Справочник предназначен учащимся школ, лицеев, колледжей, студентам, учителям и преподавателям, а также широкому кругу читателей, изучающих казахский язык

Есімшенің тәуелденуі
(Притяжательная  форма причастия)
./ 
г ‘ 
158-кесте
Оңаша тэуелдену  (Формы личной  притяжательности)
Жақ
(Лицо)
Өткен шақ есімше 
(Причастие 
прошедшего
_____ времени)_____
Келер шақ есімше 
(Причастие 
будущего времени)
Ауыспалы  шақ есімше 
(Причастие 
переходного  времени)
I.  Менің
II.  Сенің 
Сіздің
III.  Оның
жаз-ған-ым
көр-ген-ім
жаз-ған-ың
көр-ген-ің
жаз-ған-ыңыз
көр-ген-іңіз
жаз-ған-ы
көр-ген-і
жаз-ар-ым
көр-ер-ім
жаз-ар-ың
көр-ер-ің
жаз-ар-ыңыз
көр-ер-іңіз
жаз-ар-ы
кер-ер-і
жаз-атын-ым
көр-етін-ім
жаз-атын-ың
көр-етін-ің
жаз-атын-ыңыз
көр-етін-іңіз
жаз-атын-ы
көр-етін-і
Ортақ тэуелдену (Формы  общей  притяжательности)
I.  Біздің
II.Сендердің 
Сіздердің
III.Олардың
жаз-ған-ымыз
көр-ген-іміз
жаз-ған-дар-ың
көр-ген-дер-ің
жаз-ған-дар-ыңыз
көр-ген-дер-іңіз
жаз-ған-дар-ы
көр-ген-дер-і
жаз-ар-ымыз
көр-ер-іміз
жаз-ар-лар-ың
көр-ер-лер-ің
жаз-ар-лар-ыңыз
көр-ер-лер-іңіз
жаз-ар-лар-ы
көр-ер-лер-і
жаз-атын-ымыз
көр-етін-іміз
жаз-атын-дар-ың
көр-етін-дер-ің
жаз-атын-дар-ыңыз
көр-етін-дер-іңіз
жаз-атын-дар-ы
көр-етін-дер-і
Есімшенің жіктелуі
(Спряжение  причастия)
а)Болымды түрі  (Положительная  Форма) 
159-кесте
Жекеше  түрі(Единственное  число)
Жақ
Өткен шақ есімше
Келер шақ есімше
Ауыспалы шақ есімше
(Лицо)
(Причастие
(Причастие будущего
(Причастие пере­
прошедшего
времени)
ходного времени)
______ времени)______
1.  Мен
бар-ған-мын
бар-ар-мын
бар-атын-мын
кел-ген-мін
"кел-ер-мін
кел-етін-мін
II.  Сен
бар-ған-сың
бар-ар-сың
бар-атын-сың
кел-ген-сің
кел-ер-сің
кел-етін-сің
Сіз
бар-ған-сыз
бар-ар-сыз
бар-атын-сыз
кел-ген-сіз
кел-ер-сіз
кел-етін-сіз
III.  Ол
бар-ған
бар-ар
бар-атын
кел-ген
кел-ер
кел-етін
Көпше түрі  (Множественное  число)
1. 
Біз
бар-ған-быз
бар-ар-мыз
бар-атын-быз
кел-ген-біз
кел-ер-міз
кел-етін-біз
II.  Сендер
бар-ған-сыңцар
ф
бар-ар-сыңдар
бар-атын-сыңдар
кел-ген-сіңдер
кел-ер-сіңдер
кел-етін-сіңдер
Сіздер
бар-ған-сыздар
а
бар-ар-сыздар
бар-атын-сыздар
кел-ген-сіздер
кел-ер-сіздер
кел-етін-сіздер
III.  Олар
бар-ған
бар-ар
*  
1
бар-атын
кел-ген
кел-ер
кел-етін
139

Жак;
(Лицо)
I.  Мен
.  Сен
Сіз
III.  Ол
)Болымсыз түрі  (Отрицательная  форма)
160-кесте
(Единственное
І.
