақаласы жарияланды. Онда ол: «Қазақ халқының Қазақстанға қосылуын керек қылатындар: 1) қазақ халқының тарихы, табиғи түрлері, 2) шаруашылық тілектері, 3) мәдениет істері, 4) саяси себептер. Бұл республикадағы қазақтың Қазақстанға қосылуын керек қылатын, кеңес құрылымындағы ұлт істері» деп дәлел келтірді. [27, 62-63-б.].

1924 ж. 8 шілдеде Қазобком Президиумы РК(б)П ОК Орта Азия бюросының Межелеу жөніндегі территориялық комиссиясын құрды. Оның құрамына ҚАКСР-нен С. Меңдешев (төраға) пен Ә. Әлібеков (Жер-су халкомы), кандидат болып Т. Жүргенов (ҚАКСР-дің Түрікаткомның жанындағы өкілетті өкілі) енгізілді. Сонымен қатар, құрамына С. Меңдешев (төраға), Ә. Әлібеков және С. Есқараев (төраға орынбасарлары), А. Серғазиев, Т. Жүргенов (мүшелері), С. Қожанов, Ізбасаров, Ж. Мыңбаев (кандидаттар) кірген ТАКСР құрамынан бөлінетін қазақ аудандарын басқару жөніндегі ревком құрылды [4, 229-б.]. 

Сурет 12. Солдан оңға қарай отырғандар: О. Исаев, Ә. Жангелдин, белгісіз, С. Меңдешев, Н. Нұрмақов, Ә. Әйтиев. Бұл фото жарияланған «Большой атлас истории и культуры Казахстана» атты кітапта «1921 жылғы ҚазОАК Президиумының мәжілісі» деп көрсетілген. Біздің бұған үлкен күмәніміз бар (Мүмкін, фотоның артына жазылған 192"4" жылдағы 4 саны 1-ге ұқсап қалды ма екен?). Өйткені, 1921 жылы мына фотода отырған Ә. Жангелдин, С. Меңдешев, Ә. Әйтиевтер (еуропалықтың кім екенін ажырата алмадық) Қазатком Президиумының мүшесі болғанымен, Ораз Исаев пен Нығмет Нұрмақов Қазатком Президиумының мүшесі болған жоқ. Бұл фото 4-ші сайланған ҚазОАК Президиумының құрамы. Себебі, Н. Нұрмақов 4-ші сайланған ҚазОАК Президиумының мүшесі болса, О. Исаев 1924 жылдың 30 тамызында Адай ревкомының төрағасы қызметіне жіберілген бұрынғы хатшы Ж. Сәдуақасовтың орнына хатшы болып келген болатын. Біздің ойымызша, бұл фото 1924 жылдың қыркүйегі мен 1925 жылдың сәуірі аралығында түсірілген болса керек.

26 шілдеде РК(б)П Қазобкомы Президиумы шешімімен ҚазОАК төрағасы, әрі территориялық комиссияның Қазақ қосалқы комиссиясының (бюросының) және ТАКСР-нен Қазақ АКСР-не кірген қазақ аудандарын басқаратын Ревкомның төрағасы С. Меңдешев Ташкент қаласына іссапарға жіберілді. С. Меңдешев Ташкентте үлкен жұмыстар жүргізді. РК(б)П ОК Орта Азия бюросының, оның Территориялық комиссиясының жұмысына қатысты, Территориялық комиссияның Қазақ қосалқы комиссиясының жұмысына басшылық етті [18, 141-б.].

1924 ж. 11 қазанда С. Меңдешев РК(б)П ОК Саяси бюросының Орта Азиядағы ұлттық межелеу туралы мәселені қараған кезектен тыс арнайы мәжілісіне қатысты. Осы мәжілісте РК(б)П ОК Саяси Бюросы «Орта Азиядағы ұлттық межелеу туралы» мәселені қарап, 24 пункттен тұратын шешім қабылдады. Бұл шешім толықтай өзбек тарапының мүддесін қолдауымен ерекшеленді. Мәжілісте Ташкент қаласын Өзбек республикасына беру туралы Саяси бюроның бұрынғы шешімі өз күшінде қалдырылды [28]. Осылайша, қазақ қайраткерлерінің Ташкент үшін болған күресі ауыр жеңіліспен аяқталып, ежелден қазақ халқы қоныстанған 900 000 кв верст жердің орнына 600 000 кв верст жерге ие болып, 900 000 қазақ Өзбек республикасы құрамында қалып қойды.

Ташкенттен айырылған Қазақ республикасында жаңа астана мәселесі күн тәртібіне көтерілді. 1924 ж. 23 желтоқсанда өткен Қазобком бюросының мәжілісінде Орынбор-Торғай облысын құру және облыс астанасы ретінде Орынбор қаласын қалдыру туралы шешім қабылданды. Ал С. Меңдешев ҚАКСР жаңа астанасы ретінде Ақмешіт қаласын ұсынды [4, 239-б.]. Ал 27 желтоқсанда С. Меңдешев РК(б)П ОК-ге хат жазып, онда Торғай және Орынбор облыстарын біріктіріп, ҚАКСР орталығы етіп Орынбор қаласын қалдыру туралы Қазобком шешімімен келіспейтіндігі туралы мәлімдеді. Сонымен қатар, ҚАКСР астанасы ретінде Ақмешіт қаласын белгілеуді ұсынды [29, 252-255-б.].

