Сөж тақырыбы: Тұрмыс-салт жырлары Орындаған: Нұрғожа А. Тексерген: Мағыпар М. Топ: 431 Кез келген халықтың өзіне тән тұрмыс-тіршілігі, салт-санасы, әдет-ғұрпы

 

Шілдехана – жаңа туған нәрестенің құрметіне жасалатын ойын-сауық, той. Шілдеханаға жиналған көпшілік домбыра тартып, ән салып, айтысып, таң атқанша көңіл көтереді. Ән-жырмен жас анаға, өмірге келген сәбиге жақсы тілек тілейді.

 

Бесік жыры – ананың балаға деген ыстық мейірімі мен аналық махаббатын көрсететін тұрмыс-салт жырының бір түрі. Ана сәбиінің бесігін тербетіп отырып:

 

Әлди, бөпем, әлди-ай!

 

Айналайын, шырағым,

 

Көлге біткен құрағым,

 

Жағамдағы құндызым,

 

Аспандағы жұлдызым,

 

Әлди, бөпем, әлди-ай.!

 

Құрығыңды майырып,

 

Түнде жылқы қайырып,

 

Жаудан жылқы айырып,

 

Жігіт болар ма екенсің?–

деп, баласына деген аналық сезімін, одан күтер үмітін, артар сенімін өлең арқылы білдіреді.

 

Қаз-қаз, балам, қаз, балам,

 

Қадам бассаң мәз болам.

 

Күрмеуіңді шешейін,

 

Тұсауыңды кесейін.

 

Қаз-қаз, балам, жүре ғой,

 

Балтырыңды түре ғой.

 

Тай-құлын боп шаба ғой,

 

Озып бәйге ала ғой.

 

Құтты болсын қадамың

 

Өмірге аяқ баса бер,

 

Асулардан аса бер, –

деп өлеңдете отырып, баланың өмірге аттаған қадамына сәттілік тілейді.

 

Ақ тілек, ақ тілек,

 

Атқа тоқым сал, тілек.

 

Жасыңнан малды баға біл,

 

Атқа жақсы шаба біл.

 

Өнеге, өнер таба біл,

 

Аймағыңа жаға біл.

 

Мінеки, атқа міндің – ашылды жол, –

деп, балаға үлкен жауапкершілік артып, сана-сезімінің оянуына, тез есеюіне әсер еткен.

 

Ұзатылатын қыздың тойында айтылатын тұрмыс-салт өлеңінің бірі – тойбастар. Тойбастар өлеңінде:

 

Құнан қойын шайлатып сойдырған үй,

 

Табақ-табақ ет тартып, тойдырған үй,

 

Сәтті күні сәрсенбі той қылыпсыз,

 

Құтты болсын тойыңыз, той қылған үй! –

деп той бастаушы той иесіне игі тілек білдіре өлеңмен той бастайды. Тойбастар өлеңінде той иесіне жақсы тілек, ұзатылған қызының тойына «құтты болсын» айтылады.

 

Жігіттер немесе қыз алушы жақ:

 

Алып келген базардан қара насар, жар-жар-ау,

 

Қара мақпал сәукеле бетің басар, жар-жар-ау,

 

Мұнда әкем қалды деп, қам жемеңіз, жар-жар-ау,

 

Жақсы болса, қайын атаң орнын басар, жар-жар-ау,–

десе, қыздар немесе қыз ұзатушы жақ:

 

Ақ жүзімді көргендей айнам болсын, жар-жар-ау.

 

Қайын атасы бар дейді осы қазақ, жар-жар-ау,

 

Айналайын әкемдей қайдан болсын, жар-жар-ау, –

деп жауап береді.

Жаңа түскен келінді жаңа жұртымен таныстыру мақсатында айтылатын тұрмыс-салт жырының бір түрі – беташар.

 

Иіліп сәлем беріп тұр, –

деп, жаңа түскен келінге ауылдың үлкендерін таныстырады.

 

Ұзатылатын қыздың ағайын-туыс, ел-жұрт, әке-шешесімен қоштасып айтатын өте ертеден келе жатқан тұрмыс-салт жырының бір түрі – сыңсу. Ұзатылып бара жатқан қыз:

 

Ата-анам еді – дәулетім,

 

Мен жұртыма жау ма едім.

 

Жатжұрттық болып кеткен соң,

 

Кетер-ау бастан сәулетім, –

деп, ел-жұрт, ағайын-туыс, құрбы-құрдасқа көңіл шерін толғайды.

 

Көңіл күйді білдіретін өлең-жырлардың бірі – қоштасу. Қоштасу жақын адамынан айырылғанда айтылатын көңіл күй жыры болып табылады. Қоштасу өлеңдері сонымен бірге кір жуып, кіндік кескен атамекенмен, туған жермен қоштасу түрінде де айтылған. Мысалы, «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырында Ай мен Таңсық туған жерімен:

 

Балталы, Бағаналы ел аман бол,

 

Бақалы, балдырғанды көл аман бол.

 

Теруші ем еріккенде ермек етіп,

 

Екпе жиде, алма ағаш, гүл аман бол, –

деген өлең арқылы қоштасқан. Қоштасу өлеңдерінде туған жерге, ғашық жарына, ата-анасына, туған-туысқанына деген қимастық сезім білдірілген.

 

Ақсұңқар ұшты ұядан,

 

Қол жетпейтін қиядан, –

деп, қазаны естіртуші адам айтайын деген ойын жұмбақтап, ишаратпен, тұспалмен бастап, әр түрлі салыстырулар арқылы тыңдаушыларды алдын ала даярлаған. Сондай-ақ,

 

Тұяғы бүтін тұлпар жоқ

не болмаса «Жетпесті қума, келмеске жылама» деген сөздермен басу, жұбату айтқан. Мұндай өлең түрлері естірту деп аталған. Естірту өлең-жырмен де, қарасөзбен де, күймен де жеткізілген. Естіртудің қарасөз түріне «Жиренше шешенге Қарашаш сұлудың өлгенін естірту», «Шыңғыс төреге Шоқан өлімін естіру», «Қанжығалы қарт Бөгенбай өлімін естірту», т.б. жатады. Ауыз әдебиетінде естірту күй түрінде де кездеседі. Мысалы, Жошы ханның жалғыз ұлының өлімін күймен естірткен.

 

Уа, Алатаудай Ақшадан

 

Асып тудың, Бөгенбай,

 

Болмашыдай анадан

 

Болат тудың, Бөгенбай, –

деп жоқтаған.

Көңіл күйді білдіретін өлеңдерді ғалым, әдебиетші М.О. Әуезов «мұң-шер өлеңдері» деп те атаған.

 

Тұрмыс-салт жырларының бірі – бата-тілек. Бата – қазақ халқының ежелден келе жатқан рухани қазынасы. Халық «Жаңбырмен жер көгереді, Батамен ер көгереді» деп бата сөздерге аса үлкен мән берген. Этнограф-фольклорист В.В. Васильев «Бата – қазақ поэзиясының ерекше түрі» деп аса жоғары бағалаған. Батаның көптеген түрлері бар.

 

1. Жол батасы.

 

Жолыңды Алла қолдасын,

 

Сапарыңды оңдасын.

 

Пырақ болып мінгенің

 

Жорытқанда жаныңда

 

Қызыр болсын жолдасың...

 

2. Дастарқан батасы:

 

Заман тыныш болсын,

 

Дастарқанға ырыс толсын.

 

Орындарың төр болсын,

 

Нәсіптерің мол болсын!

 

3. Тұсаукесер батасы:

 

Тұсауыңды кесейін,

 

Салып ата салтына

 

Жалтақтамай аяқ бас.

 

4. Шілдехана батасы:

 

Құтты болсын бесігің,

 

Аштың өмір есігін.

 

Батамды оңдап берейін,

 

Азамат бол мерейлі!

 

5. Көш батасы:

 

Көлігің сенікті болсын!