Справочник предназначен учащимся школ, лицеев, колледжей, студентам, учителям и преподавателям, а также широкому кругу читателей, изучающих казахский язык

Ашық  рай
/Келер шақ/
(Изьявительное
наклонение)
Бұйрық рай
(Повелительное
наклонение)
Шартты рай 
(Условное 
наклонение)
жаз-а-сыз
кел-е-сіз
оқы-й-сыз
сөйле-й-сіз
Жапғасы  (Продолжение)
Қалау  рай 
1 
/Келер ш ақ/ 
(Желательное 
наклонение. 
Будущее  время)
Сіздің
жаз-ыңыз
кел-іңіз
оқы-ыңыз
сөйле-ңіз
жаз-са-ңыз
кел-се-ңіз
оқы-са-ңыз
сөйле-се-ңіз
жаз-а-ды
кел-е-ді
оқы-й-ды
сөйле-й-ді
жаз-сын
кел-сін
оқы-сын
сөйле-сін
жаз-са
кел-се
оқы-са
сөйле-се
жаз-ғы-ңыз  келеді 
кел-гі-ңіз 
келеді 
оқы-ғы-ңыз  келеді 
сөйле-гі-ңіз  келеді
Оның
жаз-ғы-сы
кел-гі-сі
оқы-ғы-сы
сөйле-гі-сі
келеді
келеді
келеді
келеді
Ашық  рай 
/Келер  ш ақ/ 
(Изьявительное 
наклонение)
Көпше т 
Бүйрық рай 
(Повелительное 
наклонение)
а)Болымды түрі  (Положительная  форма) 
151 -кесте
е 
туоі
  (Множеотяеннпр
'Множественное  число) 
Шартты  рай 
(Условное 
наклонение)
І.Біз
Біз
Г
б із
Гжаз-а-мыз
кел-е-міз
ОҚЫ-Й-МЫЗ
сөйле-й-міз
жаз-айық
кел-ейік
оқы-йық
сөйле-йік 
|
I  жаз-са-қ 
кел-се-к 
оқы-са-қ 
сейле-се-к
И.Сендер
Сендер
Сендер
жаз-а-сыңдар
кел-е-сіңдер
оқы-й-сыңдар
сөйле-й-сіңдер
жаз-ыңдар 
| 
кел-іңдер 
оқы-ңдар 
сөйле-ңдер
жаз-са-ңдар
кел-се-ңдер
оқы-са-ңдар
сейле-се-ңдер
ІІ.Сіздер
Сіздер
Сіздер
жаз-а-сыздар
кел-е-сіздер
оқы-й-сыздар
сөйле-й-сіздер
жаз-ыңыздар
кел-іңіздер
оқы-ңыздар
сөйле-ңіздер
жаз-са-ңыздар
кел-се-ңіздер
оқы-са-ңыздар
сөйле-се-ңіздер
ІІІ.Олар
Олар
Олар
!  жаз-а-ды 
кел-е-ді
ОҚЫ-Й-ДЫ
сөйле-й-ді
жаз-сын 
[
кел-сін
оқы-сын
сөйле-сін
жаз-са
кел-се
оқы-са
сөйле-се
Қалау  рай 
/Келер  ш ақ/ 
(Желательное 
наклонение)
Біздің
жаз-ғы-мыз
кел-гі-міз
оқы-ғы-мыз
сөйле-гі-міз
келеді
келеді
келеді
келеді
Сендердің
жаз-ғы-лар-ың келеді 
кел-гі-лер-ің  келеді 
оқы-ғы-лар-ың келеді 
сөйле-гі-лер-ің  келеді
Сіздердің
жаз-ғы-лар-ыңыз  келеді 
кел-гі-лер-іңіз  келеді 
оқы-ғы-лар-ыңыз  келеді 
сөйле-гі-лер-іңіз  келеді
Олардың
жаз-ғы-лар-ы
кел-гі-лер-і
оқы-ғы-лар-ы
сейле-гі-лер-і
келеді
келеді
келеді
келеді
Ескерту:  иОқы“ етістігіне -й  қосымшасын жалғағанда, "ый* өріптері түсіп қалып,  орнына "и" жазылады.