1925 ж. 20 қаңтарда Қазобком жанынан Саяси істер жөніндегі комиссия құрылып, оның құрамына В. Нанейшвили (обкомнан), И. Каширин (БМСБ), Н. Панин (Қазобком БК), Қ. Боранбаев (Әділет халкоматынан), С. Меңдешев (ҚазОАК) кірді. Осы күні Қазобком бюросы РК(б)П ОК алдына Қазобкомды Қазөлкеком етіп өзгерту туралы мәселе қоюға қаулы қабылдады [4, 242-б.]. Ал 1925 ж. 19 ақпанда РК(б)П ОК Саяси бюросы Қазобкомды Қазөлкеком етіп өзгертті [30]. 1925 жылы 27 наурызда Қазөлкеком бюросы РК(б)П ОК қаулысын орындай отырып, хатшылықтың барлық мүшелерін Қазөлкеком хатшылары деп есептеу туралы қаулы қабылдады. Қаулыға сәйкес В. Нанейшвили – бірінші хатшы, С. Қожанов – екінші хатшы, Н. Ежов – үшінші хатшы болып есептелді [4, 244-б.].

ҚАКСР мемлекеттік-партиялық билік номенклатурасындағы күштердің арасалмағының өзгеруі – Орта Азия мен Қазақстандағы ұлттық-мемлекеттік межелеу саясаты мен ҚАКСР астанасының Орынбордан Ақмешітке ауысуы барысында жүзеге асты. Ұлттық-мемлекеттік межелеу саясаты қарсаңында Түрікатком төрағасының орынбасары қызметін атқарған, Түркістандағы қазақ қайраткерлері арасында Т.Рысқұловтан кейінгі белді де белгілі қайраткер С. Қожановтың 1924 жылғы қарашада РК(б)П Қазобкомының жауапты хатшысы қызметіне бекітілуі [31, 226-б.] және 1924 жылы қыркүйекте хатшы қызметіне грузин В.И. Нанейшвилидің келуі С. Меңдешев бастаған қазақ ұлтшылдарының жағдайын қиындатып жіберді. Ендігі жерде С. Меңдешевті орнынан кетіруге бұрыннан мүдделі ҚАКСР Мемлекеттік жоспарлау комитетінің төрағасы әрі Қазобком Бюросының мүшелігіне кандидат С. Сәдуақасов пен С. Қожанов «блогы» құрылды [32]. Алаш зиялыларының зор қолдауына ие болып отырған бұл екі қайраткер бірлесе отырып, С. Меңдешевті орнынан кетіруге кірісті.

С. Меңдешевті орнынан алу жоспары РК(б)П Қазөлкекомы Бюросының 1925 ж. 7 сәуірде өткен жабық мәжілісінде жүзеге асырылды [33]. С. Меңдешев 9-сәуір күні РК(б)П Қазөлкеком Бюросына 1925 жылы 7 сәуірде өткен жабық мәжілістің қаулысына наразылық білдіріп, оны қайта қарауды ұсынып хат [32, 159-159-а.п.] жолдады. 11 сәуірде С. Меңдешевтің талап етуі бойынша 7 сәуірде ұсынылған ҚАКСР үкіметінің жаңа құрамы қайта дауысқа салынды. Бірақ, бұл жолы да С. Меңдешев жалғыз қалды.

1925 ж. 15-19 сәуірде Ақмешітте өткен V Бүкілқазақ кеңестерінің съезінде баяндама жасаған Қазатком төрағасы С. Меңдешев жергіліктендіру мәселесіне тоқтала отырып, Қызыл Армияның ұлттық құрамаларын жасақтау ісінің 1924 жылдан бастап қолға алынғанын, Қазатком атындағы Қызыл Армия командирлері құрамының 8-ұлттық мектебі құрылып, оған 119 жас қазақ жігітінің оқуға қабылданғанын атап көрсетті. [34].

V Бүкілқазақ кеңестерінің съезінде Орталық қолдаған Қожанов-Садуақасов блогы толық жеңіске жетті [35, 193-б.]. Съездің қорытынды мәжілісінде қазақ халқы өзінің тарихи атын қайтарып, жаңа қазақ астанасы Қызылорда деп аталды [36]. Бюро мәжілісінде алдын-ала дайындалған тізімге сәйкес және Съезд Президиумының ұсынысы бойынша тұтас дауыс беру арқылы жаңа Қазатком құрамы сайланды. С.Меңдешев Қазатком мүшелігіне өткенімен, 19 сәуірде 5-сайланған Қазаткомның 1-сессиясында Қазатком Президиумына сайланбай қалды [37].

С. Меңдешевті қызметінен кетіруге мүдделі болған С. Сәдуақасов пен С. Қожанов кейін өзара бақталастыққа түсті. Оның үстіне, Өлкелік Бақылау Комиссиясы Президиумының мүшесі М.И. Озольдің Сырдария губерниясындағы жағдай туралы баяндамасында [38] жақсы көрініс тапқан С. Қожановтың Қазақстандағы топшылдық іс-әрекеттері Орталықтағы партия басшылығы тарапынан да, қазақ коммунистері тарапынан да қолдау таппады. Оның үстіне, С. Меңдешевтің Бюро құрамында қалдырылып, Ж. Мыңбаевтың Бюро құрамына енгізілмеуі, Қ. Күлетовтың С. Сәдуақасовпен бірлесуі С. Қожановтың «жетекшілік» рөлін әлсірете бастады.

Қазатком төрағасы қызметіне ұсынылмай қалған С. Сәдуақасов съезд аяқталған күннен бастап С. Қожановқа қарсы күрес бастады. 1925 ж. 20 мамырда С. Сәдуақасов И.В. Сталиннің атына хат жазды. Онда И. Сталинмен болған кездесуде екеуара болған әңгімені еске сала отырып: «4 жылдық жұмыс тәжірибесі жолдас Меңдешевтің Өлкелік деңгейдегі не кеңестік, не партиялық жұмысқа жетекшілік жасауға қабілетсіз екенін көрсетіп берді... Сондықтан, Меңдешевті одан ары қарай РКП Қырғыз Өлкелік Комитетінің құрамында қалдыру Қырғызиядағы коммунистік партия ісіне және кеңестік билікке ешқандай пайда әкелмейді», – деген қорытынды жасады. Хат мазмұнына қарағанда, кездесу барысында И. Сталин С. Сәдуақасовқа оның Қазақстан басшысына айналу мүмкіндігі туралы тұспалдап жеткізген сыңайлы. Оның С. Қожановпен бірлесіп, С. Меңдешевке қарсы саяси күрес жүргізуінің сыры осында жатқандай көрінеді. Одан ары С.Сәдуақасов: «...Өлкеком хатшысы ретіндегі Қожанов фигурасы Қырғызиядағы партиялық-кеңестік құрылысқа бірқатар қолайсыздықтар әкеледі», - дей отырып, «Меңдешев және Қожанов – бір медальдың екі жағы» деген баға берді [39]. Ол одан ары қарай, Қазақстанда өсіп-жетілген жас қайраткерлер буыны бар, ендігі назар соларға аударылуы тиіс деп, өзінің бар екенін еске салды.

1925 жылы 1 маусымда РК(б)П Қазөлкекомы С. Меңдешевті Қазақ өлкелік тұтынушылар одағы басқармасының төрағасы қызметіне жіберді. Ал 25 маусым күні Қазақ өлкелік тұтынушылар одағының басқармасы төраға қызметін С. Меңдешевке жүктеді [4, 252-б.]. Бұл жұмыста жарты жылдан астам уақыт қызмет атқарған С. Меңдешев одан ары Қазақстанда қалуды қаламады. 1926 ж. 26 ақпанда Қазөлкеком бюросы С. Меңдешевті БК(б)П ОК-тің қарауына жіберді [4, 252-б.].

1926 ж. 1 сәуірде БК(б)П ОК Саяси Бюросы РКФСР ХКК төрағасының үшінші орынбасары туралы мәселені қарап, бұл қызметке C. Меңдешевті тағайындаудың дұрыстығын тексеруді КСРО ОАК сессиясына дайындық жөніндегі комиссиясына тапсырды [40]. Бірақ, 26 мамырда өткен БК(б)П ОК Саяси бюросы С. Меңдешевті РКФСР Экономикалық кеңес (ЭКОКЕ) құрамына енгізіп, РКФСР ХКК төрағасының үшінші орынбасары етіп Т.Рысқұловты тағайындау туралы шешім қабылдады [41].

1926 жылы 12-14 қарашада Т. Рысқұлов Москвада ұлт қайраткерлерінің құпия кеңесін өткізді. Жоғарғы партиялық биліктің рұқсатынсыз кеңес өткізгені үшін Т. Рысқұлов БК(б)П ОК тарапынан қатты айыпталды. Ал кеңеске қатынасқан ұлт қайраткерлерінің барлығы өз республикаларында партиялық қуғынға ұшырады. «Рысқұлов кеңесіне» қатысқан қайраткерлерді айыптау үшін Татарстанда, Башқұртстанда, Қазақстанда, Қырғызстан мен Дағыстанда арнайы пленумдар ұйымдастырылады. Бұл кеңестің жұмысына РКФСР ЭКОКЕ мүшесі С. Меңдешев те араласып, 14 қарашадағы мәжілісінде сөз сөйлеп [14, 73-81-б.], ұлт мәселесінің өзекті тұстарына тоқталды.