Өткен 
шак 
есімі 
(Причастие 
прошедшего 
______ времени
бар-ма-ған-мын
кел-ме-ген-мін
бар-ма-ған-сың
кел-ме-ген-сің
бар-ма-ған-сыз
кел-ме-ген-сіз
бар-ма-ған
кел-ме-ген
Келер 
шақ  есімше 
(Причастие будущего
времени)
бар-ма-с-пын
кел-ме-с-пін
бар-ма-с-сың
кел-ме-с-сің
бар-ма-с-сыз
кел-ме-с-сіз
бар-ма-с
кел-ме-с
Ауьюлалы 
шақ 
есімшө 
(Причастие переходного
времени)
бар-атын  емес-пін 
кел-етін  емес-пін 
бар-атын  емес-сің 
кел-етін  емес-сің 
бар-атын  емес-сіз 
кел-етін  емес-сіз 
бар-атын  емес 
кел-етін  емес
Кепше түрі  (Множественное число)
I.  Біз
II. Сендер
Сіздер
III.Олар
бар-ма-ған-быз
кел-ме-ген-біз
бар-ма-ған-сыңдар 
кел-ме-ген-сіңдер 
бар- ма-ған - сыздар 
кел-ме - ген - сіздер
бар-ма-ған
кел-ме-ген
бар-ма-с-пыз 
кел-ме-с-піз
бар-ма-с-сыңдар
кел-ме-с-сіңдер
бар-ма-с-сыздар
кел-ме-с-сіздер
бар-ма-с
кел-ме-с
бар­
ке л- 
бар- 
кел- 
бар- 
кел- 
бар- 
кел-
атын  емес-піз 
етін  емес-піз 
атын  емес-сіңдер 
етін  емес- сіңдер 
атын  емес-сіздер 
етін  емес-сіздер 
•атын  емес 
етін  емес
КӨСЕМШЕ
Деепричастие
І.Категориялық  мағынасы 
_____
Категориальное  значение
Тиянақсыз  тұлғада  келіп,  кемекші  етістіктермен  тіркесу  арқылы 
күрделі етістік тудыратын  етістнстің түрін  кесемше деп  атайды.
Деепричастие,  как  и  причастие  относится  к  глагольным  формам. 
Оно  обозначает  второстепенные  действия  и  служит  признаком 
другого  действия.  Деепричастие  отвечает  на  вопросы  қайтіп? 
(каким  образом?),  не  істеп  отыр?  (что  делает?),  не  істеді?  (что 
сделал?),  не  істегелі жатыр?  (что собирается делать?)  и  т.д.
Түлғалық  белгілеріне  қарай  кесемше  үш  түрлі  болады:  1)  еткен 
шақ  кесемше;  2)  келер  шақ  кесемше;  3)  ауыспалы  шақ  кесемше.
В  казахском  языке  деепричастие  делится  на  три  вида:  1) 
деепричастие  прошедшего  времени;  2)  деепричастие  будущего 
времени;  3) деепричастие  переходного  времени.
И.Морфологиялық балгілері 
_______ ______________ 
1
__________
Морфологические признаки
1.Кесемше 
түлғасына 
кептік, 
септік, 
тәуелдік 
жалғаулар 
жалғанбайды.  Кесемше жіктеледі.
140

Деепричастие  не  имеет  окончания  притяжательности,  мно­
жественного  аффикса  и  падежного окончания,  только спрягается.
2.Көсемше  етістік  түрлеріне  (негізгі  және  туынды)  немесе  етіс, 
болымсыз  етістік тұлғаларына  мынадай  жұрнақтар  жалғану  арқылы 
жасалады:  1) 
-а,-е,-й  
жұрнағы  арқылы  ауыспалы  осы  шақ  және 
келер  шақ  жасалады;  2) 
-ып,-іп,-п 
жұрнағы  арқылы  өткен  шақ 
көсемше  жасалады.  3) 
-ғалы,-гелі,-қалы,-келі 
жұрнағы  арқылы 
істің  басталмағанын,  оның  тек  келешекте  болатындығын  білдіретін 
келер  шақ көсемше жасалады.
Деепричастие  образуется  путем  присоединения  к основе  глагола 
суффиксов: 
1) 
суффиксы 
-а,-е,-й, 
которые  выражают  переходное 
настоящее  и  будущее  время;  2)  суффиксы 
-ы п,-іп,-п,
которые 
выражают  деепричастие  прошедшего  времени;  3)  суффиксы 
-ғалы,-гелі,-қалы,-келі, 
которые 
выражают 
цель 
и 
время 
(будущее)  действия.  Например:  Балалар  жолда  жеміс  тер-е  жүрді.
-   Дети  шли,  собирая  по  дороге  ягоды.  Жұмысты  бітір-іп  үйге 
келдім.  ~  Закончив  работу  я  пришел  домой.  Шолпан  мында  кітап
келді.  -   Шолпан  пришла сюда,  чтобы  взять  книгу.
ІІІ.Синтаксистік қызметі
Синтаксические  функции 
—
—
Көсемше  сөйлемде  пысықтауыш  пен  баяндауыштың  қызметін 
атқарады.
В 
предложении 
деепричастие 
выполняет 
функции 
обстоятельства  и  сказуемого.  Например:  Бала  картина  көр-гелі 
келді.  -   Ребенок  пришел  посмотреть  картины.  Ол  кітапты  оки 
ОТЫРЫП  жазып  алды.  -   Читая  книгу,  он  сделал  выписки. 
Студенттер  практиканы  бітіріп  институтқа  келеді.  -   Закончив 
практику,  студенты  приедут в  институт.
Көсемшенің жасалуы 
(Образование деепричастия)
Т үрлері
(Типы)
I  Соңғы дыбыс 
(Конечный 
звук)____
Буын
(Слог)
Жүрнақтар
(Суффиксы)
Мысалдар
(Примеры)
1. Ауыспалы шақ 
көсемше 
(Деепричастие
переходного
времени)
Дауыссыз
(Согласные)
Жуан (Твердый)
ГІ
жаз-а,  ал-а,  бар-а
Жіңішке  (Мягкий)
-е
кел-е,  бер-е,  көр-е
Дауысты
(Гласные)
Жуан (Твердый)
-и
тыңда-й,  ойла-й
Жіңішке  (Мягкий)
сейле-й,  биле-й______
2.  Өткен шақ 
көсемшө
(Деепричастие про­
шедшего времени)
3.  Келер шақ 
кесемше
(Деепричастие 
будущего времени)
Дауыссыз
(Согласные)
Жуан (Твердый)
-ып
жаз-ып,  бар-ып
Жіңішке  (Мягкий)
-ІП
көл-іп,  жүр-іп
Дауысты
(Гласные)
Катаң дауыс­
сыз (Глухие 
согласные)
Жуан (Твердый)
-п
-қалы
сана-п,  ойна-п
Жіңішке  (Мягкий) 
Жуан (Твердый)
сейле-п,  биле-п______
айт-қалы,  шап-калы
Жіңішке  (Мягкий)
-келі
I  кет-келі,  сеп-келі
Дауысты,  үнді
(Гласные,
сонорные)
Жуан  (Твердый)
-ғалы
сана-ғалы,  ойна-ғалы
Жіңішке  (Мягкий)
-гелі
кел-гөлі,  жүр-гелі
141

Көсемшенің жіктелу үлгісі 
Образцы  спряжения деепричастия
1)  -а,-е,-й  тұлғалы  көсемшенің жіктелуі 
(Спряжение деепричастия с суффиксами -а,-е,-й) 
162-кесте
Жекеше  түрі  (Единственное  число)
Жақ
(Лицо)
Жүрнақтар (Суффиксы)
-а
-е
-и
I. 
Мен
II.  Сен
Сіз
III.  Ол
жаз-а-мын
жаз-а-сың
жаз-а-сыз
жаз-а-ды
көр-е-мін
көр-ө-сің
көр-е-сіз
көр-е-ді
сөйле-й-мін
сөйле-й-сің
сөйле-й-сіз
сөйле-й-ді
Көпше түрі  (Множественное число)
I. 
Біз
II.  Сендер 
Сіздер
III.  Олар
жаз-а-мыз
жаз-а-сыңдар
жаз-а-сыздар
жаз-а-ды
көр-е-міз
көр-е-сіңдер
көр-е-сіздер
көр-е-ді
сөйле-й-міз
сөйле-й-сіңдер
сөйле-й-сіздер
сөйле-й-ді
2)-ып,-іп,-п тұлғапы  көсемшенің жіктелуі
(Спряжение деепричастия с суффиксами  -ып,-іп,-п) 
163-кесте
Жекеше түрі  (Единственное число)
Жақ
Журнақтар (Суффиксы)
(Лицо)
-Ы П
-ІП
- п
1. 
Мен
жаз-ып-пын
көр-іп-пін
сөйле-п-пін
II.  Сен
жаз-ып-сың
көр-іп-сің
сөйле-п-сің
Сіз
жаз-ып-сыз
көр-Іп-сіз
сөйле-п-сіз
III.  Ол
жаз-ып-ты
көр-Іп-ті
сөйле-п-ті
Көпше түрі (Множественное число)
1. 
Біз
жаз-ып-пыз 
|I  көр-іп-піз
сөйле-п-піз
II.  Сендер
жаз-ып-сыңдар
көр-іп-сіңдер
сөйле-п-сіңдер
Сіздер
жаз-ып-сыздар
көр-іп-сіздер
сөйле-п-сіздер
III.  Олар
жаз-ып-ты
көр-іп-ті
сөйле-п-ті
Ескерту:  -ғалы.-гелі.-қалы.-келі тұлғалы  көсемшелер  жіктелмейді. 
Примечание:  Формы деепричастия -ғалы,-гелі,-қалы,-келі не склоняются.
Көсемшенің салыстырмапы  кестесі
(Сравнительная таблица спряжения деепричастия) 
164-кесте
Жекеше  түрі(Единственное число)
Жақ
Өткен  шақ көсемше
Жақ
Ауыспалы  шақ көсемше
(Лицо)
(Деепричастие прош.
(Лицо)
(Деепричастие переход.
времени)
* 
времени)
1.  Мен
айт-ып-пын
1.  Мен
айт-а-мын
кет-іп-пін
кет-е-мін
II.  Сен
айт-ып-сың
II. Сен
айт-а-сың
кет-іп-сің
кет-е-сің
Сіз
айт-ып-сыз
СІз
айт-а-сыз
кет-іп-сіз
кет-е-сіз
III. Ол
айт-ып-ты
III.  Ол
айт-а-ды
кет-іп-ті
кет-е-ді
Көпше түрі  (Множественное число)
1.  Біз
айт-ып-пыз
1.  Біз
айт-а-мыз
кет-іп-піз
кет-е-міз
И.Сендер
айт-ып-сыңдар
И.Сендер 
* айт-а-сыңдар
кет-іп-сіңдер
кет-е-сіңдер
Сіздер
айт-ып-сыздар
Сіздер
айт-а-сыздар
кет-іп-сіздер
кет-е-сіздер
111.Олар
айт-ып-ты
III.Олар
айт-а-ды
в *
кет-іп-ті
кет-е-ді
142

ТҰЙЫҚ  ЕТІСТІК 
Неопределенная  форма  глагола  (Инфинитив)
I.Категориялық мағынасы______________________ ____________________
Категорияльное значение
Тұйық  етістік  -   етістіктің  ерекше  түрі.  Зат  есімдерше  түрленіп, 
шақпен де,  жақпен  де  байланысты  болмай,  қимылдың,  іс-әрекеттің 
атын  білдіретін  етістіктің  ерекше  түрін  тұйық  етістік  дейміз.  Тұйық 
етістік  етістіктің  негізгі  және  туынды  түбірлеріне,  етіс  және 
болымсыз  етістіктің  түлғаларына  -у  жүрнағы  жапғану  арқылы 
жасалады.  Мысалы:  жаз-у,  ойна-у,  барғыз-у, т.б.
Инфинитив  не указывает на  время,  лицо,  а указывает на характер 
процесса.  Инфинитив  образуется  путем  прибавления  к  глагольной 
основе суффикса  -у.  Например:  жаз-у -   писать,  кел-у -   приходить, 
жүр-у -   идти,  поехать  и т.д.