Примечание:  При присоединений суффикса -й  к глаголу “оқы“ буквы  “ый" опускается, пишется через “и", 
оқы+й+мын  -> оқимын, 
О ҚЫ +Й +Д Ы  
ОҚИДЫ 
и т.д.

ЕТІС  КАТЕГОРИЯСЫ 
Категория залога
Етістіктердің  ерекше  грамматикалық  категориясының  бірі  -   етіс.  Істің 
істеушісіне  және  істелетін  затқа  (объектіге)  қатынасына  байланысты 
мағыналық  және  тұлғалық  жақтан  құбылуын 
етіс 
деп  атайды.  Етістің 
бес түрі  бар:  1)  негізгі  етіс;  2)  ездік етіс;  3)  өзгелік етіс;  4)  ортақ етіс;  5)
ырықсыз етіс. 
.. 
I
Залоги 
глагола 
выражают 
возможные 
отношения 
между 
действующим  лицом  и  объектом  действия.  В  казахском  языке  имеются 
5  залогов:  1)  основной  залог  (негізгі  етіс);  2)  возвратный  залог  (өздік 
етіс);  3)  понудительный  залог  (өзгелік  етіс);  4)  взаимно-совместный 
залог (ортақ етіс);  5)  страдательный  залог (ырықсыз етіс).
1.Негізгіетіс 
 
. 
^ И І Н В
Основной  залог 
Щ 
~.г,—
.  ..
Түбір  етістіктің  де,  басқа  сөз  табынан  жасалған  туынды  етістіктің 
де  алғашқы  тура  қалпында  айтылған  түрін  негізгі  етіс  деп  атайды. 
Бұл  етістің  басқа түрін  жасауға  негіз  болады.  Мысалы:  ал,  алу,  айт, 
айту,  жуын,  жуыну,  тыңда,  тыңдау,  тара,  тарану,  киін,  киіну,  т.б
Основной  залог  не  имеет  залоговых  аффиксов,  они  представ­
ляют собой  исходную форму,  от  которой  образуются  все остальные 
залоги.  Например:  Біз  радио  тыңдаймыз.  -   Мы  слушаем  радио. 
Олар  киноға барды.  -  Они ходили  в кино. 
‘  (
2.Өздік етіс 
, 
я А .'.  . 
Возвратный  залог
Іс-әрекеттің  сол  іс-ерекетті  орындаушының  өзіне  жұмсалуын  біл- 
діретін  етістіктің  түрін  өздік  етіс  деп  атайды.  Іс-әрекет  істеушінің 
өзіне  арналады.  Демек,  қимылды,  іс-әрекетті 
іске  асырушы  екі 
субъект  болады:  бірі  -   сол  қимылды  орындатушы,  екіншісі  -   қи- 
мылды  тікелей  орындаушы.  Өздік  етіс  етістіктің  түбіріне 
-ы н,-ін,-н 
жұрнағы  қосылу  арқыпы  жасалады.  Мысалы:  жу-ын,  ки-ін,  тара-н', 
ойла-н,  үйле-н,  мақта-н, т.б. 
7  ;
Возвратный  залог  выражает  действие,  исходящее  от  субъекта  и 
возвращающееся  к  нему.  В  таких  глаголах  субъект  действия  в  то 
же  время  является  как  бы  и  прямым  объектом  действия. 
Возвратный  залог  образуется  путем  присоединения  к  основе 
глагола  аффиксов 
-ын,-ін,-н. 
Например:  Кішкене  қыз  бапа  тара - н - 
ып түр.  -   Маленькая девочка причесывается.
3.Өзгелік етіс______________________________________ _________
Понудительный залог
Іс-қимылдың  басқа  біреу  арқылы  орындалатынын  білдіретін 
етістің  түрін  өзгелік  етіс  деп  атайды.  Өзгелік 
етісті  жасайтын 
жүрнақтар  әр  түрлі: 
-қы з,-кіз,-ғы з,-гіз,-ы з,-із,-ды р,-дір,-ты р, 
-тір,  -ы р,-ір,-т. 
Мысалы:  айт-қыз,  жет-кіз,  жаз-ғыз,  отыр-ғыз,  ки-
132

гіз,  бер-гіз,  ем-із,  сал-дыр,  киін-дір,  ас-тыр,  кес-тір,  тік-тір,  ас-ыр, 
бат-ыр,  піс-ір,  кет-ір, тазала-т,  боса-т, жаса-т,  т.б.
Понудительный 
залог 
выражает 
действие, 
совершаемое 
субъектом,  как  бы  по  принуждению  через  другого  субъекта. 
Понудительный  залог  образуется  от  основы  переходных  глаголов 
прибавлением  суффиксов: 
-ад>із,-кіз,-ғыз,-гіз,-ыз,  -із,  -дыр,-дір, 
-тыр,-тір,-ыр,-ір,-т. 
Например:  Мен  ініме  ертегі  айт-кыз-дым.  -   Я 
заставила  братишку  рассказать  сказку.  Мен  кейлек  сатып 
ал-ды р- 
дым.  ~  Я  попросила  себе  купить  платье.  Сеуле  сіңлісін  ки-ін-дір-ді.
-  Сауле одела  сестренку или Сауле заставила одеться  сестренку.
взаимно-совместный залог
Іс-қимылды 
орындаушының  екі 
немесе 
бірнешеу 
екендігін 
білдіріп, 
іс-қимылдың 
бірлесе 
немесе 
бір-біріне 
бағыттала 
орындалатындығын  көрсететін  етістің  турін  ортақ  етіс  деп  атайды. 
Мысалы:  жаз-ыс,  ал-ыс,  жу-ыс,  айт-ыс,  жина-с,  хабарла-с,  т.б.
Взаимно-совместный 
залог 
обозначает 
действия, 
которые 
совершаются  двумя  или  несколькими  лицами  и  происходят 
совместно  или  направлено  друг  на  друга.  Взаимно-совместный 
залог  образуется  от  основы  глагола  посредством  суффиксов: 
-ыс, 
-іс,-с. 
Например:  Айман  досымен  хат  жаз-ыс-а-ды.  -   Айман
переписывается  с  подругой.  Мен  Мұраттың  жүгін  көтер-іс-ті-м.  -   Я 
помог  Мурату отнести  багаж.  Жолдастар  кезде-с-іп  сәлемде-с-ті.  -  
Товарищи  встретились  и  поздоровались.
б.Ырықсыз етіс 
______________________
Страдательный залог
Іс-әрекетгің  атқарушысы,  қимыл  иесі  арнайы  айтылмай,  қимыл 
ездігінен  істелгендігі  көрініп  тұрса,  ондай  етісті  ырықсыз  етіс  деп 
атайды.  Ырықсыз  етіс 
-ыл,-іл,-л 
жұрнақтары  арқылы,  кейде  түбір 
л 
дыбысына  аяқталса 
-ын,-ін,-н 
жұрнақтары  арқылы  сабақты 
етістіктен 
жасалады. 
Ырықсыз 
етіс 
тек 
сабақты 
етістіктен 
жасалады, 
өзі 
жалғанған 
сабақты 
етістікті 
салт 
етістікке 
айналдырады.  Мысалы:  сез  айт-ыл-ды,  хат жаз-ыл-ды,  уәде  бер-іл- 
ді,  шарт жаса-л-ды,  сабақ  баста-л-ды,  үй  сал-ын-ды,  қамал  ал-ын- 
ды,  бөлме тазала-н-ды,  киім  іл-ін-ді,  машина көр-ін-ді,  т.б.
Страдательный  залог  обозначает действие,  которое  совершается 
как  бы  само  собой  без  воздействия  другого  лица  или  объекта. 
Лицо  или  объект,  совершившее данное действие,  может  быть  явно 
не указано.  Страдательный  залог  образуется  от основы  переходных 
глаголов  • прибавлением 
аффиксов 
-ыл,-іл,-л. 
Если 
основа 
оканчивается 
на 
л, 
то 
страдательный 
залог 
образуется 
прибавлением  суффиксов 
-ын,-ін,-н. 
Например:  1.  Үй 
Дом  построен  (Не  указано  кем  построено).  2.  Кеш 
оқушылар 
арқылы  үйымдасты р - ы л - а-д ы.  -   Вечер 
организуется  учениками 
(Здесь  видно  кто  организует  вечер).  Белме  электр  шамымен
-н-а-ды.  -  Комната  освещается лампой.
9а
—686 
1 33

24-схема
Етіс  категориясы 
(Категория  залога)
Етістер
(Залоги)
1.  Негізгі 
(Основной)
Журнақтар
(Суффиксы)
0
Мысалдар
(Примеры)
жазу (писать),  жуу  (мыть),  тарау  (расчесать), 
тазалау  (чистить),  кию  (одевать),  құю 
(наливать),  шақыру (пригласить),  т.б.
2.Өздік
(Возвратный)
-Ы Н ,-ІН ,-Н
жу-ын-ды  (умылся),  ки-ін-ді  (оделся),  тара-н- 
ды  (расчесался),  ойла-н-ды  (задумался)
З.Өзгөлік
(Понудитель­
ный)
-қы з,-кіз,-ғы з,-гіз, 
-ыз,-із,-дыр,  -дір, 
-тыр,-тір,-ыр,-ір,
-т
айт-қыз-ды,  айт-тыр-ды  (заставил  сказать) 
жет-кіз  (донеси),  күт-кіз  (заставь ждать) 
жаз-дыр,  жаз-ғыз  (заставь  писать) 
ки-гіз,  ки-дір  (заставь одеться) 
тазала-т (заставь чистить) 
піс-ір-т  (заставь сварить)
4.0ртақ
(Взаимно­
совместный)
01
0
1
о
3
•
жаз-ыс  (переписывайся)
айт-ыс  (словесно  (песенно)  соревнуйся)
шақыр-ыс  (приглашай  (взаимно))
әкел-іс  (помоги  принести)
жина-с  (помоги  убрать)
сыйла-с  (взаимно уважай)
б.Ырықсыз
(Страдатель­
ный)
-ыл.-іл.-л
-ын,-ін,-н
жаз-ыл  (запишись),  жібер-іл-ді  (отправлено), 
баста-л-ды  (начался),  сал-ын-ды  (построено), 
бөл-ін-ді  (разделился) 
тазала-н-ды  (почистился)
134

Етіс категориясының жасапуы 
(Образование категорий залога)
Етістер
(З
алоги
)
“ боңғы дыбыс 
(Конечный
Звук)
Журнақтар
(Суффиксы)
1 
ІО
Мысалдар
(Примеры)
1.  Негізгі
(Основной)
в
жаз,  жу,  тара,  тазалау,  кию,  т.б
2.Өэдік
(Возвратный)
Дауысты
(Гласные)
Ш
* л
-н  ЗЩ Ш Щ ойла-н,  тара-н,  сайла-н,  т.б.
Дауыссыз
(Согласные)
-ЫН
-ІИ
жу-ын-ды,  қыр-ын-ды,
ки-ін-ді,  сүр-Ін-ді,  көр-ін-ді,  т.б.
З.Өэгелік
(Понудитель­
ный)
Дауысты
(Гласные)
•т
тазала-т,  баста-т,  ойна-т, 
биле-т,  сөйле-т,  т.б.
Дауыссыз
(Согласные)
-қыз,-кіз,-ғыз,-гіз,
-ыз, -ІЗ, -дыр, -дір, 
-тыр, -тір,-ыр,-ір
айт-қыз,  күт-кіз  ,  жаз-ғыз,  ки-гіз, 
ем-із,  жаз-дыр,  ки-дір,  айт-тыр,  тік- 
тір,  ас-ыр,  өс-ір,  піс-ір,  т.б.
4.ортақ
(Взаимно­
совместный)
Дауысты
(Гласные)
-с
жина-с,  сөйле-с,  тілде-с, хабар- 
лас,  сана-с,  т.б.
Дауыссыз
(Согласные)
-ыс
-ІС
айт-ыс,  апар-ыс,  жаэ-ыс,  шақыр- 
ыс,  әкел-іс,  кел-іс,  кер-іс,  т.б.
э.Ырықсыз
(Страдатель­
ный)
Дауысты
(Гласные)
-л
-и
тара-л,  қара-л,  аяқта-л,  баста-л, 
тазала-н,  жарықта-н-ады,  т.б.
Дауыссыз
(Согласные)
-ЫЛ.-ІЛ
-ЫН.-ІН
жаз-ыл,  жібер-іл-д^,  шағ-ыл-ды, 
сал-ын-ды,  іл-ін-ді,  ал-ын-ды,  т.б.
ЕСІМШЕ 
Причастие
I.Категориялық мағынасы 
Категориальное значение 
Есімге  де,  етістікке  де  тән  грамматикалық  белгілерді  қамтитын 
етістіктің түрін есімше деп атайды. 
Причастие  (есімше)  -   это  форма  глагола,  совмещающая  в  себе 
грамматические признаки глагола и имен. 
II. Морфологиялық белгілері 
Морфологические признаки
І.Есімше  есімдерше  көптеледі,  тәуелденеді,  септеледі  және 
жіктеледі. 
Если  причастие  употребляется  в  качестве  существительного,  то 
оно,  как  и  все  субстантивированные  имена,  обычно  принимает
135

аффиксы  притяжательности,  множественного  числа,  падежные  и 
личные окончания. 
,
2.Есімшенің  үш  түрі  бар:  1)  еткен  шақ  есімше;  2)  келер  шақ 
есімше;  3)  ауыспалы  шақ есімше.
Причастия  делятся  на  три  группы:  1)  причастие  прошедшего 
времени; 
2) 
причастие 
будущего 
времени; 
3) 
причастие 
переходного  времени.
.Синтаксистік қызметі
Синтаксические  функции
Есімше  сөйлемнің барлық  мүшелерінің  қызметін атқарады.
В  предложении  причастие  может  выполнять  роль  любого  члена 
предложения:  подлежащего,  сказуемого,  дополнения,  определе­
ния,  обстоятельства.
І.Есімше зат есім  мағынасында жұмсапғанда бастауыш  болады. 
Причастие,  субстантивируясь,  выполняет  роль  подлежащего  в 
предложении.  Мысалы:  Көргеннен  кео-ме-ген-ім  кеп.  -   Я  мало 
видел  (дословно:  больше  невиденного,  чем  виденного).  Кеп
білмес,  кеп  көрген  білер  (мақал).  Я  Знает  не  тот  долго
жил,  а тот кто  много  видел.
2.Есімше 
жіктеліп 
келіп, 
сейлемнің 
баяндауыш 
қызметін 
атқарады.
Причастие, 
принимая 
личные 
окончания, 
выполняет 
роль 
сказуемого.  Мысалы:  Ертең  мен  кел-ер-мін.-Завтра  я  приду. 
Емтихан  бастал-ган-дыктан.  студенттер  оқу  залында  ұзақ  отыр- 
атын  бол ды.  -   Студенты  долго  сидят  в  читальном  зале,  так  как 
начались  экзамены.  Мен  былтыр  күнде  кітапханаға
-   В  прошлом  году  я  ежедневно ходил  в библиотеку.
3.Есімше 
есімдердің 
алдында 
келіп, 
анықтауыш 
қызметін 
атқарады.
Причастие, 
находясь 
перед 
именем, 
выполняет 
роль 
определения.  Менің  айт-ар  сөзім  осы.  -   Это  (все)  то,  что  я  хотел 
тебе  сказать.  Мен  шахмат ойнап  отыр-ған  баланы  көрдім.  -Я   видел 
мальчика,  играющего  в  шахматы.
4.Есімше  атау  мен  іліктен  басқа  септіктердің  бірінде  түрып, 
толықтауыш  қызметін атқарады.
Причастие,  принимая  падежные окончания,  кроме  именительного 
и  родительного,  выполняет  роль дополнения.  Сенің 
жаа-ған-ын-лы 
алдым.  -Я   получил твою  записку.  Айт-кан-ын-ды түсіндім.  -Я   понял
то,  что ты  сказал.
б.Есімше  барыс,  жатые,  шығыс,  кемектес  септіктерінің  бірінде 
түрып  немесе  шылау  сездермен  тіркесіп,  пысықтауыш  қызметін 
атқарады. 
■
  1  ^ 
‘ 
*’
Причастие,  принимая  окончание  одного  из дательного,  местного, 
исходного,  творительного  падежа  или  сочетаясь  с  союзами, 
выполняет  роль  обстоятельства.  Үйге  сабақ  біт-кен  сон  келдік.  -  
Мы  пришли  домой  после  окончания  уроков.  Біз  үйден 
ол да  келді.  -   Он  пришел,  когда мы уже выходили  из дома.
136

I
Есімшенің жасапуы
(Образование  причастия)
154-кесте
Түрлері
(Типы)
Соңғы дыбыс 
(Конечный звук)
Жұрнақ-
тар
(Аффик­
сы)
Мысалдар
(Примеры)
1 .Өткен шақ есімше 
(Причастие прошед­
шего времени)
Дауысты,  ұяң,  үнді 
(Гласные,  звонкие,  - 
сонорные)
-ған
жаз-ған,  ал-ған,  бар-ған,  жу-ған
-ген
сейле-ген,  кел-ген,  бер-ген,  ки-ген
Қатаң дауыссыз 
(Глухие согласные)
-кан
айт-қан,  тап-қан,  аш-қан,  бас-қан
-кен
кет-кен,  теп-кен,  кес-кен
2.Ауыспалы шақ 
есімше (Причастие 
переходного
времени)
Дауыссыз
(Согласные)
-атын
жаз-атын,  бар-атын
-етін
кел-етін,  жүр-етін
Дауысты
(Гласные)
-йтын
сана-йтын,  ойна-йтын
-ЙТІН
сөйле-йтін,  биле-йтін
3.Келер  шақ  есімше  (Причастие  будущего  времени)
а)Болжалды келер 
шақ (Будущее пред­
положительное 
I 
время)
Дауысты (Гласные) 
I
;Р
сөйле-р,  оқы-р,  ойла-р
Дауыссыз
(Согласные)
-ар
жаз-ар,  айт-ар,  бар-ар
-ер
кел-ер,  бер-ер,  кес-ер,  сез-ер
ә) Мақсатты келер 
шак (Будущее 
время  цели)
Дауысты,  үңді 
(Гласные,  сонор­
ные)
-мақ
қара-мақ,  ал-мақ,  бар-мақ,  қой-мақ
-мек
сөйле-мек,  кел-мек,  көр-мек,  сүй- 
мек
Ұяң з,  үнді м, н, 
и 
(Звонкий 3, 
сонорные м,  н,  и)
-бақ
жаз-бақ,  сыз-бақ,  тоң-бақ
-бек
көн-бек,  мін-бек,  сез-бек
Қатаң
(Глухие)
-пақ
айт-пақ,  аш-пақ,  тап-пақ,  бас-пақ
-пек
кет-пек,  тек-пек,  кес-пек
Өткен  шақ есімшенің жіктелу үлгісі 
(Спряжение  причастия  прошедшего  времени)
155-кесте
Жекешө  түрі(Единственное  число)
Жақ
(Лицо)
Болымды түрі 
(Положительная форма)
Жақ
(Лицо)
Болымсыз түрі 
(Отрицательная форма)
I.  Мен
II.  Сен
Сіз
III.  Ол
айт-қан-мын 
кет-кен-мін
айт-қан-сың
кет-кен-сің
айт-қан-сыз
кет-кен-сіз
айт-қан
көт-кен
1  Мен
II.  Сен
Сіз
III.  Ол
айт-па-ған-мын
кет-пе-ген-мін
айт-па-ған-сың
кет-пө-ген-сің
айт-па-ған-сыз
кет-пе-ген-сіз
айт-па-ған
кет-пе-ген
137
11

Жалғасы  (Продолжение)
Көпше түрі  (Множественное число)
і.  Біз
айт-қан-быз
1.  Біз 
"
айт-па-ған-быз
кет-кен-біз
кет-пе-ген-біз
II.Сендер
айт-қан-сыңдар
II.Сендер
айт-па-ған-сы ңдар

жүктеу/скачать 11,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: