Содержание: Кіріспе

1920 жылы 4 қазанда Орынборда Свердлов атындағы клубта ҚАКСР Кеңестерінің Құрылтай съезі салтанатты түрде ашылды. Съезд Президиумының құрамына 9 адам сайланды: В. Радус-Зенькович, Ә. Досов, С. Меңдешев, Ә. Жангелдин, И. Акулов, А. Авдеев, П. Струппе, А. Байтұрсынов, И.Д. Мартынов [8, 9-11-бб.]. Ал  5 қазанда өткен ҚАКСР Кеңестері Құрылтай съезінің екінші мәжілісінде С. Меңдешев Мандат және Жер комиссиясының құрамына, сондай-ақ съездің халық ағарту секциясының төрағасы болып сайланды. Осы мәжілісте С. Меңдешевтің ұсынысы бойынша Башқұрт республикасының еңбекші халқына құттықтау жеделхатын жөнелту туралы шешім қабылданды. Съездің кешкі мәжілісінде Қазревкомның қызметі туралы екі баяндама тыңдалды: Қазревкомның жалпы қызметі туралы – С. Арғыншиев, Қазревкомның жеке салалар бойынша жұмысы туралы – С. Меңдешев [8, 18-24-б.]. Съездің 6 қазандағы мәжілісінде Қазревкомның қызметі туралы баяндамалар талқыланып, жарыссөзге қатысқан Полюдов, С. Айтхожин, И.М. Заромский сияқты делегаттар Қазревком жұмысын сынға алды. Ал Ә. Ермеков Қазревком қызметіне объективті баға бере отырып, жұмыс жүргізетін нақты территориясы да болмаған Қазревкомның Қазақ АКСР-ін құруға қол жеткізуі үлкен жетістік екендігіне назар аударды. Сонымен қатар, ол ҚАКСР құрамына барлық қазақ жерлерін жинау қажеттігін жеке атап көрсетті. С. Меңдешев жарыссөзге орай қорытынды сөз сөйлеп: «...аса қиын жағдайда жұмыс істей отырып, қолдан келгеннің барлығын істедік» [8, 25-29-б.], - деп жауап қайтарды.

 С. Меңдешев 1920 жылдың 12 қазанынан бастап 1925 жылдың 19 сәуіріне дейін ҚазОАК төрағасы қызметін үздіксіз атқарды [10]. 1920 ж. 14 қазанда өткен ҚазОАК Президиумының бірінші мәжілісінде С. Меңдешев ҚазОАК жанындағы Әкімшілік комиссиясының төрағасы болып сайланды [11]. ҚазОАК төрағасы ретінде С. Меңдешевтің алдында тұрған алғашқы міндеттердің бірі әрі бірегейі – Қазақстанның аумақтық тұтастығын қалпына келтіру болды. С. Меңдешев басқарған Әкімшілік комиссия жұмысы 1920 ж. 25 қазанда Маңғышлақ уезі мен Закаспий облысына қарасты Красноводск уезінің 4 және 5-болыстарының аумағын ҚАКСР құрамына қосып, Адай уезін және 5 адамнан тұратын уревком құрамын бекітуден басталды [12].

ҚАКСР-і құрылғанға дейін-ақ Қазревком құрамынан халық ағарту бөлімін ұйымдастырып, Қазақстандағы білім беру ісін жан-жақты қолға алған С. Меңдешев енді Қазатком төрағасы ретінде халық ағарту ісін дұрыс жолға қою және ҚАКСР мемлекеттік мекемелерінің жұмысын сауатты мамандармен қамтамасыз ету үшін нақты іс-шараларды атқаруға кірісті. 1920 ж. 13 қарашада С. Меңдешев төрағалығымен өткен ҚазОАК Президиумының 14-мәжілісінде «ҚАКСР-дегі сауаттыларды есепке алу туралы» мәселе қаралып, сауаттыларды, әсіресе, қазақтарды есепке алу және жұмылдыру қажет деп табылсын», – деген шешім қабылданды [11, 32-33-п.]. Ал 1920 ж. 30 қарашада С. Меңдешевтің төрағалығымен өткен ҚазОАК Президиумының 19-мәжілісінде «ҚАКСР-дағы сауатты қазақтарды есепке алу туралы» мәселе қаралып, ҚазОАК Президиумы 16 жастан 50 жасқа дейінгі екі жыныстағы барлық сауаттыларды (орысша және қазақша) есепке алу туралы шешім қабылдады [11, 44-45-а.п.].

Қазақ АКСР-і құрылған күннен бастап Орталық пен Қазақстан өкімет органдарының арасында, Орталықтан келген орыс коммунистері мен жергілікті коммунистер арасында үнемі түсініспеушіліктер мен талас-тартыстардың орын алғаны белгілі. С. Меңдешев бастаған ҚАКСР басшылары қазақ халқының мүддесін қорғау жолында Орталық билік органдарымен және еуропалық коммунистермен саяси күреске түсті. Бірақ бүкіл саяси билікке ие, әскери күшке арқа сүйеген Орталықтағы жоғары билік ұлт аймақтарына өз өктемдігін қалауынша жүргізді.

1920 жылы қараша-желтоқсанда С. Меңдешевтің төрағалығымен өткен Қазатком Президиумының мәжілістерінде Сібревкомнан Ақмола және Семей облыстарын қабылдап алу мәселесі үздіксіз талқыланып отырды. 1920 жылғы 26 тамыздағы Қазақ АКСР-ін құру туралы декрет бойынша қосылуы шешіліп қойғанымен, бұл облыстарды қосып алу оңайға соқпады. Жаңа ғана құрылып жатқан республикадағы кадр жетіспеушілігі мен кеңестік аппараттардың әлсіздігі, Қазатком мүмкіндігінің шектеулі болуы бұл жұмыстың жүзеге асырылуын ұзаққа созып жіберді. Сібревком өз кезегінде бұл облыстардан айырылып қалмаудың барлық айла-тәсілдерін жасады.

1920 ж. 22-29 желтоқсанда С. Меңдешев Москвада VIII Бүкілресейлік кеңестердің съезіне ҚАКСР-нан делегат болып қатысып, съезд Президиумының мүшесі, ал съездің соңғы күні БОАК мүшесі болып сайланды. [13, 2-3, 287-б.]. Съезд аяқталғаннан кейін С. Меңдешев, Ә. Жангелдин және С. Сейфуллин Москвада қалып, 1921 жылы 1-4 қаңтарда И.В. Сталиннің төрағалығымен өткен РК(б)П ОК-нің ұлттық республикалар мен облыстардың жауапты қызметкерлерімен болған бірінші кеңесіне қатысты. Алқалы жиын Шығыс еңбекшілері арасында бұқаралық-саяси жұмысты коммунистік идеялар негізінде жүргізу мәселелерін талқыға салды. Кеңес шешімімен Шығыс коммунистері ұйымдарының Орталық бюросы таратылып, РК(б)П ОК-нің үгіт-насихат бөлімі жанынан РКФСР-де өмір сүретін түркі халықтары арасындағы үгіт-насихат жөніндегі бюро құрылды [14, 8-б.]. Бюро құрамына Қазақстаннан С. Меңдешев сайланды. Бұл шешім 1921 ж. 6 қаңтарда РК(б)П ОК тарапынан бекітілді. РКФСР тарапынан федерация құрамына кіретін түркі халықтарына осыншама назардың аударылуы – Т. Рысқұлов басқарған Мұсылман бюросының қызметі нәтижесінде күн тәртібіне көтерілген Түрік халықтарының коммунистік партиясы мен Түрік Кеңес Республикасын құру туралы идеяны әлсірету үшін жасалған кезекті ойын болды.

1921 жылдың басында РК(б)П Қазоблбюросы құрамында бірқатар өзгерістер орын алды. 10 қаңтарда бюро хатшы И. Акуловты қызметінен босатып, оның орнына Президиум құрамына М.Мырзағалиевті кіргізді. Көп ұзамай, 27 қаңтарда М. Мырзағалиев Қыроблбюросының хатшысы болып бекітіліп, Президиум мүшелелігіне С. Меңдешев пен В. Радус-Зенькович өтті. РК(б)П ОК-нен жаңа қызметкер келгенге дейін С.Меңдешев ҚАКСР Ағарту халкоматы жанындағы Саяси ағарту жұмыстары жөніндегі Бас басқармасының бастығы қызметін уақытша атқарушы болып бекітілді [4, 204-б.]. Жаңа ғана құрылған жас республиканың басшысы ретінде С. Меңдешев бір уақытта бірнеше мемлекеттік комиссиялар мен халкоматтардың құрамында жұмыс істеді.

1921 жылы 6-13 ақпанда Орынборда бірінші сайланған Қазаткомның 1-сессиясы болып өтті. Бүкілқазақ Кеңестерінің Құрылтай съезі бекіткен «Қазақ АКСР-де Кеңестік өкіметті ұйымдастыру туралы» ережеге [15, 242-247-б.] сәйкес ҚАКСР аумағындағы ең жоғарғы өкілетті мемлекеттік билік – Бүкілқазақ кеңестерінің съезі, ал Қазатком Бүкілқазақ съездері аралығында жоғарғы заң шығарушы, басқарушы және бақылаушы орган болды. Ереже бойынша Қазаткомның сессиясы 3 ай сайын шақырылуы тиіс еді. Сессиялардың арасында Қазаткомның атынан оның Президиумы жұмыс істеді. Сессияда баяндама жасаған С.Меңдешев Қазатком Президиумының осы уақытқа дейін атқарып шыққан жұмыстары туралы есеп беріп, Президиум қызметінің негізінен ұйымдастырушылық сипатта болғанын атап көрсетті [16, 2-5-п.]. Осы сессияда С. Сәдуақасов жасаған баяндаманың негізінде «С. Меңдешев басқаратын Ақмола және Семей облыстарын қосып алу жөніндегі төтенше өкілетті комиссияны» құру туралы қаулы қабылданды.

С. Меңдешев 1921 жылы 6-10 наурызда Москвада өткен «Түрік халықтары коммунистерінің бүкілресейлік 2-ші кеңесіне» қатысты. Қазақстан атынан сөз сөйлеген С. Меңдешев: «бізде қазақ және орыс коммунистері деген бөлініс жоқ, коммунистер арасында қандай қарым-қатынас болуы тиіс болса, бізде сол бар... ҚазОАК декреттерінің тілі қазақ және орыс тілі, біз көрсоқыр фанатизмге бой алдырмаймыз, қай жерде қалай дұрыс болса, біз ана тілін қолданамыз: орыс тұрғындары үшін орыс тілін, орыс тілін білмейтін қазақтар үшін қазақ тілін,» - деді. Кеңес «жергілікті партия ұйымдарына олар Шығыста нағыз Кеңес билігін құру үшін өзбек, қазақ және қырғыз батырақтарына коммунизм әліппесін үйретуді ұсынды. Бұл үшін жергілікті ұлттардан мамандар даярлау қажет. Шығыстағы барлық жаулап алу тағдыры осыған байланысты,» - деген қаулы қабылдады. «Қазақстандағы жұмыстың нашар жолға қойылғанын» көрсете отырып, РК(б)П ОК жанындағы Түрік халықтары арасындағы орталық үгіт-насихат жөніндегі бюроның жаңа құрамына «Қазақ партия обкомына партиялық қызметкерлер мен қазақ тіліндегі саяси әдебиеттерді жіберу жолымен көмектесу» ұсынылды. Орталық бюроның жаңа құрамына Қазақстаннан С.Меңдешев қайта сайланды [4, 206-б.].

Ақмола және Семей облыстарын ҚАКСР-іне қабылдау жұмысы 1921 ж. наурызда басталып, мамырдың соңына дейін жалғасты. Қазаткомның «Ақмола және Семей облыстарын қабылдау және ұйымдастыру жөніндегі төтенше өкілетті комиссиясының» бірінші мәжілісі 1921 ж. 23 наурызда өткізілді. С. Меңдешев бастаған Комиссия Омбы қаласына келіп өз жұмысына кірісті. Комиссияның құрамында И. Заромский, Ә. Досов, Ә. Әлібеков, С. Сейфуллин (мүшелері), кеңесші дауыспен кәсіподақтардан Запольский, денсаулық сақтау халкоматынан Пикман, Азық-түлік халкоматынан Шәрипов, Ағарту халкоматынан Байгелдин, Қазатком мүшесі Сергеев, комиссия хатшысы Ә.Әлібеков болды. Осылайша, С. Меңдешев басқарған төтенше өкілетті комиссияның күш салуымен аталған облыстарды ҚАКСР құрамына қосып алу бағытында жаңа қадамдар басталды.

С. Меңдешев басқарған төтенше өкілетті комиссияның Ақмола және Семей облыстарын қосып алу бойынша 1921 жылы сәуір-мамырда жүргізген жұмыстары Сібревком мен Орталық тарапынан зор кедергілерге тап болды. С. Меңдешев басқарған комиссия Қазақ республикасының мүддесін қорғау үшін үздіксіз күрес жүргізді. С. Меңдешев ҚАКСР құрамына қосылатын облыстарда басқару аппаратын қалыптастыру ісіне М. Әуезов, С. Сәдуақасов сияқты жігерлі де сауатты жастарды тартты. 1921 жылы 8 сәуірде өткен ҚазОАК Президиумының мәжілісінде С. Меңдешевтің жеделхатына орай, «С. Сәдуақасов Ақмола облысы бойынша кеңес аппаратын ұйымдастыру жөніндегі жұмыстар бойынша Сібірге іссапарға жіберілсін» деген шешім қабылданды [17].

С. Меңдешев басқарған Төтенше өкілетті комиссия сәуірде Ақмола және Семей облыстарын ҚАКСР құрамына қосып алуға бағытталған кешенді жұмыстарды жүзеге асырды. Оларды қосу барысында барлық кеңестік-шаруашылық мекемелерді білікті қызметкерлерімен бірге, қажетті керек-жарақтары және мүлкімен бірге қосып алуға баса назар аударылды. Әсіресе, Омбы губерниялық байланыс, пошта және телеграф бөлімдері бүкіл құрылғыларымен, барлық адам құрамымен ҚАКСР қарауына өтті. Сібірден Ақмола және Семей облыстарын бөліп алу ҚазОАК төрағасы С. Меңдешев басқарған Төтенше өкілетті комиссияның табандылықпен жүргізген қажырлы күресінің арқасында мүмкін болды. 1921 жылдың ортасына қарай Ақмола және Семей облыстары түгелімен Қазақстанның қарауына өтті [18, 105-106-б.].

Сонымен қатар, С. Меңдешев басшылығымен ҚАКСР өкімет органдары Омбы облысының Қазақстанға тиесілі аумағын бөліп алу үшін орасан жұмыстар атқарды. Қазақстан тарапы Омбы уезін Омбы қаласымен бірге Қазақстанға қосып алу үшін күрес жүргізді. Ал Сібревком болса керісінше, аталған аумақты қалай болғанда да Қазақстанға бермеудің барлық амалын жасады. Соның нәтижесінде, ҚАКСР үкіметтік комиссиясы мен Сібревком Омбы уезін бөлу мәселесінде ортақ келісімге келе алмады. Тараптар мәселені РКФСР БОАК-тің қарауына шығаруға мәжбүр болды. РКФСР БОАК-тің 1921 жылы 10 маусымдағы шешіміне сәйкес Омбы уезі екіге бөлініп, Оңтүстік бөлігі Есілкөл станциясымен қоса алғанда ҚАКСР-не берілуі тиіс болғанымен, бұл мәселе оң шешімін таппай, Есілкөл станциясы маңындағы 10 болыс Сібревкомға қарасты Омбы облысының құрамында қалып қойды [18, 106-107-б.].

С. Меңдешев Қазақстандағы ең жоғарғы мемлекеттік билік органының басшысы ретінде үлкен саяси беделге ие болды. Оны Қазақстанның партия ұйымында өткен пленумдар мен бүкілқазақстандық партконференциялардан анық байқауға болады. С. Меңдешев 1921 ж. 11-18 маусымда Орынборда өткен бірінші бүкілқазақстандық партконференцияға Бөкей губерниясынан делегат болып қатысты. 

Конференцияның 18 маусымдағы мәжілісінде 11 адамнан тұратын РК(б)П Қазобкомы сайланды [19, 97-б.]. Дауыс беру қорытындысынан, ең көп дауыс жинаған С. Меңдешевтің партия мүшелері арасындағы жоғарғы беделін және оған деген сенім дәрежесін байқауға болады. 1921 жылы 19 маусымда өткен Қазобкомның І пленумында С. Меңдешев 5 адамнан тұратын Президиум құрамына сайланды [20].

1921 жылы 27 тамызда өткен Қазобкомның кеңейтілген пленумы М. Костеловскаяны РК(б)П ОК қарауына жіберу туралы шешім қабылдап, ҚАКСР ХКК төрағасы және Ішкі істер халкомы қызметтерін атқарып жүрген М.Мырзағалиевті орнынан босатты. Олардың орнына Г.Коростелев пен С. Меңдешевті хатшы етіп сайлады [21]. Бірақ, С. Меңдешев ҚазОАК төрағасы қызметінен босатылмағандықтан, РК(б)П Қазобкомының хатшысы ретінде өз қызметіне толық кірісе алмады.

1921 жылы 23 тамызда өткен ҚазОАК Президиумының мәжілісінде С. Меңдешев «Түркістан іссапары бойынша баяндама» жасады. Ол Ташкентте өткен Түркістан кеңестерінің Х съезіне қатысып қайтқан болатын. С. Меңдешев осы сапары барысында Түркістан республикасы басшылығымен ашаршылықтан зардап шегіп жатқан ҚАКСР халқына көмектесу бойынша іс-шаралар жоспарын талқылап, нақты келісімдерге қол жеткізді. Ол келісім бойынша аштыққа ұшыраған Қазақ АКСР-нің 250 мың адамын Түркістан республикасы қабылдап, азық-түлікпен қамтамасыз етуге келісім берді [22].

Архив құжаттарына қарай отырып, С. Меңдешевтің әрқашан да ұлттық мүддеге адал болғанын, Орталықпен қарым-қатынаста аса сақ қимылдай отырып, қазақ халқының мақсат-мүддесінен туындайтын шешімдерді жүзеге асырғанын және осы бағытта бар күш-жігерін жұмсағанын көруге болады. Мысалы, 1922 жылы 2 наурызда ҚазОАК төрағасы С.Меңдешев Ұлт істері жөніндегі халкомы И.В. Сталинге хат жазып, Қазақстандағы аса қиын жағдайды, азық-түліктің жоқтығын баяндап, РК(б)П ОК-нің Қазақстандағы өкілетті өкілі В.Г. Юдовскийді Қазақстаннан алып кетуді өтінді [23]. Көп ұзамай, С. Меңдешевтің бұл өтініші орындалып, Қазақстандағы жағдайды мүлдем түсінгісі келмеген әрі қазақ топшылдық күресінің арасына түскен В.Г. Юдовский шілдеде РК(б)П ОК қарауына оралды. Бұл оқиғадан С. Меңдешевтің И.В.Сталин алдындағы саяси беделін анық бағамдауға болады.

С. Меңдешев алашордашылармен бірлесе жұмыс жүргізу қажеттігін жақтады. Мұны 1920 жылғы ҚАКСР кеңестерінің Құрылтай съезі қарсаңында болған қазақ қайраткерлерінің жалпы бейресми жиынындағы оның осы идеяны қолдауы; 1921 жылы 11 ақпанда өткен бірінші сайланған Қазаткомның 1-сессиясының 9-мәжілісінде Жер-су халкоматының баяндамасы бойынша орын алған жарыссөзде бірінші сөз кезегін Ә. Бөкейхановқа беруі; 1922 жылы 16 қазанда РК(б)П Қазобком Президиумы «Кенжин туралы» мәселені қарап, оны Қазақстаннан аластау туралы мәселе қойылғанда С. Меңдешевтің анағұрлым толық тексеру-тергеу жұмыстары жүргізілуі тиіс деуі; 1923 жылы 13 сәуірде РК(б)П Орталық Бақылау Комиссиясының мәжілісінде А. Кенжин туралы мәселе тағы да қаралып, бұл жолы ол адмирал Колчакқа барған Алашорда өкілі ретінде айыпталып, оны Қазақстаннан басқа жерге жіберу туралы шешім қабылданғанда, С. Меңдешевтің төрағалығымен 11 мамырда өткен ОК Ұйымдастыру бюросында А. Кенжиннің Қазақстан аумағында қалуына рұқсат беруі және т.б. сияқты нақты мысалдар, С. Меңдешев туралы тәуелсіздік жылдарындағы бірқатар зерттеулерде айтылған «солшыл», «мансапқор» деген айыптауларды теріске шығарады. Біз қолымызда жиналған архив құжаттарын талдау барысында С. Меңдешевтің барынша ұстамды әрі жағдайға қарай ҚАКСР мүддесі үшін әрекет ете білген саяси қайраткер болғанына көзіміз жетті.