II.Морфологиялық белгілері 
__________________
Морфологические  признаки
1.Түйық  етістік  тікелей  септеле  де,  тэуелдене  де  алады,  бірақ
жіктелмейді.
Неопределенная  форма  глагола  изменяется  по  падежам  и 
числам,  принимает притяжательные окончания,  но  не спрягается.
2.Тұйық  етістікке  көптік  жапғауы  жапғанса,  одан  кейін  тәуелдік 
жалғауы  жалғанып  қолданылады.
Если  к  инфинитиву  присоединяется  окончание  множествен­
ности,  то затем  присоединяются  окончание  притяжательности.
ІІІ.Синтаксистік қызметі____________________________________
Синтаксические функции
Тұйық  етістік  сейлемде  эр  түрлі  сөйлем  мүшелерінің  қызметін 
атқарады.  Инфинитив  может  выполнять  в  предложении  роль 
различных членов  предложения.
Подлежащее  (бастауыш):  Бір-бірімізге  көмектесу  -   біздің  мінде- 
тіміз.-Помогать друг-другу  -   наша  обязанность.  Жұмыс  істеу  қажет
-   Работать необходимо.
Дополнение 
(толықтауыш): 
Біз 
кездесуге 
келістік. 
-  
Мы 
договорились  встретиться.  Үйренуден  жалықпа.  -   Не  ленись 
учиться.  Бізге тексеоуді тапсырды.  -   Нам  поручили  проверить.
Определение  (анықтауыш):  Жазудын  дағдысын  балалар тез  мен- 
геріп  алды.  -  Умением  писать дети  овладели  быстро.
Обстоятельство  (пысықтауыш):  Біз 
июмылуғя 
барамыз.  -   Мы 
идем  купаться.  Балалар дүкенге оқулық  алуға  кірді.  -   Дети  зашли  в 
магазин  купить учебники.
Сказуемое  (баяндауыш):  Оның  ойлайтыны  -   мектепті  жақсы 
бяіру.  і   Все  его  мысли  I   это  успешное  окончание  школы.  Бәрін 
білу  керек.  -   Нужно все знать.
143

Тұиық етістіктің септөлуі 
(Склонение  инфинитива)
165-кесте
Септіктер
(Падежи)
Етістік
(Глагол)
1 жақ 
(1 лицо)
III жақ 
(III лицо)
Көпше түрі 
(Множественное 
число)
Атау
Ілік
Барыс
Табыс
Жатые
Шығыс
Көмектес
бару
бару-дың
бару-ға
бару-ды
бару-да
бару-дан
бару-мен
сөйлеу-ім
сөйлеу-ім-нің
сөйлөу-ім-е
сөйлеу-ім-ді
сөйлеу-ім-де
сөйлеу-ім-нен
сейлеу-ім-мен
айту-ы
айту-ы-ның
айту-ы-на
айту-ы-н
айту-ы-нда
айту-ы-нан
айту-ы-мен^
келу-лер-і
келу-лер-і-нің
келу-лер-і-не
келу-лер-і-н
келу-лер-і-нде
келу-лер-і-нен
келу-лер-і-мен
Тұйық етістіктің тәуелденуі 
(Притяжательная  форма инфинитива)
Ж ақ
Жекеше
Ж ақ
Көпше
(Лицо)
(Единственное
(Лицо)
(Множественное
число)
число)
І.Менің
бару-ым
1.  Біздің
бару-ымыз
келу-ім
келу-іміз
Н.Сенің
бару-ың
II.  Сендердің
бару-лар-ың
келу-ің
келу-лер-іңіз
Сіздің
бару-ыңыз
Сіздердің
бару-лар-ыңыз
келу-іңіз
келу-лер-іңіз
ІІІ.Оның
бару-ы
ІІІ.Олардың
бару-лар-ы
келу-і
келу-лер-і
І.Тұйық етютіктің жасапуы 
(Образование  инфинитива)
167-кесте
Негізгі етістік 
(Непроиэводные)
Туынды етістік 
(Производные)
Болымсыз етістік 
(Отрицательная форма)
ал-у
ойла-у
ал-ма-у
ойла-ма-у
сал-у
ойна-.у
сал-ма-у

жүктеу/скачать 11,22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: